دلایل فراگیری بیماری دیابت و راه‌های پیشگیری، کنترل و مهار آن (بخش نخست)
زندگی تلخ با زنگ خطر قند بالا در برگه آزمایش
گالیاتوانگر
وقتی خدای‌نکرده به یک بیمار گفته می‌شود که سرطان داری، این خبر را مصیبت بزرگ تلقی کرده و بلافاصله می‌پرسد: «چقدر وقت دارم؟»
اما وقتی در برگه آزمایش بیماری، عدد قند ناشتا مثلاً 300 اعلام می‌شود، به طرز غیرقابل‌باوری از کنار این خبر با بی‌اعتنایی رد شده و با لبخند می‌گوید: «درستش می‌کنم! از همین فردا قند رو حذف می‌کنم.»
غافل از این که اولاً بیماری دیابت چنان‌که کنترل نشود، دست‌کمی از بیماری‌های خطرناک ندارد و می‌تواند منشأ بیماری‌های کشنده بسیاری مثل فشارخون بالا، چربی بالا، بیماری‌های قلبی و عروقی، سکته، بیماری‌های کلیوی، کبدی، نابینایی و غیره گردد.
ثانیاً غلبه بر دیابت نیازمند اطلاعات تغذیه‌ای، ورزشی و تغییر سبک زندگی ناسالم به سمت سالم است. به‌عبارت دیگر دیابت فقط با حذف قند از قندان مهار نمی‌شود.
دیابت، چهار دسته است که شامل دیابت نوع یک، نوع دو، دیابت بارداری و دیابت همراه با بیماری‌های دیگر است. شایع‌ترین نوع آن دیابت نوع یک و دو است. دیابت نوع یک بیشتر کودکان، نوجوانان و افراد زیر ۳۰ سال را مبتلا می‌کند. در این نوع دیابت سیستم دفاعی بدن به دلایلی به سلول‌های تولید انسولین حمله می‌کند. دیابتی نوع یک وقتی به این نوع دیابت مبتلا می‌شود باید انسولین درمانی شود و این نوع دیابت قابل پیشگیری هم نیست. حدود ۵ تا ۱۰ درصد از دیابتی‌ها به دیابت نوع یک مبتلا می‌شوند.
دیابت نوع دو که شایع‌ترین نوع دیابت بوده و
۹۰ درصد دیابتی‌ها را تشکیل می‌دهند، عمدتاً افراد بالای ۳۰ سال هستند. علت اصلی دیابت نوع دو تغییر در شیوه زندگی مانند بی‌تحرکی، تغذیه ناسالم، افزایش وزن و... است. به همین دلیل می‌گوییم افرادی که چاق هستند، ممکن است بیش از ۸۰ درصد در طول زندگی‌شان به دیابت مبتلا شوند. درمان این دیابت تغییر در شیوه زندگی، مدیریت استرس و در نهایت استفاده از داروهای خوراکی است و یک‌سوم تا یک‌چهارم از این افراد هم نیازمند تزریق انسولین می‌شوند. این افراد کسانی هستند که دیابتشان دیر تشخیص داده می‌شود. یکی از علائم دیابت، بی‌علامتی آن است. یعنی فرد سال‌ها به دیابت مبتلا بوده، اما شناسایی نشده است.
در این گزارش به دلایل شیوع بیماری دیابت و راهکارهای مقابله با آن خواهیم پرداخت.
علائم و نشانه‌های بروز دیابت
در مراحل ابتدایی ممکن است دیابت بدون علامت باشد. بسیاری از بیماران به طور اتفاقی در یک آزمایش یا در حین غربالگری شناسایی می‌شوند. با بالاتر رفتن قند خون، علائم دیابت آشکارتر می‌شوند. پرادراری، پرنوشی، پرخوری، کاهش وزن با وجود اشتهای زیاد، خستگی و تاری دید از علایم اولیه شایع دیابت است. بسیاری از بیماران در هنگام تشخیص بیماری چندین سال دیابت داشته‌اند و حتی دچار عوارض دیابت شده‌اند. در کودکان دچار دیابت نوع یک علایم معمولاً ناگهانی بارز می‌شوند، این افراد معمولاً قبلاً سالم بوده و چاق نبوده‌اند. در بزرگسالان این علایم معمولاً تدریجی‌تر بارز می‌شوند. عارضه کتواسیدوز می‌تواند به‌عنوان علامت شروع‌کننده بیماری هم در دیابت نوع یک بارز شود. در دیابت نوع دو معمولاً فرد تا سال‌ها بدون علامت است. علایم معمولاً خفیف هستند و به طور تدریجی بدتر می‌شوند. در نهایت فرد دچار خستگی مفرط و تاری دید شده و ممکن است دچار دهیدراتاسیون شود. در این بیماران عارضه کتواسیدوز به علت تولید انسولین اندک کمتر دیده می‌شود. با این‌حال قند خون می‌تواند به مقادیر بسیار بالایی افزایش یابد و فرد دچار عارضه شوک هایپراوسمولار شود.
عاطفه معیری یک کارشناس آزمایشگاه طبی راه آزمایش دیابت در خانه را این‌گونه توضیح می‌دهد: «تجهیزات آزمایش میزان گلوکز خون در خانه شامل دستگاه تشخیص، نوار خون و لنست یا نشتر برای سوراخ کردن پوست است که ابتلای دیابت با ثبت یکی از موارد زیر جدی خواهد بود:
ثبت حداقل یک میزان قند خون تصادفی بالای
۲۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر به همراه علایم کلاسیک دیابت (پرنوشی، پرادراری، پرخوری).
قند ناشتای پلاسمای بالاتر یا مساوی ۱۲۶ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر (ناشتا به معنای هشت ساعت عدم مصرف هر نوع کالری قبل انجام آزمایش است).»
وی اکیداً توصیه می‌کند: «بعد از دیدن اعداد غیرعادی ذکر شده با دستگاه تست قند خانگی سریعاً به پزشک مراجعه کنید تا انجام آزمایش در مراکز آزمایشگاهی طبی تکرار و پیگیری شود. در آزمایشگاه طبی با دیده‌شدن دو مورد تشخیص دیابت قطعی خواهد بود:
بالای ۶٫۵ درصد هموگلوبین. A1C
نتیجه آزمایش تحمل قند ۷۵ گرمی خوراکی دوساعته، بالای ۲۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر.»
این کارشناس آزمایشگاه در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «بیشتر علائم بیماری دیابت در آغاز، نامحسوس هستند؛ بنابراین لازم است که با انجام آزمایش‌های مرتب خون، از میزان قند خون خودآگاه شوید. اشخاص بالای 45 سال باید مرتب از میزان قند خون خود باخبر باشند. جوانان در صورت داشتن زمینه‌های مساعدکننده بیماری قند خون، مانند چاقی، استعداد فامیلی، کلسترول و فشارخون بالا و... باید مرتب میزان قند خود را آزمایش کنند.»
چرا در سالهای اخیر دیابت زیاد شده است؟
در سالهای دهه 50 و دهه 60 شمسی به‌ندرت از بیماری دیابت صحبت می‌شد و آن‌قدر تعداد بیماران وابسته به انسولین کم بود که واقعاً جزء بیماران خیلی خاص طبقه‌بندی می‌شدند. چرا هر چه به‌پیش آمدیم بر تعداد بیماران قندی افزوده شده است؟
دکتر رجب رئیس انجمن دیابت ایران با تأکید بر افزایش مبتلایان به دیابت طی سالهای اخیر پاسخ می‌دهد: «یکی از علامت‌های بیماری دیابت، بی‌علامتی است. ممکن است فردی قند بالا داشته، اما هیچ علامتی نداشته باشد.»
وی علت اصلی شیوع دیابت در سالهای اخیر را تغییر سبک زندگی از روستایی به شهری عنوان کرده و می‌گوید: «پیش از این بیش از ۸۰ درصد مردم در روستا‌ها بودند، اما در حال حاضر این اتفاق برعکس شده است. زندگی در کلان‌شهرها، تغذیه نامناسب، بی‌تحرکی و استرس بالا را به همراه دارد که به افزایش آمار مبتلایان دیابتی‌ها به‌ویژه دیابتی‌های نوع ۲ منجر شده است که جمعیت بیش از ۹۰ درصد دیابتی‌ها را تشکیل می‌دهند و ما می‌توانیم حدود ۸۰ درصد از آن پیشگیری کنیم.»
رئیس انجمن دیابت ایران بر سبک درست زندگی نیاکان تأکید کرده و اظهار می‌دارد: «باید تغذیه درست داشته باشیم، دخانیات مصرف نکنیم، فعالیت جسمی داشته باشیم و تا حد ممکن از استرس دوری کنیم. پیشگیری اصل مهم درمان و کنترل دیابت است که همه دنیا به سمت آن حرکت کرده است؛ اما باید همه ما اعم از مردم، دیابتی‌ها، پزشکان متخصص و مسئولان به طور عملی در جهت پیشگیری حرکت کنیم و فقط شعار ندهیم.»
وی توصیه می‌کند: «حداقل روزی نیم ساعت و یا در هفته حداقل ۱۵۰ دقیقه پیاده‌روی برای کنترل دیابت نیاز است. اگر فردی در معرض خطر دیابت است و یا قند ناشتای بالای مختل دارد، والدین مبتلا به دیابت دارد، چربی و فشارخون بالا داشته و یا چاق است باید به‌سرعت به پزشک مراجعه کرده و علائم وی بررسی شود. یکی از علامت‌های بیماری دیابت، بی‌علامتی است. ممکن است فردی قند ۳۰۰ داشته باشد، اما هیچ علامتی نداشته باشد.»
نقش پررنگ آموزش در کنترل دیابت
تقریباً بیش از ۵۰ درصد دیابتی‌ها در کشور شناسایی شده و به این‌ترتیب تقریباً بیش از ۵ میلیون نفر دیابتی در کشورمان شناسایی شده‌اند. اما به‌طورکلی برآورد می‌شود که تعداد مبتلایان به دیابت در کشور بیش از ۸ میلیون نفر باشد.
یک آمار نگران‌کننده‌تر هم وجود دارد که مدعی است از هر ۲۰ ایرانی یک نفر به دیابت مبتلاست و نیمی از این تعداد نمی‌دانند که دیابت دارند! هر ۱۰ ثانیه یک نفر در جهان به دلیل عدم آگاهی از دیابت و روش کنترل آن، جان خود را از دست می‌دهد. هر ۳۰ ثانیه یک نفر در جهان به علت عدم آگاهی از دیابت و روش کنترل آن، پای خود را از دست می‌دهد.
اگر یک بیمار مبتلا به دیابت بیش از ۴ سال قندش بالای حد نرمال باشد، طبیعتاً باید منتظر عوارض بیماری در او باشیم. درصد بسیار ناچیزی است که امکان دارد قند بالا داشته و دچار عارضه نشوند، اما اکثر دیابتی‌ها با قند بالای کنترل نشده، دچار عوارض دیابتی می‌شوند. بیشترین عارضه‌ای که ایجاد می‌شود ابتدا عوارض چشمی است. بعد از آن بیماری‌های قلبی و عروقی و احتمال ایجاد زخم پای دیابتی و... هم وجود دارد.
دکتر اسدالله رجب رئیس انجمن دیابت ایران ضمن بیان مطالب بالا می‌گوید: «بسیاری از دیابتی‌های جهان هستند که هنوز دسترسی خوبی به آموزش‌های مرتبط با دیابت و انسولین ندارند. در جهان از هر دو نفر دیابتی یک نفر به آموزش‌های مرتبط با دیابت دسترسی دارد. در ایران هم متأسفانه به بحث آموزش‌های مرتبط با دیابت توجه نمی‌شود.
دیابتی‌ها همواره می‌پرسند که چه چیزی بخورم و چه چیزی نخورم؟ و اصلاً از مباحث آموزشی مرتبط با این بیماری صحبت نمی‌شود. علت اینکه بیش از
۸۰ درصد از دیابتی‌هایمان از کنترل مطلوب برخوردار نیستند، این است که به‌خوبی در زمینه پیشگیری آموزش نمی‌بینند. باید پیشگیری کنیم که اولاً به دیابت مبتلا نشویم و اگر شدیم باید پیشگیری کنیم تا دچار عوارض آن نشویم. در کشورمان به موضوع پیشگیری اهمیتی داده نمی‌شود.»
وی ادامه می‌دهد: «تقریباً می‌توانیم دیابت بیش از ۸۰ درصد دیابتی‌های نوع ۲ را با پیشگیری و آموزش کنترل کنیم تا هزینه‌ای روی دست اقتصاد مملکت نگذارند. کار باید پیشگیری باشد، نه فقط شعار. درعین‌حال سیاستمداران بهداشتی و درمانی کشور باید بودجه لازم را برای آن ارائه دهند و آموزش پزشکی هم بر این‌اساس تغییر کند.
در این صورت می‌توان تعداد مبتلایان به دیابت را کاهش داد. در غیر این صورت هرچقدر منابع داشته باشید، باید خرج دیابتی‌ها کنید.»
فصل میوه‌های قاتل قند خون رسید!
گیلاس در بین میوه‌ها یکی از کمترین شاخص‌های گلوکز را دارد. شاخص گلوکز این میوه ۲۲ است. گیلاس شامل آنتی‌اکسیدان، بتاکاروتن، ویتامین است. علاوه بر اینها، گیلاس حاوی آنتوسیانین است که با افزایش
۵۰ درصدی تولید انسولین، باعث کاهش قند خون می‌شود. این میوه با بیماری‌های قلبی، سرطان و بیماری‌های دیگری که بین افراد دیابتی رایج است مبارزه می‌کند. میزان توصیه شده برای مصرف: گیلاس می‌تواند به‌صورت تازه، کنسروی، یخ‌زده یا خشک شده و به میزان نصف فنجان در هر روز استفاده شود.
وقتی تصمیم می‌گیرید کدام میوه‌ها را بخورید و کدام را محدود کنید؟ ممکن است بخواهید بدانید که شاخص گلیسمی آنها در چه محدوده‌ای قرار می‌گیرد؟
شاخص گلیسمی کربوهیدرات‌ها را بر اساس سرعت افزایش سطح گلوکز خون رتبه‌بندی می‌کند. افراد مبتلا به دیابت اغلب به دنبال خوردن غذاهایی با بار گلیسمی پایین هستند. (بار گلیسمی در واقع شاخص گلیسمی و میزان کربوهیدرات موجود در هر وعده غذایی را در نظر می‌گیرد.) توت‌فرنگی در این دسته قرار می‌گیرد، زیرا شاخص گلیسمی پایینی دارد و به‌سرعت سطح گلوکز را افزایش نمی‌دهد.
می‌توانید بدون نگرانی از افزایش قند خون آنها را بخورید. دانستن بار گلیسمی انواع مختلف مواد غذایی مفید است. می‌تواند به شما کمک کند تصمیم بگیرید چه چیزی بخورید؟ خوردن توت‌فرنگی به‌تنهایی مفید خواهد بود، زیرا این میوه کم کالری است. به طور متوسط یک فنجان توت‌فرنگی حدود 46 کالری دارد.