تعیین سرنوشت در شب قدر و رابطه آن با اختیار انسان(پرسش و پاسخ)
پرسش:
براساس آموزه‌های وحیانی سرنوشت و مقدرات یک سال انسان‌ها در شب قدر تعیین می‌گردد. از طرفی در آیات قرآن کریم تاکید شده که سرنوشت هرکسی به میزان سعی و تلاش و امور اکتسابی خود انسان‌ها بستگی دارد. آیا این دو دسته آیات موهم تعارض در آیات قرآن نیست؟
پاسخ:
طرح شبهه
قرآن کریم از یک‌سو در برخی آیات می‌فرماید: «برای انسان جز حاصل تلاش او چیزی نیست»(نجم-39) و «شخصیت هرکسی در گرو کارهای اکتسایب خودش است» (مدثر-38) یعنی انسان با اختیاری که دارد به میزان سعی و تلاش خود و انتخاب راه و مکتساب خویش می‌تواند سرنوشت و آینده خود را رقم بزند و بسازد. اما از طرف دیگر در برخی آیات و روایات وارده، خداوند سرنوشت و مقدرات یک سال انسان‌ها را در شب قدر تعیین می‌فرماید و ارزاق و سرآمد عمرها و سعادت و شقاوت انسان‌ها و... در آن شب تفریق و تبیین می‌فرماید: «ما قرآن را در شبی فرخنده نازل کردیم (زیرا) که ما هشداردهنده بودیم* در آن شب هرگونه کاری به نحو استوار و شایسته فیصله می‌یابد.»(دخان- آیات 3و4)
پاسخ شبهه
1- تقدیر سرنوشت و مقدرات انسان در شب قدر و مبارک، هیچ‌گونه تضادی با آزادی و اختیار و اراده انسان ندارد، چراکه تقدیر الهی توسط فرشتگان طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌ها و میزان ایمان، تقوی، پاکی و خلوص نیت و اعمال آنها می‌باشد. یعنی به همان نسبت که ایمان و تقوی در افراد بیشتر باشد که به طور طبیعی همراه با اختیار انسان است، میزان فیض و رحمت الهی نیز بیشتر شامل حال آنها می‌گردد، و این تقدیر و تعیین سرنوشت نه‌تنها منافاتی با اختیار انسان ندارد و از او سلب اختیار نمی‌کند، بلکه تاکیدی و تضمینی بر آن نیز می‌باشد.
2- از سویی دیگر هیچ منافاتی ندارد که تقدیر سرنوشت امور خلایق در شب قدر مقدر بشود، ولی در ظرف تحققش طور دیگری پدیدار شود، چون کیفیت موجود شدن مقدر، یک امر و دگرگونی در تقدیر بر امر دیگری است. همچنان که هیچ منافاتی ندارد که حوادث در لوح محفوظ معین شده باشد، ولی مشیت الهی با توجه به سلوک و رفتار بندگان آن را تغییر دهد.
همان‌طور که در قرآن کریم آمده است: «یمحوالله ما یشاء و یثبت و عنده ام‌الکتاب» خدا هرچه مصلحت بداند، محو می‌کند یا برقرار می‌سازد، چون کتاب اصلی فقط پیش او است(رعد-39) علاوه بر این، استحکام امور به حسب تحقق آنها مراتبی دارد. شرایط تحقق بعضی امور موجود و بعضی ناقص است. احتمال دارد که در شب قدر بعضی از مراتب تحکیم تقدیر بشود و بعضی دیگر به وقت دیگر موکول گردد. بنابراین همان‌گونه که از آیه «فیها یفرق کل امر حکیم» استفاده می‌شود، شب قدر شبی است که امور از مرحله احکام و ابهام به مرحله فرق و تفصیل می‌رسد، و از جمله امور نیز، یکی قرآن کریم است که در شب قدر از مرحله احکام درآمده و نازل می‌شود، یعنی درخور فهم بشر می‌گردد. به عبارت ساده‌تر تمام امور حکیمه همه‌ساله از یکدیگر جدا می‌شوند. لذا مراد از امور حکیمه امور تکوینی است که در هر شب قدر بعد از احکام، تفریق و تقسیم می‌گردد.
اما قول بعضی مفسرین در اینجا وجاهتی ندارد که همه ساله معارف و احکام الهی تفریق و تقسیم می‌شود. زیرا شریعت اسلام در زمان خود پیامبراکرم(ص) براساس آیه 3 سوره مائده که امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خدا را بر شما تمام گردانیدم، تکمیل گردید. بنابراین تقدیر امور و مجاری آنها، از ازل در لوح محفوظ نزد خداوند مشخص است. اما در شب مبارک قدر، هر سال اولیای الهی نیز از آن آگاهی می‌یابند. لذا در آن شب عظیم‌القدر، ملائکه و روح، آن امر و تقدیر را به اذن الهی بر حجت الهی نازل می‌کنند. همچنین اگر بحث قضا و قدر خوب تبیین شود و ابعاد آن به طور تفصیل مورد واکاوی قرار گیرد، چنین شبهه‌ای دیگر در ذهن افراد خطور نمی‌کند، و تعارضی میان این دو دسته آیات نمی‌بینند.