گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی در خانواده
تبلور فرهنگ کتاب‌خوانی با تعهد به مطالعه مسـتمر
کتاب همواره دوست انسان بوده است و از آن به‌عنوان «یار مهربان» هم اسم برده می‌شود. یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی در جوامع بشری میزان مطالعه آن ملل است. در کشورهایی که از لحاظ توسعه‌یافتگی و فرهنگی در سطح بالایی هستند، آمار مطالعه و کتاب‌خوانی‌شان بسیار بالاست. تیراژ کتاب در آن کشورها چند هزار جلد است و روزنامه‌ها هم شمارگان زیادی دارد.
در عصر کنونی اهمیت کتاب و کتاب‌خوانی به حدی زیاد است که تمامی کشورهای توسعه‌یافته این حوزه را در رأس برنامه‌های فرهنگی خود قرار‌داده‌اند و اکنون در برخی از کشورها علاوه‌بر وجود سالن‌های مطالعه و کتابخانه‌های متعدد، کمتر مکان عمومی را می‌توان پیدا کرد که فاقد ایستگاه مطالعه باشد. برای مثال ایستگاه‌های مترو، پارک‌ها و... همگی دارای مکان‌هایی برای مطالعه هستند. در کشورهای توسعه‌یافته علاوه‌بر وجود این بستر، مردم نیز طالب کتاب و مطالعه هستند و به‌نوعی این موضوع تبدیل به فرهنگی شده که از ابتدای دوران مدرسه در کودکان نمود پیدا کرده است، اما باید دید فرهنگ کتاب‌خوانی در کشور ما تا چه حد نهادینه شده است؟
در گزارش پیش رو به تحلیل و بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.
افزایش چشم‌گیر قیمت کتاب
بالا بودن قیمت کتاب، مشغله‌های کاری فراوان و همچنین رسوخ صفحات مجازی در بین خانواده‌ها از عمده دلایل پایین بودن سرانه مطالعه است. در یکی از کشورهای توسعه‌یافته مردم به طور میانگین سالی 60 کتاب مطالعه می‌کنند، شاید در برخی از کشورها کسی در طول عمرش این مقدار کتاب را نخواند!
کتاب دریچه‌ای است به‌سوی جهان شگفت‌انگیز علم و معرفت و مطالعه راهی است بسیار ساده و عملی برای پرورش استعدادهای خدادادی انسان و آموزش علوم و فنونی که او را در مسیر رشد و تکامل راهنمایی می‌کند.
هاشم اقدسیان یک ناشر برایمان توضیح می‌دهد: «در حال حاضر اوضاع چاپ کتاب مناسب نیست. بعضی از ناشران تعطیل کرده‌اند و برخی کتاب‌فروشی‌ها تغییر کاربری داده‌اند. چندین انتشاراتی هم از این حرفه خارج شده‌اند. تیراژ کتاب به زیر 500 عدد رسیده است و خلاصه اوضاع کتاب حال‌وروز خوشی ندارد. یک سوی این چالش‌ها به کتاب نخواندن و نخریدن آن توسط مردم بر می‌گردد.»
وی در ادامه می‌گوید: «باید بدانیم که مطالعه از روی علاقه نیز به عوامل مختلف بستگی دارد که مهم‌ترین آن وضعیت اقتصادی فرد است. طی دوساله اخیر با افزایش قیمت کاغذ، قیمت کتاب نیز به‌شدت افزایش‌یافته، در حال حاضر یک کتاب رمان و یا در سایر موضوعات به طور متوسط
۵۰ هزار تومان قیمت دارد. بر فرض فردی علاقه زیادی به کتاب‌خوانی و مطالعه دارد، ولی متأسفانه توان خرید یک کتاب را ندارد. حتی قیمت کتاب‌های دانشگاهی که بعضاً ناشرین آنها دولتی است نیز افزایش داشته و گاهی دانشجویان در خوابگاه‌ها چندنفری یک کتاب را خریداری کرده و به‌صورت اشتراکی از آن استفاده می‌کنند. البته نمی‌توان از سیر صعودی قیمت کاغذ حرفی نزد. فقط در طی کمتر از یک هفته از 14 فروردین 1401
تا 18 فروردین (نقل از روزنامه کیهان)، قیمت یک‌بند کاغذ از 730 هزار تومان به 810 هزار تومان رسید! مسئولان باید جلوی افزایش بی‌رویه کاغذ را بگیرند تا انتشاراتی‌ها بتوانند به کار خود ادامه دهند.»
این ناشر در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «البته خودمان هم بهانه‌های واهی زیادی برای مطالعه نکردن و یا مطالعه کم داریم. بعضی از مردم در جواب دلیل مطالعه نکردن، می‌گویند: «خُب، کتاب گران است.» این حرف کاملاً غلطی است. آنها خرج‌های دیگری می‌کنند؛ مثل کافه رفتن، رستوران رفتن و... این کارها برای آنها گران نیست، ولی برای کتاب خریدن پول ندارند! به نظر می‌رسد اینها بهانه‌ای بیش نیست.»
اعتیاد به شبکه‌های مجازی
مانع فرهنگ کتاب‌خوانی
مختار تمیمی زاده کارشناس فرهنگ مطالعه افزایش شبکه‌های مجازی را دلیل بی‌توجهی مردم به مطالعه دانسته و می‌گوید: «مردم اغلب سرشان توی گوشی‌هاست. در کشورهایی مثل ژاپن از اوقات فراغت خود به هر شکلی بهره می‌برند؛ مثلاً در مترو اکثرشان کتاب به دست می‌شوند. متأسفانه در ایران آمار حضور در دنیای مجازی بسیار بالاست و کشورمان در این زمینه جزو 5 کشور بالای جدول است. اغلب از کوچک‌ترین فرصتی که به دست می‌آورند چه در محل کار و چه در محل تحصیل واتس‌اپ خود را چک می‌کنند، دیگر خانه که جای خود دارد.»
ابراهیم کیوان اصفهانی یک عضو فعال کتابخانه عمومی می‌گوید: «من 2 ماه است که گوشی هوشمند، آن‌هم به اقتضای شرایط کاری خریده‌ام و حدود 30 تا 40 دقیقه در روز از این فضا استفاده می‌کنم و نه بیشتر و بقیه اوقات بیکاری را با مطالعه سپری می‌کنم.
کشورهای توسعه‌یافته، پیشرفت خود را مدیون اهمیت‌دادن به امر مطالعه و چاپ کتاب هستند. به‌هرحال مطالعه و کتاب‌خوانی یکی از عوامل مهم در افزایش سطح فرهنگ جوامع بشری است. رهبر انقلاب سال‌ها قبل فرمودند: «کتاب باید وارد زندگی مردم شود.»
شروع کتاب‌خوانی از دوران کودکی
برای تغییر تفکر و نگرش مردم به امر کتاب‌خوانی، باید در کودکی بچه‌ها را به این امر مهم واداشت و این موضوع در خانواده که رکن جامعه است، نمود خیلی بیشتری دارد، چون شخصیت افراد به طور شگرفی (حدود 70درصد) در کودکی شکل می‌گیرد. والدین باید قبل از شروع مدرسه برای بچه‌ها کتاب بخوانند و آنها را با کتاب آشنا کنند و فرهنگ مطالعه را در خانه خود و مخصوصاً برای بچه‌ها اشاعه دهند.
حمید صباغیان پدر یک کودک درباره شیوه‌های عادت دادن فرزندان به مطالعه توضیح می‌دهد: «یکی دیگر از تکنیک‌های ایجاد مطالعه، بردن کودکان به کتابخانه‌های عمومی و عضویت در آنها است. حضور در محیط‌های فرهنگی و شرکت در کلاس‌های کتاب‌خوانی و داستان، تأثیر شگرفی در کتاب‌خوان کردن کودکان دارد. با این حرکت کودکان از بچگی با فضای کتاب و کتاب‌خوانی آشنا می‌شوند و این امر باعث علاقه و دلبستگی‌شان به کتاب و مطالعه می‌شود. در مدارس هم باید در این زمینه کار شود و بچه‌ها کتاب‌های غیردرسی امانت بگیرند و مطالعه کنند.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «یکی از راه‌های دیگر افزایش مطالعه، عضویت در کتابخانه‌ها و زیاد رفت‌وآمد کردن به آنجاست. در محیط کتابخانه افراد اشتیاق به مطالعه پیدا می‌کنند و با کتاب‌های زیادی آشنا می‌شوند و به کتاب‌خوانی تمایل پیدا می‌کنند.»
زندگی بدون مطالعه و یادگیری
بی‌مفهوم است
حسن زارعی یک کتاب‌خوان فعال معتقد است: «تقویت فرهنگ مطالعه کمک می‌کند که فکر ما ارتقا یابد. آیا لازم است که ما فکرمان را تغییر دهیم؟ بله، در هر سطحی که باشیم، نیاز داریم که افکارمان را بازبینی کرده و در صورت لزوم آنها را تغییر دهیم. کتاب‌ها کمک بزرگی در این زمینه به ما خواهند کرد. کتاب خواندن تنها به معنای انباشت یک سری اطلاعات نیست، بلکه شما در پروسه مطالعه، صبرکردن و تحلیل و آنالیز اطلاعات و کنارگذاشتن تعصبات کورکورانه فکری را فرا خواهید گرفت.
مطالعه باعث می‌شود از مرزهای دنیایی که داخلش زندگی می‌کنیم خارج شویم و دیدگاهمان به دنیا عوض شود، ظرفیت روانی و ذهنی مردم را بالا می‌برد؛ همچنین به شعور خود بیشتر از ظاهرمان اهمیت دهیم.»
حسام عبداللهی کتاب‌خوان فعال دیگری می‌گوید: «متأسفانه باید به‌عنوان یک واقعیت بپذیریم که سرانه مطالعه در میان اقشار مختلف دانشگاهی و تحصیل‌کرده بسیار پایین است و نداشتن انگیزه، نگرانی از آینده شغلی و عادت شدید به شبکه‌های اجتماعی از جمله مهم‌ترین دلایل پایین بودن سرانه مطالعه در میان دانشجویان است. بالا بودن قیمت کتاب در کاهش سرانه مطالعه بی‌تأثیر نیست، نفوذ بعضی دلالان در حوزه قیمت‌گذاری کالاها از جمله کاغذ سبب شده تا این کالای فرهنگی نیز تحت‌تأثیر حباب قیمت قرار گیرد که انتظار می‌رود با افزایش نظارت و سخت‌گیری در توزیع کاغذ شاهد کنترل قیمت کتاب و مجلات باشیم، هرچند باید بدانیم پایین بودن سرانه مطالعه مختص دوران افزایش قیمت‌ها نیست و قبلاً هم جامعه ما از این موضوع رنج می‌برده است.»
نمایشگاه کتاب
از سال 1366 به همت وزارت فرهنگ و ارشاد نمایشگاه بین‌المللی کتاب راه‌اندازی شده است. فکر بسیار خوبی بوده و هست. در نمایشگاه کتاب اکثر انتشاراتی‌ها فرصت حضور پیدا می‌کنند و کلیه کتب از تخفیف 10 درصد به بالا عرضه می‌شوند. مردم هم استقبال خوبی از این نمایشگاه می‌کنند و در سال‌های قبل گردش مالی فروش کتاب از
100 میلیارد تومان هم گذشته است. این خیلی خوب است، اما باید کتاب‌هایی که خریداری می‌شود، به‌زودی خوانده شوند.
امیر شکیبی نسب یک شهروند گله‌مندانه می‌گوید: «در بعضی عکس‌های گرفته شده از نمایشگاه کتاب مشاهده شده است که بعضی از خانواده‌ها برای تفریح و تفرج به آنجا رفته‌اند و لوازم پیک‌نیک را در آن محل گسترانیده‌اند! نمایشگاه فرصتی طلایی برای مردم است که با کمترین هزینه و وقت در یک روز و در یک محل نسبتاً پهناور دنبال کتاب‌های درخواستی خود باشند. خوب است والدین بچههای خود را به نمایشگاه ببرند و کتب مورد علاقه‌شان را در آنجا تهیه کنند و به آنها مطالعه را آموزش دهند.»
مزایای کتاب‌خوانی
مطالعه، بسیار مفید و آرام‌بخش برای اوقات تنهایی است. مطالعه هدفمند کتاب، بسیار مؤثرتر از خواندن روزنامه و تماشای فیلم و سریال است. پژوهش‌های دانشمندان نشان داده، خواندن کتاب علاوه‌بر بیشتر کردن تحمل انسان، ارتباط مستقیمی با افزایش امید به زندگی دارد. کتاب باید یکی از همراهان همیشگی ما باشد، زیرا کشورهای توسعه‌یافته دنیا پیشرفت‌های خود را مدیون کتاب‌خوانی هستند. به‌طورکلی مطالعه سبب افزایش معلومات بشر می‌شود و این خود یکی از روش‌های یادگیری است، چرا که همه چیز را در مدارس و دانشگاه‌ها آموزش نمی‌دهند! یکی دیگر از مزایای کتاب‌خوانی کاهش نرخ آسیب‌های اجتماعی، قتل، نزاع، مراجعه به دادگاه‌ها و درگیری‌های خیابانی است.
در کشورهایی که آمار کتاب‌خوان زیادی دارند پرونده‌های قضایی بسیار کم است و زندان‌ها اغلب خالی است.
نتایج تحقیقات دانشمندان نشان داده، کسانی که حداقل 30 دقیقه روزانه کتاب می‌خوانند، عمرشان طولانی‌تر از کسانی است که اصلاً مطالعه نمی‌کنند. این تحقیق روی عادت‌های فردی هزار شخص بالای 50 سال انجام شده و نشان داده طول عمر کسانی که مطالعه می‌کنند، 2 سال بیشتر از کسانی است که کتاب نمی‌خوانند.
حاضران در این تحقیق به 3 دسته تقسیم شده‌اند: آنها که بیش از 3 ساعت و نیم در هفته مطالعه دارند، کسانی که حداکثر 3 ساعت و نیم مطالعه دارند و افرادی که اصلاً مطالعه ندارند.
دراین‌بین عواملی چون جنس، نژاد و تحصیلات پاسخ‌دهندگان هم در نظر گرفته شده است. نتیجه هم در یک بازه ۱۲ساله بسیار جالب‌توجه بود. احتمال مرگ گروه اول 23 درصد، کمتر از 2 گروه دیگر است.
در برابر مرگ 33 درصد از کتاب‌خوان‌ها، آمار مرگ‌ومیر کتاب‌خوان‌ها فقط 27 درصد بود. نتایج ملموس تحقیق با زبان آمار به این شکل است. از لحظه آغاز پژوهش، کتاب‌خوان‌ها 85 ماه (حدود 7 سال)
زندگی کردند و دوستداران کتاب در همین مدت 108 ماه (9 سال) به زندگی‌کردن ادامه دادند. براین‌اساس خواندن کتاب به معنی 23 ماه بیشتر زندگی‌کردن خواهد بود.
هرچند مطالعه زیادتر به معنی زندگی بیشتر است، اما 30 دقیقه خواندن در روز هم می‌تواند عمر بیشتری به ارمغان آورد. گرچه نقش کتاب را نباید در این میان نادیده انگاشت. کسانی که به‌جای خواندن روزنامه و مجله، کتاب می‌خوانند در مجموع بیشتر از فوائد آن بهره‌مند می‌گردند. به گفته دانشمندان، کتاب در مقایسه با نشریه‌های ادواری ذهن خواننده را بیشتر درگیر می‌کند و بر گستره عمر افراد می‌افزاید.
پژوهش‌های پیشین در حوزه سالخوردگان نشان داده، افراد 65 سال به بالا، معمولاً بیش از
4 ساعت از وقت روزانه خود را به تماشای تلویزیون اختصاص می‌دهند. این در حالی است که اگر کتاب جایگزین تلویزیون در اوقات فراغت شود، زندگی طولانی‌تر برای سالخوردگان به ارمغان می‌آورد. تأثیری که خواندن کتاب در سال‌های پایانی عمر بر فعالیت مغز می‌گذارد، از اصلی‌ترین دلایل افزایش امیدواری پیرها به ادامه زندگی است.
در پایان به والدین محترم توصیه می‌کنیم، کودکان را با کتاب و مطالعه آشنا کنند و برایشان در منزل و اوقات بیکاری کتاب بخوانند.