پرسش:

از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام، چه بسترها و شرایطی به انسان کمک می‌کند تا او بتواند افکار و عقاید صحیح و حق را تحصیل کند و از افتادن به ورطه انحراف و گمراهی نجات پیدا کند؟

پاسخ:

کسی که در جست‌وجوی حق و حقیقت است و می‌خواهد به حقایق این عالم هستی دسترسی پیدا کند و از هرگونه لغزش و انحراف مصون بماند، لاجرم باید این بسترها و شرایطی را که ذیلا به آنها خواهیم پرداخت در سلوک نظری و عملی خود پیاده کند.

1- تأنی

تأنی به معنای خودداری از شتاب کردن در اظهارنظر و انتظار پخته شدن رأی است. پژوهشگر و طالب حقیقت آنگاه که در مسئله‌ای می‌اندیشد، نخست به یک اندیشه ابتدایی می‌رسد که نمی‌توان بر آن اعتماد کرد. تأنی به انسان حق‌طلب و حقیقت‌جو، این فرصت را می‌دهد تا به تدریج با بررسی دقیق و توجه به جوانب گوناگون مسئله، اندیشه‌ای پخته و قابل اعتماد، عرضه بدارد. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «من تأنی اصاب اوکاد، و من عجل اخطأ اوکاد» آن کسی که تأنی بورزد، به واقعیت می‌رسد. یا بدان نزدیک می‌شود، آن‌کس که عجله کرده و شتاب بورزد، خطا می‌کند یا به خطا نزدیک می‌شود.(کنزالعمال، ج3، ص99) امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «الرأی مع الاناه، وبئس الظهیر الرأی الفطیر» رأی (درست)، با تأنی حاصل می‌گردد، و بدترین پشتوانه، رأی ناپخته (خام) است.(بحارالانوار، ج78، ص81، ح76) نقطه مقابل تأنی عجله و شتاب کردن است. از آنچه که عجله پژوهشگر و حق‌طلب را از فرصت‌های کافی برای بررسی کامل و رسیدگی تمام‌عیار، محروم می‌کند، زمینه‌ساز لغزش اندیشه و اشتباه در بررسی حقیقت می‌گردد. اما علی(ع) می‌فرماید: «العجل یوجب العثار» شتاب کردن سبب لغزش(اندیشه) می‌شود.(غررالحکم، ح432) امام علی(ع) به فرزندش امام حسن(ع) چنین سفارش کرده است: انهاک عن السرع بالقول و الفعل» تو را از شتاب‌زدگی در گفتار و کردار برحذر می‌دارم.(بحارالانوار، ج71، ص339، ح5)

2- تجربه

به‌طور طبیعی، نظر و رای کسانی که در اظهارنظر و بررسی‌های حقیقت‌جویانه خود، از تجربه و خبرویت بهره کافی نمی‌برند، به افکار و عقاید نادرست و غیرواقعی نزدیک‌تر است. امام علی(ع) در زمینه نقش تجربه و تاثیر آن در شناخت و افکار صحیح می‌فرماید: «کل معرفه تحتاج الی التجارب» هر شناختی به تجربه‌هایی نیازمند است.(مطالب السؤول، ص50) آن حضرت در روایتی دیگر می‌فرماید: «فی التجارب علم مستأنف» در تجربه‌ها در دانش جدید (نهفته) است(الکافی، ج8، ص22، ح4) هرچقدر تجربه انسان در زمینه‌هایی که اظهارنظر می‌کند افزون‌تر گردد، اظهارنظرش به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود. به تعبیر دیگر هرکس با تجربه‌تر و خبره‌تر باشد رای و نظرش متقن‌تر و استوارتر است. امام علی(ع) در این رابطه می‌فرماید: «رای الرجل علی قدر تجربته» (ارزش) رای آدمی، به اندازه تجربه و خبرویت او است.(غررالحکم، ح5426) در حدیثی دیگر می‌فرماید: «املک الناس لسداد الرأی کل مجرب» سرآمد مردم در داشتن رای و نظر استوار، انسان‌های باتجربه‌اند.(غررالحکم، ح 3048) بنابراین دانشی که از راه تجربه به دست می‌آید دقیق‌تر و استوارتر از دانشی است که فقط در فضای درس و بحث و در عرصه نظری به دست می‌آید. این یک قاعده عمومی است که در هر زمینه‌ای که تجربه کافی فراهم شود، کارها محکم‌تر و استوارتر می‌گردد. امام علی(ع) این مطلب را به صورت شفاف در این عبارت ارزشمند فرموده‌اند: «من حفظ التجارب اصابت افعاله» آن کس که تجربه آموزد، رفتارش استوار و به هدف می‌رسد.(غررالحکم، ح9180) بنابراین تجربه، بستر و شرایط اندیشه صحیح و پالایش افکار و عقاید غلط و انحرافی را برای انسان به وجود می‌آورد. اینکه گفته‌اند: «التجربه فوق العلم» تجربه ارزشمندتر از علم است به این دلیل است که محصول کار فرد مجرب، سالم و قابل اطمینان است و حادثه ناگواری به بار نمی‌آورد.