مهدی اسدخانی
لقای الهی در نماز
نماز از ارکان اسلام شناخته می‌شود. این شیوه و سبک عبادت و‌پرستش و نیایش خداوندی، مرز میان اسلام و کفر را نشان می‌دهد. آن را ستون دین دانسته‌اند و صدها صفت کمالی و نقش و آثار برای آن بیان شده است. روزانه در پنج وقت می‌بایست به دامن نماز توسل و تمسک جست تا از آثار مخرب زمان در امان ماند.
هر کسی راه کمال می‌جوید، باید به نماز توسل جوید و هر که آرامش می‌خواهد، به نماز پناه برد. نماز‌ پرستشی است که همه وجود آدم را به کار می‌گیرد؛ دست و زبان و دل همه مشغول می‌شوند تا بندگی کنند. از این روست که کامل‌ترین و آسان‌ترین و زیباترین شیوه و سبک‌پرستش دانسته شده است.
بندگی چیزی جز خشوع و خضوع در برابر خداوند یکتا و یگانه نیست. هر کسی تذلل و تبتل در برابر خداوند را می‌خواهد تجربه کند،(مزمل، آیه ۸) می‌بایست به نماز بیاویزد و هر که پرواز تا اوج لقای الهی می‌خواهد، باید به ریسمان نماز چنگ زند. خداوند در آیات ۴۵ و ۴۶ سوره بقره، خشوع را نشانه کسانی می‌داند که گمان لقای الهی دارند و برای تحقق این خشوع به دامن نماز و صبر می‌آویزند تا با این دو وسیله بر آسمان معنویت عروج کرده و به لقای الهی نائل شوند.
پیامبر(ص) در سیر صعودی و رجعت به مبدا آغازین حرکت خویش، به نماز به عنوان اصلی‌ترین ابزار می‌نگریست و همه شب یا بیشتر آن را به نماز می‌ایستاد(مزمل‌، آیه ۲۰ و آیات دیگر قرآن) تا بر بال آن نشیند و به معراج برود.
نماز عاشقانه
نماز کاربردهای گوناگونی دارد؛ چرا که هر کسی به دامن نماز به انگیزه‌ای می‌آویزد. البته از نظر قرآن، استعانت‌جویی از نماز برای دستیابی به آرامش، حوائج روزانه و دفع مشکلات‌، جلب منفعت و مانند آن، منافاتی با خلوص ندارد؛ چرا که استعانت‌جویی از نماز، در حقیقت استعانت‌جویی از خداوند و عبودیت اوست که در آیه ۵ سوره حمد بیان شده است. البته خداوند به صراحت در آیه ۴۵ سوره بقره خواستار استعانت‌جویی از خدا از طریق نماز و صبر شده است که برخی از روایات تفسیری مصداق ظاهر صبر را روزه دانسته است. براساس روایات انسان باید همه چیزش را از خداوند بخواهد. این همه چیز از نمک تا غذای جسم و جان و عاقبت به خیری و لقای الهی را شامل می‌شود. بنابراین، استعانت‌جویی از نماز عین خلوص است؛ چرا که از غیر بریدن و به خدا پیوستن و از او یاری جستن است. این همان فرار به سوی خداست که در عمل خودنمایی می‌کند و به نمایش گذاشته می‌شود.
با این همه، انسان بلند همت آن است که خداوند را به عشق و حب بخواهد؛ چرا که وقتی انسان خداوند را به عشق و حب بخواهد و بخواند و محبوب خداوند شود، هرگز عاشق و محب، محبوبش را رها نمی‌کند و بهترین امکانات را در اختیار او می‌گذارد و آسایش و آرامش او را به اسباب گوناگون فراهم می‌آورد و او را شاد و خشنود می‌سازد.
خوش سروده است لسان‌الغیب حافظ شیرازی در تفسیر انفسی خویش:
تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن
که خواجه خود شیوه بنده‌پروری داند
هرگز دیده یا شنیده‌اید که عاشق، معشوق را تامین نکند و اسباب رنجش خاطر او شود. خداوند خود را عاشق معرفی می‌کند و می‌گوید که پیش از آنکه محبوب و معشوق، عشق‌ورزی کند، این خداوند است که عشق‌ورزی می‌کند و بنده را محبوب و معشوق خویش قرار می‌دهد. به این معنا که این عشق دو سویه است و هر عاشقی خود معشوق و هر محبوبی خود محب است. خداوند در آیه ۴۵ سوره مائده می‌فرماید: یحبهم و یحبونه؛ یعنی نخست خداوند آنان را دوست می‌دارد و سپس آنان خداوند را دوست می‌دارند. این بدان معناست که خداوند در عشق بازی خود پیشتاز است. پس معشوق نباید دل نگران باشد و به خاطر مزد عشق‌ورزی کند.
نماز عاشقانه انسان، خداوند عاشق را به سر وجد آورد و همه چیز را به او عنایت می‌کند. این خلوص درجه نهایی است که فراتر از آن نیست. خداوند را برای خداوندی‌اش پرستش کردن و نماز به عشق او خواندن، درهای همه هستی را به روی انسان باز می‌کند؛ چرا که عاشق همه چیزش را به پای معشوق می‌ریزد. این‌گونه است که خداوند محبوب و حبیب خویش محمد(ص) را در اسرایی شبانه به کمون ذات خویش راه می‌دهد که هیچ موجودی پیش از آن راه نیافته بود و در مقام تدلی و قاب قوسین او ادنی(نجم، آیات ۸ و ۹) با او نرد عشق می‌بازد و به اسرار کمون آگاه می‌سازد که یکی از آنها غیب‌الغیوب و قرآن و قدر هستی است.
خداوند در آیات بسیار از عبادت و نماز عاشقانه پیامبر(ص) بسیار سخن گفته است. از جمله می‌توان به آیات ۷۹ سوره اسراء، ۲۰ سوره مزمل، ۱۶۲ سوره انعام و ۱۱ و ۱۴ سوره زمر و مانند آن‌ اشاره کرد.
آثار اقامه نماز
خداوند در آیاتی به آثار و برکات اقامه نماز‌ اشاره می‌کند. البته تبیین همه آنها در این مطلب امکان‌پذیر نیست، ولی با توجه به موضوع بحث به برخی از آنها افزون بر آنچه گفته شد، ‌اشاراتی می‌شود.
مومن می‌بایست همانند پیامبر(ص) اهل اقامه نماز باشد. خداوند بارها پیامبرش را به اقامه نماز فرمان می‌دهد(هود، آیه ۱۱۴ و اسراء، آیات ۷۸ و ۷۹ و عنکبوت، آیه ۴۵).
تأکید قرآن بر نماز از آن روست که نماز چنان‌که گفته شد، معراج مومن است. از آیات ۲ و ۵ و ۶ سوره مزمل بر می‌آید که اقامه نماز زمینه دریافت معارف بلند و سنگین را فراهم می‌آورد و مشکلات علمی و ادراکی را برطرف می‌سازد.
در سیره بزرگانی مثل ابن سینا و ملاصدرا آمده است که وقتی به یک معضل علمی می‌رسیدند، بعد از وضو دو رکعت نماز می‌خواندند و با توسل به معصومین از خداوند می‌خواستند راه‌حل مشکل را به آنها بنمایاند. صدرالدین شیرازى معروف به ملاصدرا فیلسوف بزرگ اسلام و بنیانگذار حکمت متعالیه در حاشیه کتاب مهم اسفار اربعه که آن را در روستاى کهک قم به رشته تحریر درآورده مى‏نویسد: وقتى شبهه‏اى برایم پیش مى‏آمد، کنار قبر حضرت معصومه در قم مى‏آمدم، دو رکعت نماز خوانده و از آن بانو استمداد مى‏کردم و شبهه فلسفى من حل مى‏شد.(فوائد الرضویه، شیخ عباس قمى، ص ۳۷۹)
بنابراین، برای حل مشکلات از جمله مشکلات علمی و نیز دریافت معارف بلند و سنگین، توسل به نماز راهکاری است که خداوند در آیاتی از جمله آیات پیش گفته به آن‌ اشاره کرده است؛ چرا که خداوند به پیامبر(ص) می‌فرماید که بیشتر شب را به تهجد و اقامه نماز مشغول باش تا قول ثقل(قرآن) را بر تو القا کنیم. بنابراین دریافت معارف سنگین و فهم مطالب علمی با بیداری شب و اقامه نماز ارتباط تنگاتنگی دارد که در این آیات به آن توجه داده شده است.
از دیگر آثاری که برای نماز می‌توان بر شمرد، دستیابی به مقام شفاعت است که در آیه ۷۹ سوره اسراء به آن‌ اشاره شده است. این بدان معناست که انسان با نماز نه تنها خود را از مشکلات در دنیا و آخرت می‌رهاند بلکه می‌تواند دستگیر دیگران در روز قیامتی باشد که فریادرسی نیست. در این آیه از رسیدن به مقام محمود که یکی از جلوه‌های آن مقام شفاعت در قیامت است از طریق تهجد شبانه و برپایی نمازهای نافله شب‌ اشاره شده است که خود بیانگر تأثیر شگرف تهجد شبانه و نماز است.
قرآن در بیان یکی از آثار نماز به دوری انسان از ناپسندها و منکرات و فحشا و گناهان در آیه ۴۵ سوره عنکبوت‌ اشاره می‌کند. بنابراین، کسی که در اندیشه تقوا و رهایی از هرگونه زشتی است می‌بایست به نماز به‌عنوان بازدارنده و جلوگیری‌کننده از آنها توجه داشته باشد. به‌نظر می‌رسد اگر کسی بخواهد ذکر و یاد خداوند را همیشه در دلش زنده نگه دارد به نماز به‌عنوان بارزترین مصداق ذکر توجه کند. البته براساس آیات قرآنی، نماز و قرآن هر دو از این ویژگی ذکر الله بودن برخوردارند.
با توجه به این آیه می‌توان گفت که خواندن قرآن، اقامه نماز و ذکر دائم سه موضوعی است که می‌تواند آدمی را در برابر زشتی‌ها حفاظت کند. ذکر در آیه به‌عنوان امر بزرگ از آن یاد شده است که می‌تواند در نماز و قرآن خواندن خود را بروز دهد.
به سخن دیگر، هر کسی ذکر الله را که امری بزرگ است بخواهد می‌بایست به نماز و قرائت قرآن به‌عنوان یکی از مصادیق بارز و مهم ذکر توجه کند. (المیزان،
ج ۱۶، ص ۱۴۲)
در آیات قرآن برای نماز آثار و کارکردها و نقش بسیار دیگری در دنیا و آخرت بیان شده است که در اینجا به همین مقدار بسنده می‌شود. توجه به همین آثار خود می‌تواند به تنهایی انگیزه‌ای برای انجام این سبک از نیایش و پرستش الهی باشد و اهتمام ما را برانگیزاند.