عقوبت‌های تأدیبی (پرسش و پاسخ)
پرسش:
اینکه در روایات آمده؛ خدایا با عقوبت خود من را ادب نکن! مربوط به چه کسانی است و ریشه‌ها و عوامل آن کدام است؟
پاسخ:
تأدیب افراد بی‌ادب، اقتضای لطف الهی
ممکن است برخی از مومنین خود را از نظر عملی مودب به آداب الهی نکرده و در رفتار خود از مرزهای الهی محافظت نکنند. این افراد کسانی هستند که حدود الهی را می‌شناسند ولی روش رفتاری الهی را ندارند!
این گروه مصداق آیه 1 سوره طلاق خواهند بود که می‌فرماید: «و من یتعد حدودالله، فقد ظلم نفسه» کسی که حدود الهی را رعایت نکند و به آنها تجاوز کند، به خودش ظلم کرده است. اما در اینجا لطف، عنایت، رحمت و کرم حق اقتضا ندارد که افراد خداشناسی که در وادی توحید قرار گرفته و در زمره مومنین هستند را طرد کرده و ادب نکند. آری خدا مومنین ظالم را ادب می‌کند و به طور کلی ظالمین را با عقوبت‌ها و بلاهای مختلف ادب خواهد کرد.
بلا و عقوبت روشی برای افراد بی‌ادب
ما دو گونه مومن داریم. عده‌ای از مومنین خود را مودب به آداب الهی کرده‌اند و برخی دیگر حدود الهی را در عمل حفاظت نمی‌کنند و بی‌ادب هستند. روش تأدیب خداوند برای تنبه و بیدار ساختن افراد بی‌ادب این است که آنها را مبتلا به بلا و عقوبت می‌کند تا ادب شوند. علی(ع) می‌فرماید: «ان‌البلاءللظام ادب» بلا برای ظالم ادب است. (بحارالانوار، ج64، ص 235) اولا منظور از ظالم کسانی هستند که حدود الهی را رعایت نمی‌کنند. ثانیاً برخی از ظالمین در زمره مومنین هستند و برخی از آنها هم از دایره ایمان خارجند. لذا ایمان در این روایت خصوصیتی ندارد. و خداوند همه ظالمین را ادب می‌کند با روش بلا و عقوبت.
عقوبت استدراج
امام حسین(ع) در دعایی به خداوند عرض می‌کند: «اللهم لاتستدرجنی بالاحسان» خدایا! مرا به سبب احسانت در وادی استدراج قرار نده! استدراج به آن معنا است که شخص مکرر گناه کند و خدا هم مکرر او را از نعمت‌های خود بهره‌مند سازد و او استغفار و توبه را فراموش کند. اگر خدا با کسی چنین برخوردی کند، آن شخص هیچ‌گاه متنبه نخواهد شد. لذا خدا گاهی از اوقات برای تنبه و بیداری افراد آنها را عقوبت می‌کند و یکی از شیوه‌های مودب کردن افراد بی‌ادب، عقوبت کردن آنها است. حضرت در عبارت بعدی می‌فرماید: «و لا تودبنی بالبلاء» خدایا مرا با بلا، ادب نکن! (همان، ج 75، ص 127) چقدر این دعا زیبا است! حضرت از یک‌سو می‌فرماید: خدایا! نه کاری کن که من همیشه در خواب غفلت بمانم و بیدار نشوم (عقوبت استدراج)، و از طرف دیگر نه به گونه‌ای رفتار کن که مرا با عقوبت بیدار کنی! چون من تحمل عقوبت تو را ندارم.
ریشه انواع عقوبت و بلاهای تأدیبی
1- انجام گناه فردی
بسیاری از عقوبت‌ها و بلایایی که برای مومنین ایجاد می‌شود، در اثر گناهان فردی است، ما که مدعی ایمان هستیم و رابطه ضعیفی با خدا داریم، اگر به اصلاح و ادب الهی خود قیام نکنیم، رحمت الهی اقتضا دارد که ما را به این زودی رها نکند، و با عقوبت خود تأدیبمان کند. این همان قسم از عقوبتی فردی است که امام سجاد(ع) در دعای «ابوحمزه ثمالی» می‌فرماید: «الهی لا تؤدبنی بعقوبتک» خدایا! مرا با عقوبت خود ادب نکن! (همان، ج 95، ص 82)
2- انجام گناه اجتماعی
ما در روایات داریم که اگر در اجتماعی گناهکاری دیده شود و دیگران به او تذکر ندهند، خداوند اجتماع آنان را با عقوبت و بلای خود ادب خواهد کرد. امام صادق(ع) می‌فرماید: اگر شخص گنهکاری در بین گروهی باشد، اما به خاطر گناهانش به او تذکری داده نشود تا مودب شود، اولین چیزی که خدا به وسیله آن ایشان را ادب می‌کند، این است که از روزیشان کم خواهد کرد. (همان، ج 97، ص 78) بنابراین بی‌تفاوتی در جامعه نسبت به انجام گناهان و ترک فریضه امر به معروف و نهی از منکر، مستوجب عقوبت‌ها و بلاهای تادیبی اجتماعی خواهد شد.