یک کارشناس امور اقتصادی می‌گوید: کاهش وابستگی به سیستم پولی نظام سلطه تنها از مسیر کاهش وابستگی به ارزهای نظام سلطه صورت خواهد پذیرفت. آنچه ما را به نظام پولی کشورهای اروپایی و آمریکا وابسته می‌کند، استفاده از ارزهای آنان است. 

به عبارت دیگر زمانی که یک کشور بخواهد از ارز دیگری (ارز واسط) برای تجارت خود استفاده کند، به نظام مالی آن کشور نیازمند می‌شود. وقتی این نیازمندی شدت پیدا کند به وابستگی تبدیل خواهد شد و بستر مناسب برای اعمال قدرت نیز خواهد بود.

تابستان سال جاری، «فرانک گیوسترا» از اعضای «گروه بین‌المللی بحران» طی یک میزگرد تخصصی درباره «آینده نظام مالی جهان و سرنوشت هژمونی دلار» که در محل اندیشکده آمریکایی «کوئینسی» برگزار شده، گفت: «سلطه‌ بدون حرف و حدیث دلار رنگ می‌بازد و روندی را سرعت می‌دهد که از آن به ‌عنوان دلارزدایی یاد می‌شود. این روند با مشارکت یا بدون مشارکت آمریکا به مسیر خود ادامه خواهد داد. پذیرش این واقعیت پایه، گام نخست در مشارکت آمریکا در تلاش برای بازسازی سامانه‌ مالی جهانی بر پایه اجماعی است که کشورهای در حال توسعه هم با آن موافق باشند. 

در غیر این صورت با افول مدیریت‌نشده‌ سلطه (هژمونی) اقتصادی آمریکا رو‌به‌رو خواهیم شد. تاریخ هشدار می‌‌دهد که این‌گونه چرخش ‌های قدرت، می‌‌تواند به جنگ‌های داغی منجر شود.» 

 

طبق این گزارش، صرف‌نظر از کشورهای کره‌ شمالی، ایران، سوریه، کوبا و روسیه که هدف تحریم‌های آمریکا قرار دارند، بیشتر کشورهای جهان در گذشته به ابتکار دلارزدایی فکر هم نمی‌‌کردند! اکنون اما سهم ذخایر جهانی که امروزه به دلار آمریکا نگهداری می‌‌شوند، از ۷۳ درصد در سال ۲۰۰۱ به ۵۸ درصد در سال ۲۰۲۳ رسیده است.

مجری این میزگرد اضافه می‌کند: «۲۹ درصد حجم اقتصاد جهان، اکنون زیر تحریم‌های آمریکا و غرب قرار دارد. ۴۰ ‌درصد از ذخایر جهانی نفت در اختیار کشورهایی قرار دارد که تحت تحریم هستند. این درحالی است که بیشتر کشورهای در حال توسعه، زیر بار بدهی‌های دلاری دست و پا می‌زنند.» 

غربی‌ها و حامیان هژمونی جهانی آمریکا ظاهرا به خوبی فهمیده‌اند که استفاده از دلار به عنوان یک اسلحه در راستای تبدیل آن به ابزار نیرومند دولتمداری، هم متحدان و هم رقیبان ایالات متحده را وادار می‌کند تا به سازوکارهای جایگزین دلار توجه بیشتری نشان دهند. آنها به درستی، از این جهت احساس خطر می‌کنند. احساس خطری که البته چندان هم موهوم و برساخته ذهن چند کارشناس اقتصادی در این سو و آن سوی جهان نیست. واقعیات روز دنیا، تمایل کشورها به استفاده از ارزهای جایگزین را نشان می‌دهد و عجیب اینکه این مسئله در مورد دوستان و دشمنان آمریکا به صورت همزمان مصداق دارد.

تمایل روزافزون جهان به دلارزدایی

اواخر اردیبهشت‌ماه سال جاری، ۱۰کشور عضو 

«آ. سه. آن» در قالب بیانیه‌ای رسمی در بیست‌ودومین اجلاس این بلوک بزرگ اقتصادی بر توسعه همکاری کشور‌های عضو با شرکای آ.سه.آن، سازمان‌های بین‌المللی و شرکت‌های خصوصی دیگر کشور‌های جهان با استفاده از سامانه نوین پرداخت الکترونیکی فرامرزی برای انتقال ارز‌های محلی و منطقه‌ای به جای دلار آمریکا در مراودات تجاری به توافق رسیدند. 

طبق برآوردها «آ.سه.آن» به عنوان پنجمین قدرت اقتصادی دنیا تا سال۲۰۳۰ به چهارمین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل می‌شود. بریکس، به عنوان اتحادی که نمایانگر نیمی از جمعیت جهان با همراه داشتن ۲۸درصد قدرت اقتصادی دنیا است، دیگر موتور محرکه‌ای است که به تهدید جایگاه دلار به عنوان ارز ذخیره بین‌المللی می‌پردازد. 

جمشید دموئی، رئیس دانشکده اقتصاد دانشگاه لوترن کالیفرنیا با اشاره به تأثیرات مهم بریکس پلاس بر اقتصاد کشورها معتقد است این سازمان باعث گسترش تجارت جهانی و کاهش نفوذ غرب و زوال تدریجی سلطه دلار در اقتصاد جهان خواهد شد. 

کارشناسان معتقدند استفاده از دلار به عنوان سلاح، به‌خصوص در مقطع پس از جنگ اوکراین، کشورهای مختلف جهان را به این ارز جهانی بی‌اعتماد کرده و دولتمردان دوست دارند ریسک داشتن ذخایر دلاری و وابستگی تام و تمام اقتصاد خود به دلار را کمتر و کمتر کنند.

 پرواضح است که چنین روندی، باید در کشورهای متخاصم و رقیب با آمریکا با جدیت و سرعت بیشتری پیش رود. به صورتی که کارشناسان و رسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در تحلیل‌های خود همواره از مثلث چین، روسیه و ایران به عنوان پیشگامان تلاش برای فروپاشی سلطه دلار نام می‌برند. واقعیت اما چیست و اقتصاد ملی ما چقدر از دلاریزه شدن فاصله گرفته است؟ 

شهریورماه سال جاری، خبرگزاری فارس با ارائه گزارشی در همین زمینه می‌نویسد؛ طبق آمار گمرک، ایران در سال گذشته 14 میلیارد دلار صرف واردات کالای اساسی کرده است. طبق گزارش بانک مرکزی، هر چند سهم دلار در واردات کالای اساسی ایران کم شده است اما 96 درصد از سبد ارزی واردات کالای اساسی ایران به یورو و درهم اختصاص یافته که جزو ارزهای وابسته به دلار هستند.

تجارت خارجی ایران همچنان وابسته به دلار

جالب اینکه بعد از گذشت بیش از 10 سال از آغاز تحریم‌های بانکی آمریکا، همچنان شبکه پرداخت برای واردات کالای اساسی ایران به نظام دلاری وابسته است و سهم یوآن و روبل (ارز ملی چین و روسیه) فقط 0.25 درصد از واردات است. 

طبق آمار بانک مرکزی، صادرات نفتی ایران در 1401 به 55.4 میلیارد دلار رسیده و بیش از 34میلیارد دلار نسبت به 1399 افزایش یافته است که رقمی معادل سال اول اجرای برجام است.

 اما با این وجود طبق آمار همین موسسه، هنوز 96درصد از واردات کالای اساسی ایران به نظامات دلاری وابسته بوده و در طول دو سال گذشته اقدام مؤثری در این حوزه انجام نشده است. این در حالی است که رهبر معظم انقلاب، از میانه دهه هشتاد بر رویکرد حذف دلار از چرخه مبادلات تجاری تاکید داشته و مسئله‌ حذف ارز واسط و پایان دادن به سلطه‌ ارزهای بین‌المللی (به عبارت بهتر سلطه‌ آمریکا بر تعاملات تجاری) اولین بار در سیاست‌های کلی برنامه‌ پنجم توسعه از سوی ایشان مطرح شده است. 

در بند ۴۱ این سیاست‌ها که در سال ۱۳۸۷ ابلاغ شد، آمده است: «کمک به استقرار نظام پولی، بانکی و بیمه‌ای مستقل با کمک کشورهای منطقه‌ای و اسلامی و دوست با هدف کاهش وابستگی به سیستم پولی نظام سلطه». 

مسعود براتی، کارشناس امور اقتصادی در همین زمینه می‌گوید: «کاهش وابستگی به سیستم پولی نظام سلطه تنها از مسیر کاهش وابستگی به ارزهای نظام سلطه صورت خواهد پذیرفت. آنچه ما را به نظام پولی کشورهای اروپایی و آمریکا وابسته می‌کند، استفاده از ارزهای آنان است. به عبارت دیگر زمانی که یک کشور بخواهد از ارز دیگری (ارز واسط) برای تجارت خود استفاده کند، به نظام مالی آن کشور نیازمند می‌شود. وقتی این نیازمندی شدت پیدا کند به وابستگی تبدیل خواهد شد و بستر مناسب برای اعمال قدرت نیز خواهد بود. متأسفانه این سیاست در دولت‌های نهم، دهم و یازدهم اجرائی نشد.» 

واقعیات جاری اقتصاد کشور در حوزه تجارت خارجی اما نشان می‌دهد مسئله وابستگی به دلار با وجود رویکرد مثبت دولت کنونی در موافقت با انعقاد پیمان‌های پولی دوجانبه، هنوز گامی به جلو برنداشته است.

مرجعیت دادن به دلار 

مصداق همکاری با دشمن است

مسئله مهم‌تر و بغرنج‌تر اما وابسته کردن اقتصاد داخلی و زندگی روزمره مردم به دلار است. ما به عنوان کشوری که تحت تحریم‌های ظالمانه اقتصادی ایالات متحده قرار دارد، منطقی است که باید وابستگی اقتصاد خود به دلار آمریکا را کم کنیم. یک کارشناس مسائل اقتصادی در مورد عوارض وابستگی اقتصاد کشور به دلار می‌گوید؛ «فدرال رزرو آمریکا (بانک مرکزی آمریکا) هر معامله‌ای که بالای ۱۰ هزار دلار انجام شود، باید بداند بابت چه موضوعی انجام شده است تا بتواند در تهدید‌ها و تحریم کشور‌های مختلف استفاده کند. همین مسئله باعث ایجاد نگرانی عموم کشور‌های دنیا شده است و آنها با توجه به اقتضا و روابط منطقه‌ای خود سعی خواهند کرد از این سلطه خارج شوند.» 

علاوه‌بر این، استفاده از دلار و قرار دادن آن به عنوان مرجع تبادلات مالی، نوعی کمک کردن به دشمن برای وارد کردن ضربه بیشتر به اقتصاد ملی ما خواهد بود.

دکتر حسین راغفر، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اقتصادی در همین زمینه می‌گوید: «سلطه دلار در اقتصاد جهانی یک مسئله بسیار واقعی است که طی دهه‌ها شکل گرفته و قدرت فوق‌العاده‌ای به اقتصاد آمریکا داده است که در مقابل انتشار یک کاغذ به عنوان ۱۰۰ دلاری که ظاهرا ۴۰ سنت خرج انتشارش می‌شود می‌تواند ۹۹ دلار و ۶۰ سنت بقیه آن خرج کند و قادر است که کالا وارد کند؛ یعنی در مقابل چاپ کاغذ کالا وارد کند. این روند و تقاضا برای آن کاغذ در بازارهای جهانی مشهود است از جمله در اقتصاد پول ایران؛ در آمریکا کاغذ چاپ می‌کنند اینجا مردم جلوی بانک‌ها صف می‌کشند. مردم با اشتیاق کاغذ می‌خرند. علت این اشتیاق در واقع تضعیف پول ملی است و اینکه مردم می‌کوشند که پول ملی خود را تبدیل به یک کاغذی کنند که در جهان اعتبار دارد. بنابراین برای اینکه گرایش مردم را در داخل تغییر دهیم باید به تقویت پول ملی کمک کنیم.» بر این اساس، هرگونه مرجعیت دادن به دلار، نوعی همکاری با دشمن در جنگ اقتصادی تلقی خواهد شد.

عمل به سخنان رهبری توسط خارجی‌ها!

حذف سلطه دلار از چرخه اقتصاد داخلی، مطالبه مهم رهبر فرزانه انقلاب از دولت‌ها طی دهه اخیر بوده است. ایشان سال 95 و در جریان دیدار با جمعی از فرماندهان سپاه، با تاکید بر همین مسئله، می‌فرمایند: «اگر مسئولان و مردم بتوانند اقتصاد مقاومتی را به معنای واقعی محقق و کشور را از جادوی مالی و پولی دشمن خلاص کنند و ارزش و آقایی دلار را در زندگی اقتصادی بشکنند، کشورهای دیگر را نیز  نجات داده‌اند و برای آنها الگو خواهند شد.» این مطالبه رهبر معظم انقلاب اما چنان‌که می‌دانیم عملیاتی نشد و هم اکنون نیز تمام اقتصاد ملی ما متاثر از تلاطم‌های قیمت ارز است و رخ دادن هرگونه اتفاق سیاسی، طبیعی، اجتماعی و.... در خارج از مرزهای ایران نیز می‌تواند اقتصاد ایران را تحت تاثیر خود قرار دهد. ما در این گزارش سعی خواهیم کرد حتی‌الامکان به واکاوی چرایی این موضوع و راه‌حل آن بپردازیم.

سخنان رهبر انقلاب در مورد لزوم دلارزدایی از اقتصاد ملی اما چندان هم روی زمین نماند و دیگرانی در کشورهای همسو با ما و معارض با آمریکا، به این سخنان عمل کردند! عمل کردنی که تثبیت و افزایش ارزش پول ملی آنها را - همزمان با درگیری همه‌جانبه کلیت دنیای غرب با آنها - در پی داشت. 

کشور روسیه مثال بارز همین مدعا است. رهبر معظم انقلاب، اول فروردین‌ماه سال جاری در جریان حضور در حرم مطهر رضوی و سخنرانی در جمع زائرین و مجاورین این بارگاه ملکوتی، در همین زمینه می‌فرمایند: «یکی از مشکلات اقتصاد ما وابستگی به دلار است. بعضی از کشورهایی که تحریم شدند، وابستگی خودشان را به دلار قطع کردند، وضعشان بهتر شد. ما الان کشورهایی را می‌شناسیم - نمی‌خواهم اسم بیاورم - که مورد تحریم‌های شدید غرب قرار گرفتند و رابطه‌شان با سوئیفت - که یک سازوکار بین‌المللی غربی است - قطع شد، دلار را کنار گذاشتند، با پول‌های محلّی معامله کردند و صادرات و واردات انجام دادند، وضعشان بهتر شد؛ این کار را ما هم باید بکنیم.»

ما هم اکنون اما چنان که در تجارت خارجی وابسته به این ارز خارجی هستیم، در داخل نیز ضوابط و قوانینی داریم که دلارفروشی برخی شرکت‌های بزرگ داخلی را رسمی و قانونی کرده است. مسئله‌ای که باز هم رهبر معظم انقلاب خواستار اصلاح آن از سوی دولت و مجلس شده‌اند ولی تاکنون کار خاصی در این حوزه صورت نگرفته است.