نرگس دوست محمدی

ایمان به عالم غیب از اصول ایمان است که شامل ایمان به خدای یگانه، عالم آخرت و برزخ، عالم فرشتگان، عالم جنیان و مانند آنها است. بنابراین هر مسلمان و مؤمنی به این امور اعتقاد دارد و به نقش آن در زندگی‌اش توجه می‌کند؛ به ویژه آنکه از نظر آموزه‌های قرآنی، فرشتگان از کارگزاران اصلی خدا هستند که در همه ابعاد و ساحات زندگی بشر نقش مستقیم دارند.

بی‌گمان شناخت هستی و عوامل تاثیرگذار در زندگی می‌تواند نوع تعامل انسان را تعیین کند و سرنوشتی نیک برای او رقم زند.بر همین اساس نویسنده ویژگی‌های فرشتگان و نقش آنان در زندگی انسان را براساس آیات قرآن تبیین کرده است. 

***

ویژگی‌های فرشتگان و ایمان به آنان

مَلَک به فتح فاء الفعل و عین الفعل به معنای پیام رسان است. برخی ملائکه را مقلوب «ملأک» و «الآلوکه» دانسته‌اند که بر مفرد و جمع هر دو اطلاق می‌شود.(مجمع البحرین، طریحی، ج 5، ص 292)

با آنکه فرشتگان بر اساس آموزه‌های قرآن، کارگزاران الهی با تنوع کارها و وظایف بسیاری هستند، اما برجسته‌ترین آن پیام رسانی است؛ زیرا پیام رسانی نقش اساسی در هدایت بشر دارد، از همین رو فرشتگان با همه تنوع کارها به این امر پیام رسانی شناخته شده‌اند.

همان گونه که مؤمنان به عالم غیب افزون بر عالم شهادت ایمان دارند(بقره، آیات 2 و 3) به فرشتگان نیز ایمان دارند(بقره، آیه 285)؛ زیرا ایمان به فرشتگان سبب رهایی از گمراهی(نساء، آیه 136)  نشانه نیکی و سبب قرار گیری در زمره صادقان متقی است.(بقره، آیه 177) 

بنابراین، ایمان به فرشتگان یک ضرورت در آموزه‌های قرآنی است که انکار آن به معنای گمراهی است.(نساء، آیه 136)

در قرآن برای فرشتگان ویژگی‌هایی بیان شده که برخی از آنها به قرار زیر است:

1.تعدد و تنوع: فرشتگان آفریده‌هایی هستند که دارای تنوع بسیار هستند. این تنوع را می‌توان در مسئولیت‌های آنان و نیز توانایی‌هایشان مشاهده کرد.(فاطر، آیه 1) فعالیت‌های کارگزاران شامل تدبیر امور(نازعات، آیه 5)، القاء کنندگان ذکر عذری و نذری(مرسلات، آیات 5 و 6)، فرشتگان زجر دهنده(صافات، آیه 2)، نازعات(نازعات، آیه 1)،

 ناشطات(همان، آیه 2)، حافظات(انفطار، آیه 10)، کاتبین

(همان، آیه 11)، عاصفات(مرسلات، آیه 2)، ناشرات(همان، آیه 3)، فارقات(همان، آیه 4) و مانند آنها می‌شود.

2.خضوع و خشوع: فرشتگان اهل خضوع و خشوع در برابر خدا هستند. آنان با فروتنی در برابر خدا‌، هیچ‌گونه تکبر و استکباری ندارند.(اعراف، آیه 206؛ نحل، آیه 29)

3. عبادت و تسبیح و سجده: فرشتگان اهل عبادت و سجده بوده و به تسبیح و تقدیس و تحمید خدا می‌پردازند و هیچ‌گونه گردنکشی ندارند؛ زیرا همه هستی از جمله فرشتگان این‌گونه هستند.(اعراف، آیه 206؛ نحل، آیه 29؛ انبیاء، آیه 19؛ بقره، آیه 30)

4. حرکت سریع و سبقت در امور: فرشتگان برای انجام مسئولیت‌های گوناگون و اجرای فرمان‌های الهی حرکتی سریع دارند.(مرسلات، آیات 1 تا 3؛ تفسیر روایی الصافی، ج 5، ص 267) از نظر قرآن، فرشتگان برای انجام فرمان الهی نه تنها سریع‌، بلکه اهل سبقت هستند.(نازعات، آیه 4)

5. علم: فرشتگان دارای علومی هستند که خدا به آنان تعلیم داده است. هر یک از آنان با توجه به مسئولیت خویش در مقام کارگزاری، علم دارد و در امر خویش متخصص و متعهد است.(بقره، آیات 31 تا 33) بنابراین، با علم و اطلاع کامل برای انجام ماموریت‌های الهی می‌روند.(عنکبوت، آیات 31 و 32) از همین رو فرشتگان مامور به انسان، نسبت به تمام اعمال او و ثبت و ضبط آن احاطه علمی دارند و عالمانه عمل می‌کنند.(انفطار، آیات 10 تا 12)

6. جهل: چنان‌که گفته شد علم فرشتگان محدود به مسئولیت آنان است؛ بنابراین، علم مطلق و آگاهی به همه امور هستی ندارند. از همین رو در جریان خلقت و خلافت انسان نسبت به ابعاد والای او و استعدادهایش علم نداشته و جاهل بودند. (بقره، آیه 30)

7. ناتوانی در یادگیری: فرشتگان هر چند که دارای علم محدود در تخصص و مسئولیت خویش هستند، اما توانایی و استعداد یادگیری علم را ندارند؛ زیرا علم حقیقی جزئی از حقیقت وجودی موجود است؛ از همین رو در جریان «اِنباء» آدم(ع)‌،آنان علمی نسبت به اسماء پیدا نکردند.(بقره، آیات 30 و 31)

8.  جدال و اعتراض فرشتگان: علم محدود و جهل فرشتگان نسبت به همه حقایق هستی، موجب می‌شود تا گاه نسبت به امری مجادله یا اعتراض داشته باشند؛ چنان‌که نسبت به آفرینش و نیز خلافت آدم(ع) این‌گونه عمل کردند.(بقره، آیات 30 تا 33؛ ص، آیات 69 تا 71)

9.  درجات و مراتب فرشتگان: فرشتگان همگی در یک سطح و مرتبه و درجه نیستند؛ بلکه بر اساس مسئولیت و کارگزاری دارای توانایی و نیز قُرب و بُعد هستند. از نظر قرآن، فرشتگان مقرب و فرشتگان پیرامون عرش و حاملین آن نزدیک‌تر از دیگر فرشتگان به خدای سبحان هستند.(نساء، آیه 172؛ زمر، آیه 75)

10.خستگی ناپذیری: فرشتگان از آفریده‌های الهی هستند که خستگی در آنان راه نمی‌یابد؛ بنابراین در هر کاری وارد شوند، خستگی برای آنان معنا و مفهومی ندارد. بنابراین، مثلا شبانه‌روز در حال تسبیح هستند بی‌آنکه خسته شوند.(فصلت، آیه 38)

11.  خوف و خشیت از خدا: فرشتگان از عظمت الهی در خوف هستند و به تسبیح و تحمید می‌پردازند تا این‌گونه در امان باشند.(رعد، آیه 13)‌، حتی فرشتگانِ دارای مقام شفاعت، در برابر خدا و عظمت او دارای خوف و خشیت بوده و دلنگران هستند.(انبیاء، آیات 26 تا 28) همچنین فرشتگان همانند رعد خوفناک هستند و همین خوف آنان را به سوی تسبیح سوق می‌دهد تا در امان بمانند.(رعد، آیه 13) خوف فرشتگان از مقام ربوبیت الهی موجب می‌شود تا فرمان‌های الهی را اجرا کنند و هر چه فرمان رسیده را انجام دهند.

(نحل، آیات 49 و 50)

12. خلوص: فرشتگان در اعمال خویش خلوص دارند و هیچ گاه فاقد اخلاص نیستند، بلکه با تمام خلوص به عبادت و تسبیح و دیگر اعمال می‌پردازند که خدا برای آنان تعیین کرده است.(بقره، آیه 30)

13. تلاوت ذکر: فرشتگان الهی دارای اقسامی هستند که برخی از آنان به ذکر الهی به شکل تلاوت و استمرار ادامه می‌دهند.(صافات، آیات 1 و 3)

14.  حشر در قیامت: فرشتگان در قیامت همانند انسان محشور می‌شوند. آنان در صفوف متعدد در قیامت محشور می‌شوند (فجر، آیه 22) تا بر تنزیه خدا از شریک و تبیین حقیقت کار باطل بت‌پرستان شهادت دهند(سباء، آیات 40 و 41) و در حسابرسی از سوی خدا حضور داشته باشند(مریم، آیات 88 تا 95) به ویژه آنکه برخی از فرشتگان به عنوان معبود مشرکان قرار گرفته‌اند و برخی دیگر نیز به عنوان محافظ و حسابگر اعمال انسان در قیامت حضور می‌یابند و محشور می‌شوند.(زمر، آیه 69)

15.  نزول فرشتگان: فرشتگان عالم بالا می‌توانند برای انجام ماموریت‌های الهی نزول به عالم ماده دنیوی داشته باشند. این تنزلات می‌تواند بارها و بارها انجام شود.(حجر، آیات 7 و 8)

16.  عروج: فرشتگان توانایی نزول و عروج را دارند. از نظر قرآن، در قیامت همه فرشتگان به سوی خدا در روزی که هزار سال زمینی است، عروج می‌کنند.(محمد، آیه 5؛ معارج، آیه 4)

17.  استغفار برای مؤمنان: فرشتگان برای سلامت مؤمنان از عذاب‌های الهی طلب استغفار می‌کنند تا در مغفرت قرار گیرند و هیچ صدمه‌ای از دوزخ و عذاب الهی نبینند.(غافر، آیه 7)

18.دعا: همچنین فرشتگان به ویژه فرشتگان حول عرش الهی غیر از استغفار برای مؤمنان برای در امان ماندن از عذاب الهی، برای ورودشان به بهشت دعا می‌کنند.(غافر، آیات 7 و 8) البته کسانی از استغفار و دعای فرشتگان بهره مند می‌شوند که صلاحیت آن را دارا باشند.(همان) پس همه اهل زمین از استغفار آنان بهره مند نخواهند شد.

19.  صداقت: فرشتگان الهی در قول و فعل صادق هستند و هر چه حق باشد بیان و اجرا می‌کنند و در عمل صداقت خویش را به نمایش می‌گذارند.(حجر، آیات 58 و 64)

20.  ضربات کشنده بر انسان: فرشتگان الهی به هنگام گرفتن جان کافران و مرتدان با ضربات بر صورت و پشت آنان جانشان را می‌گیرند(محمد، آیات 25 و 27)، همچنین با ضربات کشنده بر گردن و سرانگشتان کافران‌ستیزه جو، مرگ را برایشان به ارمغان می‌آورند.(انفال، آیه 12)

21.  عصمت: فرشتگان الهی هرگز بر خلاف فرمان الهی عمل نمی‌کنند؛ زیرا آنان دارای عصمت و مصون از خطا و گناه هستند.(نحل، آیات 49 و 50؛ مریم، آیه 64؛ انبیاء، آیات 26 تا 28)

22.  کرامت: فرشتگان به طور ذاتی دارای کرامت هستند و  خدا از آنان به عنوان «عباد مکرمون» یاد می‌کند.(انبیاء، آیه 26)

23.  آسمانی بودن: فرشتگان از موجودات آسمانی هستند که به زمین تردد و نزول و عروج دارند.(آل عمران، آیه 144؛ صافات، آیه 8؛ قدر، آیه 2؛ معارج، آیه 4 )

24.  یاری در جنگ: فرشتگان برای یاری مؤمنان مجاهد نازل می‌شوند و در جنگ به نفع مؤمنان وارد عمل می‌شوند و دشمنان را می‌زنند.(احزاب، آیه 9؛ انفال، آیه 12) از نظر قرآن، فرشتگان الهی حاملان صندوق عهد و ودایع خاندان موسی و‌هارون‌(ع)در سپاه طالوت بودند تا دلگرمی برای مجاهدان باشند.(بقره، آیات 247 و 248)

25.  ظهور فرشتگان در قیامت: جنیان با چشم ظاهری قابل رویت نیستند، هر چند که آنان انسان را می‌بینند.(اعراف، آیه 27) همچنین فرشتگان قابل رویت برای عموم مردم نیست، اما در قیامت جن و فرشتگان  قابل رویت هستند و آنان ظهور می‌یابند(انعام، آیه 158؛ سباء، آیه 20) و در بهشت به استقبال مؤمنان می‌آیند.

(زمر، آیه 73) رویت فرشتگان در دنیا هنگام مرگ و احتضار اتفاق می‌افتد، چنان‌که در آخرت و قیامت برای همگان رویت آنان تحقق می‌یابد.(فرقان، آیه 22) در قیامت فرشتگان دارای صفوف منظم بر اساس ساختار وجودی خودشان هستند و آنان نیز انسان‌ها را در صفوف منظم به سوی عرصه قیامت و حشر سوق می‌دهند.(ق، آیات 20 و 21؛ نباء، آیه 38؛ فجر، آیات 21 و 22) 

26.  تکلم و شهادت فرشتگان: در قیامت فرشتگان به اذن الهی سخن می‌گویند و شهادت می‌دهند.(نبآء، آیه 38؛ هود، آیه 18) البته فرشتگان الهی در دنیا به پیامبران و اولیای الهی سخن می‌گویند؛ زیرا اصولا یکی از راه‌های وحی الهی، فرشتگان هستند.(شوری، آیه 51)

27.  ماموران بشارت و عذاب: فرشتگان الهی ماموران عذاب و بشارت الهی هستند؛ بشارت برای مؤمنان و عذاب برای کافران.(حجر، آیات 51 تا 65) بر اساس گزارش قرآن، فرشتگان الهی بودند که مامور بشارت فرزندداری به زکریا

(آل عمران، آیات 38 و 39) و حضرت ابراهیم(هود، آیات 69 تا 73) بودند.

28.  عظمت و قوت: فرشتگان الهی در ساختار وجودی از نظر خلقت، عظیم و قوی‌تر از انسان هستند، ولی جایگاه الهی انسان در مقام خلافت از همه آنان برتر و کرامت وی بالاتر است.(صافات، آیات 8 تا 11؛ اسراء، آیه 70؛ بقره، آیات 30 تا 33)

29.  فقدان اختیار ارادی: فرشتگان آفریده‌های با قوت و عظمت اما فاقد اراده اختیاری هستند؛ زیرا تنها انسان و جن است که دارای اراده اختیاری است که انتخاب داشته باشد(ذاریات، آیه 56)؛ اما فرشتگان همانند دیگر آفریده‌ها به هر چه خدا فرمان دهد عمل می‌کنند و جبر مطلق بر آنان حکمفرما است.(نحل، آیه 50؛ صافات، آیه 164)

30.  نزول برای تقدیر: فرشتگان به همراه «روح» در شب‌های قدر به معصوم(ع) که خلیفه الله در آن زمان است، نازل می‌شود تا فرمان‌های تقدیری الهی را که در اختیار معصوم(ع) از‌ام الکتاب است برای اجرا در طول سال دریافت کنند.(قدر، آیات 1 تا 4)

نقش فرشتگان در زندگی انسان

اینها برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های فرشتگان الهی است. با نگاهی به آنچه بیان شد می‌توان به نقش فرشتگان در هستی از جمله زندگی انسان پی برد. با این همه، در این‌جا به برخی از مهم‌ترین نقش‌های فرشتگان در زندگی بشر اشاره می‌شود:

1.آرامش بخشی: نزول فرشتگان بر مجاهدان در میدان جهاد سبب آرامش قلب آنان می‌شود.(آل عمران، آیات 123 تا 126؛ انفال، آیات 9 تا 12) آرامش بخشی فرشتگان به مؤمنان برای پایداری در ایمان و اعلام حمایت از ایشان در دنیا و آخرت(فصلت، آیات 30 تا 31) نقش بسیار مهمی در استقامت آنانی دارد که دنبال پایداری در ایمان و رضایت الهی و رهایی از خوف و حزن هستند.(همان)  همچنین از نظر قرآن، فرشتگان با حضور در نزد داود(ع) به هنگام داوری او را آرام می‌کردند و از وحشت می‌رهاندند.(ص، آیات 21 و 22) همچنین فرشتگان به حضرت لوط(ع) در زمان اجرای ماموریت خود برای نابودی قوم آرامش می‌دهند.(عنکبوت، آیه 33) حضور حضرت جبرائیل نزد حضرت مریم پس از تولد حضرت عیسی(ع) موجب آرامش ایشان شد.(مریم، آیات 16 تا 24)

2. امدادگری: فرشتگان از سوی خدا بر مجاهدان نازل می‌شوند تا این‌گونه امدادهای غیبی را ارائه دهند و موجبات پیروزی ایشان را فراهم آورند.(آل عمران، آیات 124 و 126؛ انفال، آیات 12 و 48 و 50؛ توبه،؛ آیات 26 و 40) فرشتگان به اذن الهی بر مجاهدان صابر و متقی نازل می‌شوند تا امدادهای غیبی را داشته باشند.(آل عمران، آیه 125)

3.ابلاغ وحی الهی: فرشتگان واسطه در القای آیات الهی و ابلاغ وحی به پیامبران هستند.(شوری، آیه 51) همچنین آنان القاء‌کننده ذکر عذری و نذری بر مؤمنان هستند.(مرسلات، آیات 5 و 6)

4. اجرای فرمان الهی: فرشتگان برای انجام فرمان‌های الهی از جمله نسبت به انسان‌ها با سرعت تمام حرکت کرده و سبقت می‌جویند.(مرسلات، آیات 1 تا 6؛ نازعات، آیات 1 و 4)

5. انذار و بشارت: فرشتگان ماموران الهی بر انسان برای انذار از دوزخ و غضب الهی و بشارت به بهشت و نعمت‌های الهی هستند.(نحل، آیه 2؛ مرسلات، آیات 5 و 6؛ آل عمران، آیات 45 و 46؛ مریم، آیات 16 تا 19)

6.تدبیر امور: فرشتگان مامور تدبیر امور جهان از جمله امور انسان هستند.(نازعات، آیات 1 و 5)

7. تنظیم امور: همچنین فرشتگان با فرمان‌های الهی به تنظیم امور می‌پردازند و تقدیرات را در طول سال به اجرا در می‌آورند.(قدر، آیه 4)

8. تقسیم کارها و امور: نقش دیگر فرشتگان در زندگی انسان، مسئله تقسیم کارها و امور است.(ذاریات، آیه 4)

9.  شفاعت: فرشتگان الهی برخوردار از مقام شفاعت برای انسان و رهایی او از خشم وغضب الهی و ورود به بهشت به شفاعت هستند.(انبیاء، آیات 26 تا 28؛ نجم، آیه 26) باید توجه داشت که نگهبانان دوزخ همان فرشتگان هستند که به عنوان نگهبانان دوزخ فعالیت می‌کنند.(غافر، آیه 49)

10.  عذاب: فرشتگان به عنوان کارگزاران الهی همان گونه که بشارت می‌دهند و در خدمت انسان هستند، همچنین اسباب عذاب الهی در دنیا و آخرت هستند.(انعام، آیه 30؛ انفال، آیه 50)

11.  گرفتن جان: فرشتگان الهی مسئولیت مرگ و قبض روح انسان را به عهده‌دارند که تحت تدبیر الهی انجام می‌شود.(سجده، آیه 11؛ نحل، آیات 28 و 32؛ نازعات، آیه 1)

12.  مراقبت: فرشتگانی از سوی خدا به عنوان حافظ و محافظ و مراقب هستند که شمار آنان متعدد است.(رعد، آیه 11) فرشتگان در مقام محافظ و مراقب اعمال و نگارش آن(ق، آیات 17 و 18)، ثبت اعمال مکارانه(یونس، آیه 21) و نوشتن اعمال نهان و آشکار انسان(زخرف، آیه 80) هستند. همچنین برخی از فرشتگان مراقب و محافظ پیامبران هستند تا آنان را در ابلاغ رسالت از هر گونه انحراف حفظ کنند.(جن، آیات 26 تا 28) همین فرشتگان در روز قیامت به عنوان فرشتگان موکل با انسان حضور دارند چنان‌که در دنیا موکل و مراقب اعمال و نگارش آن بودند.(ق، آیات 21 تا 23) این فرشتگان موکل، با کرامت با انسان برخورد می‌کنند.(انفطار، آیات 10 تا 12)

13.  بازدارنده: برخی از فرشتگان انسانها را از کارها و اموری باز می‌دارند و بشدت می‌رانند.(صافات، آیات 1 تا 2)