قاره آفریقا در سال‌های گذشته به‌طور میانگین، یک‌هزار میلیارد دلار با جهان تجارت داشته که ۵۰ درصد آن صادرات و بقیه واردات بوده اما صادرات ایران علی‌رغم افزایش چشمگیر در دولت سیزدهم فقط به دو میلیارد دلار رسیده است.

رئیس‌جمهور کشورمان امروز سه‌شنبه راهی قاره آفریقا می‌شود و به دعوت رسمی از سه کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه بازدید خواهد کرد. آفریقا ظرفیت‌ها و زمینه‌های همکاری فراوانی به‌ویژه در حوزه اقتصادی برای کشورمان دارد که در سفر رئیسی مورد توجه قرار خواهد گرفت.

امیررضا نعمتی؛ پژوهشگر مسائل آفریقا در این رابطه نوشت: قاره آفریقا در سال‌های گذشته به‌طور میانگین، یک‌هزار میلیارد دلار با جهان تجارت داشته که ۵۰ درصد آن شامل صادرات این قاره به سایر کشورها و ۵۰ درصد نیز واردات بوده است. رشد روزافزون فناوری در جهان و افزایش تعداد کشورهای در حال توسعه، به ورود اقتصادی و سیاسی کشورهای متعددی به قاره سیاه منجر شده‌ تا هر یک از این کشورها به روشی بتوانند راه ورود به درون قاره فرصت‌ها را باز کنند.

او ادامه داد: نگاهی به میزان ارتباط کشورمان با این قاره پهناور در ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد از زمان دولت یازدهم، حجم مبادلات مالی، مناسبات سیاسی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آفریقایی روند کاهشی به خود گرفت و حتی گردشگری نیز به پایین‌ترین سطح خود در دهه‌های اخیر رسید.

پژوهشگر مسائل آفریقا افزود: آمارهای رسمی نشان می‌دهد از مجموع ۵۵ سفر خارجی رئیس‌جمهوری دولت قبل، هیچ‌کدام به مقصد کشورهای آفریقایی نبوده است و حتی حضور هیئت ایرانی در جلسه‌های اتحادیه آفریقا که از سال ۱۳۷۹ آغاز شده بود در سال ۱۳۹۳ متوقف شد؛ آن‌هم در حالی که رؤسای‌جمهور پیشین ایران در طول مسئولیت خود، به قاره آفریقا سفر کرده‌اند. 

نعمتی ادامه داد: حجم صادرات ایران به قاره آفریقا از ۸۶۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۲ به ۵۷۳ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ کاهش یافت. میزان واردات کالا از قاره آفریقا نیز از ۱۲۷ میلیون دلار به ۳۷ میلیون دلار تنزل یافت. این میزان چشم‌پوشی نسبت به قاره آفریقا در گذشته سبب شد بیشتر رایزنان بازرگانی کشور ما در سفارتخانه‌های مقیم کشورهای آفریقایی به کشور فراخوانده شوند. در حالی که کشورهای آفریقایی یکی پس از دیگری به سمت رقبای ایران در منطقه مانند عربستان سعودی و ترکیه متمایل می‌شدند.

او خاطرنشان کرد: اتحادیه آفریقا که در سال ۱۳۸۴ ایران را به‌عنوان عضو ناظر اتحادیه آفریقا معرفی کرده بود و نمایندگان آن را به نشست سران دعوت می‌کرد در سال‌های گذشته با بی‌مهری مواجه شد اما طبق آمار منتشرشده از وزارت امور اقتصادی و دارایی دولت سیزدهم، میزان تبادلات مالی با برخی مناطق قاره آفریقا بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافته و برگزاری اجلاس اقتصادی- علمی ایران و کشورهای غرب آفریقا به میزبانی کشورمان، نوید روزهای بهتری را در ارتباط بین ایران و آفریقا می‌دهد.

گفتنی است، طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ دولت باید بعد از تقویت و حفظ مناسبات با کشورهای همسایه، اولویت بعدی را بر ارتباط‌گیری با کشورهای مسلمان، اعضای سازمان کنفرانس اسلامی، کشورهای جنوب (سیاسی) و جهان سوم و کشورهای در حال توسعه قرار دهد. بنابراین اغلب کشورهای آفریقایی واجد همه این صفات تصریح‌شده در قانون هستند.

همچنین ایران در نخستین سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌خصوص جهاد سازندگی حضور پررنگ و چشمگیری در آبادانی و محرومیت‌زدایی در آفریقا داشت که عمق راهبردی و فرصت‌های سیاسی- اقتصادی بی‌نظیری برای کشور ایجاد کرد اما با حاکم‌شدن ناسیونالیسم کور بر سخن و عمل برخی دولتمردان در دولت‌های بعد و عده‌ای از هنرمندان و دانشگاهیان با جملاتی چون «به جای کمک به آفریقا به نیازمندان ایران کمک کنیم»، فرصت‌های بی‌نظیری در این قاره ثروتمند از دست رفت. این در حالی است که کشورهایی چون آفریقای جنوبی و الجزایر در سه دهه اخیر جزو بهترین شرکا و حامیان سیاسی، اقتصادی و حتی هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران بوده‌اند.

صرف‌نظر از رویکرد سودمدارانه همیشگی غربی‌ها به آفریقا، کشورهای مهم آسیایی همچون چین، روسیه، ژاپن و هند نیز طی یک قرن اخیر توجه خاصی به این قاره سرشار از فرصت‌های اقتصادی و سیاسی داشته‌اند و حتی تلاش کشورهای رقیب منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران همچون ترکیه، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر نیز برای برقراری ارتباط با کشورهای آفریقایی بسیار قابل‌توجه است.

البته زمانی که ایران در سال ۸۲-۱۳۸۱ موضوع برگزاری «کنفرانس اقتصادی ایران و آفریقا» را آغاز کرده بود چینی‌ها و ترکیه‌ای‌ها اصلا به فکر آفریقا نبودند اما اکنون از رقبای منطقه‌ای و بین‌المللی خود در این زمینه عقب مانده است.

 احیای دوباره حضور ایران

 در آفریقا

«ولی‌الله محمدی نصرآبادی»؛ مدیرکل آفریقای وزارت خارجه اردیبهشت امسال گفت که «رئیس‌جمهور به‌زودی به چند کشور آفریقایی سفر می‌کند.» این نخستین سفر یک رئیس‌جمهور ایران به قاره آفریقا پس از ۱۱ سال است که در راستای سیاست خارجی جامع، متوازن و مبتنی بر همگرایی در عین چندجانبه‌گرایی اقتصادی دولت سیزدهم، با هدف افزایش حضور ایران در اقتصاد بیش از یک‌هزار میلیارد دلاری قاره آفریقا صورت می‌گیرد.

رئیسی، همواره با برقراری و تحکیم روابط با کشورهای قاره آفریقا را از اولویت‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران اعلام و ‌تصریح کرده که در دوره جدید، روند توسعه همه‌جانبه سطح همکاری با کشورهای آفریقایی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، تجاری و سیاسی با قوت و جدیت بیشتری پیگیری خواهد شد.

گفتنی است، جمعیت حدود یک میلیارد و 400 میلیون نفری آفریقا، بر اهمیت توسعه روابط ایران با این قاره افزوده است. به گفته قنادزاده؛ مدیرکل دفتر آفریقای سازمان توسعه تجارت؛ این قاره بیشترین ذخایر استحصال نشده معدنی و کشاورزی دنیا را دارد که شامل بیش از ۸۷۰ میلیون هکتار زمین کشاورزی نیز می‌شود. همچنین بیشترین ذخایر طلا، الماس و کوبالت نیز در این قاره قرار گرفته که ایران به این اقتصاد و ظرفیت تاکنون بی‌توجه بوده است.

وی با اشاره به نبود زیرساخت‌های مالی و بانکی برای تجارت با آفریقا در آغاز دولت سیزدهم، اظهار داشت: اکنون از طریق کارگزاری‌های صندوق ضمانت در چند کشور آفریقایی دیگر زیرساخت‌ها ایجاد شده است. کالاهای صادراتی ایران از کشورهای دیگر به آفریقا ترانزیت می‌شود. آمار مبادلات با این قاره بیش از سه برابر رقم‌های رسمی است؛ زیرا کالاها به‌صورت غیرمستقیم تبادل می‌شوند.

علیرضا پیمان‌پاک؛ قائم‌مقام وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سابق سازمان توسعه تجارت هم رقم صادرات ایران به آفریقا در سال گذشته را دو میلیارد و 100 میلیون دلار اعلام کرد.

این در حالی است که اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در مهر ۱۴۰۰ اعلام کرد این کشور با حجم تجاری ۲۵ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۰ یک شریک راهبردی برای کشورهای آفریقایی است. ضمن اینکه از سال ۲۰۰۹ میلادی به این‌سو، تعداد سفارتخانه‌های ترکیه در آفریقا، از ۱۲ به ۴۳ مورد رسیده است. همچنین تعداد مراکز مشاوره تجاری ترکیه در کشورهای آفریقایی، مجموعاً از هشت به ۲۶ مورد افزایش پیدا کرده است.

البته لطیفی؛ قائم‌مقام باشگاه تجار ایران و آفریقا گفت: روابط‌مان با کشورهای آفریقایی در دوره ریاست جمهوری آقای رئیسی بهتر شده است و به ۵۰ کشور از ۵۵ کشور آفریقایی صادرات داریم که حجم صادرات ما ۲۰ برابر واردات از این قاره است.

 میزان مبادلات تجاری

 با مقاصد سفر رئیسی

قائم‌مقام باشگاه تجار ایران و آفریقا درخصوص میزان تجارت ایران با کنیا، اوگاندا و زیمباوه توضیح داد: در سال قبل بیش از ۱۲۸ هزار و 500 تن کالا به ارزش ۷۳ میلیون و ۷۸۱ هزار دلار، تجارت ایران با این سه کشور بود که ۱۲۴ هزار و ۲۱۴ تن کالای ایرانی به ارزش ۵۴ میلیون و ۶۶۷ هزار دلار، سهم صادرات ایران و 4351 تن کالا به ارزش ۱۹ میلیون و ۱۱۴ هزار دلار، سهم واردات ما از این سه کشور بوده است.

لطیفی افزود: صادرات ایران به کنیا ۵۳ میلیون و 200 هزار دلار، به اوگاندا یک میلیون دلار و 200 هزار و به زیمباوه ۲۳۶ هزار دلار بوده که قیر با ۴۱ میلیون دلار، ۷۵ درصد ارزش صادرات ایران به این سه کشور را به خود اختصاص داده است. 

قائم‌مقام باشگاه تجار ایران و آفریقا درخصوص واردات از این سه کشور گفت: در سال ۱۴۰۱ کنیا ۱۷ میلیون و 300 هزار دلار، زیمبابوه یک میلیون و 400 هزار دلار و اوگاندا یک میلیون دلار کالا به کشورمان فروختند. چای با سهم ۸۴ درصدی به ارزش ۱۶ میلیون دلار، در صدر کالاهای وارداتی ایران از این سه کشور قرار دارد.

 زمینه‌های حضور اقتصادی در آفریقا

همچنین پیمان‌پاک؛ قائم‌مقام وزارت جهاد کشاورزی خبر داد: در اجلاس غرب آفریقا که سال گذشته برگزار شد توافقاتی بالغ بر دو میلیارد دلار شامل صادرات خودرو، خدمات تعمیرات کشتی، ‌رسیدگی به ناوگان دریایی، ‌ساختمان‌‌سازی و هتل‌‌سازی امضا شد.

او با اشاره به راه‌اندازی خانه نوآوری و فناوری در قاره آفریقا، ‌تاکید کرد: ۴۰ محصول دانش‌بنیان ایرانی در کشورهای این قاره به ثبت رسیده و داروهای ایرانی در مراکز درمانی این قاره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

قائم‌مقام وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه محصولات ارگانیک و گسترده کشاورزی به‌دلیل اقلیم مناسب در این قاره تولید می‌شود،‌ خاطرنشان کرد: یکی از موضوعات پیگیری شده در ماه‌های گذشته که جمعه پیش قرارداد آن بین دامپزشکی ایران و کنیا منعقد شد واردات دام زنده بود.

پیمان‌پاک با اشاره به ایجاد کشت فراسرزمینی توسط چینی‌ها و ترک‌ها، ‌تاکید کرد: محصولات مختلف را می‌توانیم در کشور اوگاندا که چند میلیون هکتار زمین آماده برای کشت دارد و طی سال‌های گذشته 4500 هکتار را در اختیار ایران قرار داده است. از سوی دیگر 10 میلیارد واردات نهاده‌های کشاورزی نیز می‌تواند از این کشور با قیمت مناسب‌تری انجام شود. واردات از قاره آفریقا مشکل سیاسی و نگرانی برای انتقال کالا با ایران هم ندارد.