نگاهی به دستاوردهای نظام سلامت در ایران-بخش نخست
فتح قلهها در عرصه‌های پزشکی با مجاهدت دولت سیزدهم
فائقه بزاز
یکی از آشنایان می‌گفت: زمان پهلوی دکترها بیشتر خارجی بودند. دکترهای هندی، فیلیپینی و پاکستانی!... درست می‌گفت. زمان شاه در خود تهران هم تعداد محدودی متخصص حاذق وجود داشت و اگر مثلاً در دماوند که یکی از بخش‌های نزدیک تهران بود بیمار می‌شدی و به درمانگاه مراجعه می‌کردی، پزشک فیلیپینی سراغت می‌آمد و معاینه‌ات می‌کرد، آن هم دست‌وپاشکسته. در زمان پهلوی حتی در مناطق جنوبی پایتخت هم سلمانی‌هایی که در نقش دندانپزشک ظاهر می‌شدند یا دلاک‌هایی که طبابت می‌کردند به چشم می‌خورد، اما با وقوع انقلاب اسلامی و برقراری نظام جمهوری اسلامی ایران، همراه با گسترش دانشگاه‌ها و مراکز علمی- دانشگاهی، توسعه خدمات نظام سلامت و افزایش فضاهای درمانی آکادمیک مردم از عدالت در امور بهداشتی - درمانی برخوردار شده‌اند.
خبر پشت خبر می‌آید، افتتاح بیمارستان، بازگشایی مراکز بهداشتی و درمانی، خودکفایی و تولید انبوه دارو و سرم و تجهیزات پزشکی، دور زدن تحریم‌ها و تسهیل روند درمان، خبرهایی که ارتباطی مستقیم با سلامت مردم دارند و پشت مردم را گرم می‌کنند. خبرهایی که شاید 30 سال پیش باعث تعجب می‌شد اما این روزها مایه مباهات و افتخار است.
«رونمایی از ۵ داروی ضدسرطان خون، پروستات، ریه، تخمدان و ضدقارچ در گروه سلامت و دارویی برکت» یکی از این خبرهاست. داروهایی مهم و وارداتی که مردم با زحمت و هزینه بالا تهیه می‌کردند؛ اما هم‌اکنون توسط نخبگان همین مرزوبوم، تهیه و بومی‌سازی شده‌اند. تولیداتی که پیش‌بینی می‌شود در سال جاری ۸ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی خواهد داشت. خبری که ما را مصمم می‌کند نگاهی به گوشه‌ای از هزاران دستاورد پزشکی بعد از انقلاب بیفکنیم.
تحول شاخص‌های سلامت از زبان متخصص
دکتر سیدحسن امامی رضوی، پزشک جراح و دبیر فرهنگستان علوم پزشکی کشور درباره رشد چشمگیر شاخص‌های سلامتی در ایران به خبرگزاری تسنیم می‌گوید: «من می‌خواهم در این زمینه واقع‌گرایانه صحبت کنم. اینکه بگوییم قبل از انقلاب اسلامی، هیچ‌گونه خدمات پزشکی در کشور وجود نداشته درست نیست؛ اما تفاوت مهم حوزه سلامت در سال‌های پیش از انقلاب و پس از انقلاب این است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی نگاه عدالت‌محوری در حاکمیت نظام سلامت به‌وجود آمد؛ پیش از انقلاب شهرهای بزرگ و کوچک داشتیم و تعداد زیادی روستا در کشور داشتیم به‌نحوی‌که قبل از سال ۵۷ حدود ۶۰ درصد جمعیت کشور در روستاها ساکن بودند؛ اما در روستاها خدمات پزشکی بهداشتی و درمانی مکفی وجود نداشت؛ در شهرهای بزرگ دانشکده پزشکی و بیمارستان وجود داشت؛ اما این بی‌عدالتی میان شهر و روستا کاملاً ملموس و مشهود بود. در دهه ۵۰ به دلیل گشایش منابع مالی در کشور فراخوان داده بودند که تعدادی پزشک از کشورهای منطقه و همسایه به کمک ایران بیایند، در پی این فراخوان پزشکان از کشورهایی مثل پاکستان و هندوستان به ایران آمدند. این پزشکان در دهه ۵۰ و همچنین دهه ۶۰ و حتی بعضی از آنها تا حدود دهه ۷۰ در کشور به مردم خدمات درمانی ارائه می‌کردند و در آن زمان که من دستیار پزشکی بودم، در بسیاری از شهرستان‌های کشور جراح و متخصصان هندی داشتیم؛ اما در زمان حاضر پزشکان خارجی در حال طبابت در ایران نیستند. پزشکانی که از هند و پاکستان می‌آمدند دانش کافی را نداشتند؛ زیرا سیستم آموزشی کشورهایی مانند هند و پاکستان متفاوت از کشور ماست؛ در این کشورها ۵ سال دوره پزشکی را به‌صورت تئوری می‌خوانند و دو سال کارورزی بالینی را نمی‌گذرانند و وارد محیط کار می‌شوند؛ بیماران را درمان می‌کنند و پس از ۲ تا ۳ سال بازمی‌گردند و دوره کارورزی بالینی را پشت سر می‌گذرانند! متأسفانه در سال‌های پیش از انقلاب در کشور ما همین دوره ۵ساله که درواقع دوره MBBS که شبیه لیسانس پزشکی بود را می‌‌پذیرفتند، در حالی که این پزشکان دانش بالینی کافی برای معالجه بیماران نداشتند. پزشک هندی نحوه انجام عمل جراحی را فقط در کتاب‌ها خوانده بود!»
انقلاب پزشکی
در همین ارتباط، فرهنگستان علوم پزشکی ایران در بیانیه‌ای دستاوردهای مهم نظام سلامت پس از پیروزی انقلاب اسلامی را به ترتیب زیر می‌داند که به طور خلاصه به آنها پرداخته‌ایم:
- استقرار شبكه بهداشتی درمانی كشور با سیاست‌گذاری و اجرای مبتنی بر شواهد علمی، جهت بهره‌مندی عادلانه آحاد مردم از مراقبت‌ها و خدمات سلامت همه‌جانبه. ارتقای چشمگیر كمیت و كیفیت مراقبت‌ها و خدمات سلامت موردنیاز جامعه و آحاد مردم و بهره‌مندی مناسب از مراقبت‌ها و خدمات بهداشتی درمانی، حركت به سمت عدالت در سلامت و در نتیجه بهبود شاخص‌های بهداشتی كشور.
- برنامه‌ریزی لازم جهت تأمین، حفظ و ارتقای سلامت عادلانه و پاسخگو با تأکید خاص بر بعد سلامت معنوی اسلامی كه باعث افزایش امید به زندگی در بدو تولد و كاهش شاخص‌های مرگ‌ومیر شده است. (امید به زندگی در بدو تولد كه در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی، در زنان ۵۳ و در مردان ۵۵ سال بوده است، به ۷۹,۶ سال در زنان و ۷۶,۱ سال در مردان رسیده است).
- توفیقات در عرصه بهداشت عمومی و پیشگیری و كنترل بیماری‌های واگیر نظیر سیاه‌سرفه، سل، ریشه‌کنی بیماری‌های آبله، فلج اطفال و كرم پیوك، حذف بیماری‌های كزاز نوزادی، جذام، شیستوزومیازیس، سرخك، سرخجه و دیفتری، كاهش موارد هاری و كنترل بیماری‌های اسهالی و كاهش چشمگیر سایر بیماری‌های واگیر نظیر هپاتیت و عفونت‌های حاد تنفسی و غیره در كشور.
- پوشش ایمن‌سازی كودكان به نزدیك صددرصد با تأمین واکسن‌های موردنیاز.
- توسعه برنامه‌های بهبود تغذیه جامعه و كاهش ۵۰ درصدی سوءتغذیه كودكان زیر ۵ سال. استقرار حدود ۱۶۰۰ كارشناس تغذیه در مراكز جامع خدمات سلامت شهری به‌منظور ارائه خدمات رایگان مشاوره تغذیه و رژیم‌درمانی، به‌منظور پیشگیری و كنترل بیماری‌های غیرواگیر مرتبط با تغذیه. كاهش میزان اسید چرب ترانس در روغن‌های خوراكی، افزودن ویتامین‌ها و ریزمغذی‌ها به رژیم غذایی كودكان.
- كنترل بیماری‌های غیرواگیر نظیر تالاسمی و بیماری‌های روانی و اجرای موفق طرح یددار كردن نمك طعام در كل كشور.
- ترویج تغذیه با شیر مادر، استفاده بموقع و مناسب از تغذیه كمكی و پایش رشد شیرخواران و كودكان. هدفمندی یارانه‌های اقلام غذایی ضروری، حمایت‌های تغذیه‌ای مادران باردار و شیرده و كودكان زیر ۵ سال نیازمند و مبتلا به سوءتغذیه و نیز اجرای الگوی بسته امنیت غذایی در مناطق محروم كشور.
- انجام اقدامات برای ارتقای سلامت عمومی، به‌خصوص در روستاها و مناطق محروم مانند تأمین آب آشامیدنی سالم، دفع بهداشتی فضولات، آموزش بهداشت همگانی، آموزش ماماهای محلی (قابله)
- راه‌اندازی نظام غربالگری بیماری‌های ژنتیكی و مادرزادی مانند تالاسمی و تیروئید
- راه‌اندازی نظام جامع، کارا و پویای ثبت موارد سرطان به‌طوری كه میزان موارد ثبت نشده سرطان در چند سال اخیر، به كمتر از ده درصد كاهش پیدا كرده است.
- تصویب سند ملی بهبود كیفیت آب آشامیدنی سالم با همكاری دستگاه‌های ذی‌ربط كه مشتمل بر ۲۲ هدف و ۱۵ راهبرد در زمینه‌های مختلف جهت نیل به این هدف در كشور شده است و انجام اقدامات لازم در جهت اجرائی شدن سند.
- توجه جدی به سلامت دهان و دندان با تربیت نیروهای حد واسط بهداشت‌کار دهان و دندان و ادغام خدمات مربوطه در شبكه بهداشتی درمانی
- استفاده از مدیران معتمد، متخصص، جوان و با انگیزه در مدیریت سلامت كشور و به‌کارگیری اساتید و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها در مدیریت ارائه مراقبت‌ها و خدمات سلامت
- تصویب قانون بیمه همگانی سلامت، نگارش سند سلامت اجتماعی ایرانیان، توجه دادن به اجرای طرح ژنریک - توسعه تولیددارو در داخل كشور، شروع و توسعه تولید تجهیزات پزشكی مصرفی از طریق فن‌آوری پیشرفته در داخل
- ایجاد دفتر طب ایرانی در وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكی و توسعه آموزشی پژوهشی، افزایش تعداد دانشکده‌هایی پزشكی از ۹ دانشكده در ابتدای انقلاب اسلامی به ۶۴ دانشكده (۵۰ دولتی و ۱۴ دانشگاه آزاد اسلامی) و از ۷ دانشكده دندانپزشكی به ۴۶ دانشكده، افزایش تعداد دانشجویان گروه پزشكی (حدود ده برابر)، تأمین كمبود شدید نیروی انسانی تخصصی و فوق‌تخصصی پزشكی و دندانپزشكی با افزایش تعداد دانشجویان و دستیاران، افزایش بسیار چشمگیر نسبت دانشجویان زن به مرد و همچنین انحصاری شدن رشته تخصصی زنان و زایمان برای بانوان و افزایش قابل‌توجه متخصصین خانم در رشته‌های داخلی و به‌خصوص جراحی.
- توسعه و گسترش پایگاه‌های اورژانس شهری و بین جاده‌ای، شروع به راه‌اندازی برنامه پزشكی خانواده و نظام ارجاع روستایی و پایلوت شهری آن در جهت حركت به طرف عدالت در ارائه خدمات بهداشتی درمانی.
- مدیریت تحسین‌برانگیز بحران كرونا.
ثروت عظیم نیروی انسانی دانشمند در حوزه سلامت
رئیس‌کل سازمان نظام‌پزشکی درباره مهم‌ترین دستاوردهای نظام سلامت در ۴۵ سال گذشته بر این باور است که ثروت عظیم نیروی انسانی دانشمند در حوزه سلامت از بزرگ‌ترین دستاوردهای کشور است که حفظ و مراقبت از آنان مؤلفه اساسی برای تداوم این مسیر پرافتخار است.
به نقل از برنا، محمد رئیس‌زاده اظهار داشته است: «در گذشته، سالانه حدود ۱۱ هزار بیمار به خارج از کشور اعزام می‌شدند که سرانه درمان هر کدام حدود ۱۰ هزار دلار بود، همچنین پنج هزار پزشک خارجی در کشور مشغول طبابت بودند که هر کدام سه تا پنج هزار دلار ماهیانه حقوق دریافت می‌کردند.»
رئیس‌کل سازمان نظام‌پزشکی ایران می‌گوید: «در عرصه سلامت به خودکفایی رسیده‌ایم که نتیجه این خودکفایی صرفه‌جویی ۲۰ هزار میلیارد تومانی سالانه برای آن سال‌هاست که با لحاظ کردن رشد عدد بیماران و پزشکان موردنیاز، این عدد صرفه‌جویی برای اکنون حداقل ۶۰ هزار میلیارد تومان در سال است.»
وی درباره آمار پزشکان فعال در کشور یادآوری کرده است: «برخی به نادرستی اعلام کردند که تعداد پزشکان کشور ۱۱.۸ در ۱۰ هزار نفر است که آمار و ارقام نشان می‌دهد که این عدد حدود ۱۵ در ۱۰ هزار نفر است.»
نقش پررنگ دولت سیزدهم در نظام سلامت
تحول بنیادین نظام سلامت همگانی در حالی است که دولت سیزدهم نقش بسیار مؤثری در رشد، تکمیل و توسعه برنامه‌های بهداشتی درمانی داشته است.
سید محمدحسینی، معاون رئیس‌جمهور می‌گوید: «دولت سیزدهم تا سالگرد دوسالگی بیش از ۱۰۶ پروژه بیمارستانی را تکمیل کرد و برخی فعالیت‌های دولت در حوزه بهداشت و درمان در مقایسه با دوره مشابه افزایش ۳ برابری داشته است.»
وی درباره برجسته‌ترین و مهم‌ترین دستاورد دولت در بخش سلامت یادآوری کرده است: «دولت سیزدهم زمانی کار خود را شروع کرد که مهم‌ترین مسئله کشور بحث سلامت در دوران کرونا بود. در آن دوره بنا به دلایلی شرایط به نحوی بود که کشور هم در تولید و واردات واکسن و هم در تخت و امکانات بیمارستانی با مشکلات فراوانی مواجه بود؛ لذا رئیس‌جمهور حتی قبل از اینکه به طور رسمی سکان مدیریت اجرائی کشور را در دست بگیرد موضوع واردات واکسن و حمایت از تولید واکسن در داخل کشور را مورد پیگیری قرار داد.»
معاون رئیس‌جمهور در امور مجلس ادامه می‌دهد: «دولت سیزدهم همچنین در این راستا ده‌ها بیمارستان و مرکز درمانی در سراسر کشور که بعضاً بیش از ۳۰ سال از زمان کلنگ‌زنی و آغاز عملیات اجرائی آن گذشته بود را تکمیل کرد که از آن جمله می‌توان به بیمارستان شهریار، بیمارستان هزارتختخوابی حضرت ولی‌عصر (عج)، بیمارستان ۸۲۰ تختخوابی غدیر و بیمارستان فردیس استان البرز اشاره کرد.»
حسینی اظهار می‌کند: «امروز در سایه توجهات نظام مقدس جمهوری اسلامی مراکز آموزشی و پزشکی در همه استان‌ها و حتی شهرهای کوچک تأسیس شده است و نه‌تنها از نظر پزشک متخصص و جراح در کشور کمبودی وجود ندارد؛ بلکه به مرکز جذب گردشگر سلامت در منطقه تبدیل شده‌ایم و بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار گردشگر سلامت جذب شده است.»
وی در پایان خاطرنشان می‌کند: «طرح دارویار، بیمه رایگان دهک‌های کم‌برخوردار، صندوق حمایت از بیماران صعب‌العلاج، تقویت مراکز ناباروری و دسترسی عادلانه به خدمات درمانی و بهداشتی از اولویت‌های دولت مردمی، تحول‌گرا و عدالت‌محور آیت‌الله رئیسی است و دولت با جدیت و اولویت تلاش می‌کند تا سهم مردم از هزینه خدمات درمانی تا حد ممکن کاهش یابد و به تعبیر مقام معظم رهبری، خانواده بیمار دغدغه‌ای جز بیمارداری نداشته باشند.»