رضا اسماعیلی

این نوشتار به قصد معرفی و ارزیابی اجمالی «دانشنامه شعر مهدوی» نوشته شده است. دانشنامه‌ای 29 جلدی که در بهار سال 96 تحت‌اشراف زنده یاد «عبدالله شرعی» توسط موسسه فرهنگی، هنری عاشورا چاپ و منتشر شده است.
قبل از هر چیز ضروری است به این نکته‌ اشاره کنم که تدوین و انتشار «دانشنامه شعر مهدوی» در مجموع کاری ارزشمند و قابل ستایش است و از آنجا که گفته‌اند دیکته ننوشته غلط ندارد، بدیهی است در کنار برجستگی‌ها و نقاط قوت، کاستی‌ها و نقاط ضعفی نیز دارد که‌ اشاره به آنها برای به کمال رساندن این مجموعه در چاپ‌های بعدی کمک می‌کند. نقد یک مجموعه اگر به نیت اصلاح صورت گیرد، به مولف یا مولفان در شناسایی نقاط ضعف و رفع کاستی‌ها در چاپ‌های بعدی کمک می‌کند. بیان کاستی‌ها و نقاط ضعف این مجموعه با همین قصد و نیت صورت گرفته است.
1- «دانشنامه شعر مهدوی» دربردارنده گزیده ‌اشعار مهدوی حدود 1200 شاعر مهدوی متقدم و معاصر- از سده چهارم هجری تا به امروز- به همراه بیوگرافی اجمالی آنهاست.
2- این مجموعه 29 جلدی چنانکه در مقدمه کتاب ذکر شده است، محصول زحمات 12 ساله گروه ادبیات آیینی موسسه فرهنگی، هنری عاشوراست. ناشر این مجموعه 29 جلدی نشر هاجر(وابسته به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران) است.
3- در تدوین این دانشنامه 29 جلدی یک تیم 50 نفری مشارکت داشته‌اند که همین امر انتظار خواننده را از این مجموعه بالا می‌برد. ولی با توجه به کاستی‌های کمی ‌و کیفی دانشنامه، این انتظار برآورده نشده است. بسیاری از کاستی‌های این دانشنامه به عدم بهره‌مندی از مشاوره کارشناسان ادبی بر می‌گردد. اگر از ابتدا تعدادی از اعضا هیئت تحریریه از میان ادیبان و شاعران برجسته انتخاب می‌شدند، شاید بسیاری از کاستی‌های موجود برطرف می‌شد. ولی متأسفانه در این لیست تنها نام یک کارشناس ادبی- سید محمدصادق موسوی گرمارودی- به چشم می‌خورد. عدم بهره‌گیری از مشاوره کارشناسان ادبی خبره، باعث تنزل کیفی این مجموعه و گزینش شعرهای متوسط و ضعیف شده که این امر تا حدود زیادی از وجاهت علمی ‌و ادبی این دانشنامه کاسته است. به‌خاطر بی‌توجهی به این مهم و عدم ‌اشراف مولفان به ظرایف و دقایق شعری- به‌خصوص وزن- تعدادی از شعرهای فاخر و خوب نیز به اشتباه تایپ شده، آن چنانکه در خوانش به‌نظر می‌رسد که دچار لغزش وزنی است.
4- به‌نظر می‌رسد در نگارش و تدوین این دانشنامه- خواسته یا ناخواسته- کمیّت بر کیفیّت غلبه پیدا کرده و کار به سمت و سوی «کتاب‌سازی» پیش رفته است. مصداق بارز این امر در بخش نمایه‌ها تجلی پیدا کرده است. با وجود اینکه نمایه‌های هر مجلد در بخش پایانی آن آمده است، 5 مجلد از این مجموعه 29 جلدی بی‌هیچ ضرورتی، به‌صورت مستقل به «نمایه‌ها» اختصاص پیدا کرده است که نوعی دوباره‌کاری است.
5- در اثر عدم نظارت دقیق و شاید تساهل، فهرست الفبایی نام شاعران بر اساس اسم- و نه نام خانوادگی- تنظیم شده است. چنین نقیصه‌ای برای مجموعه‌ای که نام «دانشنامه» را بر پیشانی دارد، غیرقابل اغماض است. البته چنین اتفاقی در مورد تنظیم فهرست نام شاعران به‌ترتیب تاریخ تولد ضرورت دارد، ولی در سایر موارد قابل توجیه نیست.
6- از دیگر کاستی‌های دانشنامه شعر مهدوی عدم تفکیک فهرست شاعران بر اساس سده‌های تاریخی است. در این مجموعه،‌اشعار شاعران بدون تفکیک تاریخی و به‌صورت پیوسته تنها با ذکر تاریخ وفات و تولد شاعر آمده است که این امر از وجاهت علمی ‌دانشنامه کاسته است.
6- بیش از 50 در صد شعرهایی که برای چاپ در این مجموعه گزینش شده، از نظر فرم و محتوا در حد متوسط و ضعیف است. شعرهایی که به‌نظر می‌رسد شاعران آن با اصول و قواعد شاعری آشنا نبوده و در موارد بسیاری دچار اختلالات وزنی، عیوب قافیه، سستی مضمون و ضعف تالیف‌اند.
7- دیگر اینکه بیش از 70 درصد از شاعران معاصری که آثارشان برای چاپ در این دانشنامه گزینش شده است- 1013 شاعر از 1377 شاعر- فاقد بیوگرافی هستند. این امر از اعتبار دانشنامه کاسته و ارزش آن را در حد یک گزیده شعر متوسط تنزل داده است.
8- نکته جالب اینکه تعدادی از شاعران شاخص و صاحب نام در این مجموعه فاقد بیوگرافی می‌باشند. این امر به نوعی نشانه تساهل هیئت تحریریه ارجمند این دانشنامه است. کافی بود سرپرست یا معاون محترم دانشنامه یک نفر از تیم اجرایی را مسئول تهیه تلفن‌ها و تماس با شاعران برای گرفتن بیوگرافی‌ها می‌کرد که به هر علت از این مهم غفلت شده است.
9- نکته دیگر اینکه روش و شیوه واحدی در نگارش و تدوین بیوگرافی‌ها اتخاذ نشده است. به این معنا که بیوگرافی بعضی از شاعران طولانی، بیوگرافی تعدادی دیگر در حد یک یا دو سطر، و بسیاری دیگر از شاعران نیز- همچنان که‌ اشاره شد- فاقد بیوگرافی می‌باشند.
10- وحدت رویه‌ای نیز در گزینش شعرها دیده نمی‌شود. به طوری که گاهی از شاعران شاخص و نام‌آور تنها یک یا دو شعر برای چاپ در کتاب گزینش شده، حال آنکه در مواردی متجاوز از 50 تا 200 صفحه از کتاب به شاعران گمنام، متوسط و ضعیف اختصاص داده شده است. شاعرانی که حتی یک بیوگرافی دوسطری هم ندارند.
11- شایسته بود برای حفظ شأن و جایگاه معنوی روحانیت و عالمان دینی، در گزینش ‌اشعار آنان دقت بیشتری به عمل می‌آمد. زیرا عالمان دینی هیچ‌گاه داعیه شاعری نداشته‌اند و بیش‌تر از این منظر که شعر محملی مناسب برای رمزگشایی از دقایق فلسفی و عرفانی، رسانه‌ای قدرتمند برای ارتباط با مردم، و هنری تأثیرگذار برای تبلیغ و ‌ترویج معارف و آموزه‌های دینی و اخلاقی است، به وادی شعر و شاعری کشیده شده‌اند. به همین خاطر آوازه و شهرت آنان در سایر علوم عقلی و نقلی بسیار بیشتر از شعر و شاعری بوده است.
اگر مولفان ارجمند این دانشنامه صاحب این دغدغه بودند، می‌توانستند برای شناسایی شاعران روحانی با دبیران کنگره‌های سراسری شعر طلاب که در سال‌های گذشته به همت حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز مدیریت و دفتر تبلیغات حوزه علمیه برگزار می‌شد تماس بگیرند، و گزیده ‌اشعاری که در دوره‌های مختلف برگزاری این کنگره در قالب کتاب شعر چاپ شده است را دریافت و از این ‌اشعار فاخر و ارجمند در دانشنامه استفاده کنند.‌ اشعاری که از فیلتر داوران این کنگره‌ها گذشته و از فخامت بیشتری برخوردارند.
12- شعرهای گزینش شده در این دانشنامه را از نظر فرم، درونمایه و مضمون به پنج گروه می‌توان تقسیم کرد:
1- شعرهای فاخر با مضامین ارجمند و توحیدی که در خوش‌بینانه‌ترین حالت، چیزی حدود 30 درصد از این مجموعه 29 جلدی را به خود اختصاص داده است که برای یک دانشنامه ادبی درصد بالا و قابل قبولی نیست.
2- شعرهای صوفیانه و خانقاهی(خراباتی و میخانه‌ای): در این شعرها حضرت حجت(عج) با القاب و تعابیر نامناسبی مورد توصیف قرار گرفته است.
3- مولودیه‌های متوسطی که بی‌بهره از مولفه‌های ادبی و زیباشناختی‌اند و لهجه اکثر آنها وصفی است. در مواردی نیز مضامین این مولودیه‌ها با فرهنگ توحیدی و معارف مهدوی در تقابل است.
4- عاشقانه‌های زمینی:‌ اشعاری که شاعر در آنها با لهجه‌ای صرفا توصیفی، سیمای حضرت مهدی موعود(عج) را به‌عنوان یک معشوقه زمینی به تصویر کشیده است. این دسته از‌ اشعار شدیدا دچار فقر اندیشه‌اند. در این ‌اشعار شاعر بی‌توجه به شأن و جایگاه قدسی حضرت مهدی موعود(عج)، صرفا به توصیف زیبایی‌های فیزیکی و جسمانی حضرت پرداخته است. (زلف چلیپا، قامت رعنا، ابروی کمان و...). برای مثال:
1
ای شوخ چشم، از دو غزالت امان، امان
پیوسته ابروان هلالت، کمان، کمان
مژگان همچو تیر و خریدم به جان به جان
ای بُرده نرگست ز من ناتوان، توان (1)
2
شاه شیرین‌دهنان، دلبر سیمین بر من
کی به جان حلقه کنم، زلف چلیپای تو را؟
سجده‌گاه دل من، طاق دو ابروی تو باد
کی ببینم گل من، نرگس شهلای تو را؟ (2)
3
کُشته قد و بالاتم، چه کنم؟
عاشق خال لباتم، چه کنم؟ (3)
دیگر اینکه تعدادی از غزل‌های گزینش شده برای این مجموعه به‌صورت کامل غزل عاشقانه است که در آنها هیچ ارجاع مستقیم و غیرمستقیمی ‌به حضرت حجت(عج) نیست و پیداست که شاعر آن را پیش از این برای معشوقه زمینی خود سروده و به جای شعر مهدوی جا زده است. مولف محترم نیز به‌خاطر عدم تشخیص مرز بین شعر عاشقانه و شعر مهدوی- با تساهل و تسامح - هر شعری را که شاعر در آن از درد «فراق» نالیده و آرزوی «وصل» کرده است را در شمار‌ اشعار مهدوی آورده است. به نمونه‌هایی از این‌گونه عاشقانه‌ها در زیر‌ اشاره می‌شود:
1- جلد شانزدهم، ص 242، شعر شماره 268
2- جلد هفدهم، ص 506، شعر 470
3- جلد هفدهم، ص 512، شعر 479
این سه غزل به‌صورت کامل عاشقانه است و هیچ ارجاع مستقیم و غیرمستقیمی ‌به امام زمان ندارد.
5- قصاید خراسانی(اوایل سده چهارم تا میانه‌های سده ششم هجری): قصاید بلند بالایی که شاعر به سبک و سیاق شاعران خراسانی به مدح حضرت حجت(عج) همچون مدح حاکمان و شاهان مستبد و جائر پرداخته است. بخش عمده این قصاید به تشبیب و وصف طبیعت اختصاص پیدا کرده و شاعر تنها در سه یا چهار بیت به حضرت حجت(عج)‌ اشاره کرده است. بدیهی است که بر ‌اشعاری از این دست نمی‌توان نام «شعر مهدوی» گذاشت و انتخاب آنها برای چاپ در این مجموعه جفا به دیگر شاعرانی است که در حوزه شعر مهدوی و انتظار دارای ‌اشعار فاخر و ارجمند می‌باشند و به هر علت نامی ‌از آنها در این کتاب نیامده است.
هر چند این قصاید بیشتر متعلق به شاعران متقدم است، ولی متأسفانه بسیاری از شاعران معاصر نیز بی‌توجه به مقتضیات زمانه، به تقلید از شاعران قصیده سرای سبک خراسانی، به توصیف حضرت می‌پردازند که این شعرها در روز و روزگار ما چنگی به دل نمی‌زند.
13- عدم دقت در بازبینی و ویرایش ‌اشعار، باعث باز تکرار و بازنشر تعدادی از شعرها در این مجموعه شده است. به‌عنوان نمونه:
جلد پانزدهم، ص 13 یک غزل دوبار چاپ شده با تغییرات جزیی.
جلد پانزدهم، ص 628، غزل 615 و 616 یک غزل است که دوبار چاپ شده است.
14- نکته قابل تأمل دیگری که در گزینش بعضی از‌اشعار این مجموعه مغفول مانده است، بی‌توجهی به مضمون فاخر و ارجمند است. مضامینی که از کژتابی‌ها و کژروی‌های اعتقادی به دور و با معارف انسان ساز اسلامی و قرآنی و فرهنگ توحیدی قرابت و خویشاوندی داشته باشند. بی‌توجهی به این مهم و نداشتن دغدغه در این خصوص باعث راهیابی شعرهای زرد و خنثی به این مجموعه شده است.
15- در این دانشنامه به تعدادی از شاعران به‌صورت ویژه و سفارشی پرداخته شده است که این توجه ویژه خواننده را به تعجب وامی‌دارد. نکته دیگر اینکه اکثر شاعران مورد‌ اشاره، در شمار شاعران گمنام و متوسط هستند و اختصاص حجم بالایی از صفحات به ‌اشعار آنان هیچ توجیه قابل قبولی ندارد.
نکته آخر اینکه شایسته بود ‌اشعار شاعران کودک و نوجوان به‌خاطر تفاوت لحن و لهجه‌ای که با ‌اشعار بزرگسالان دارند، در بخشی مستقل گردآوری می‌شد که به هر علت این اتفاق نیفتاده است.
به هر شکل جای خالی چنین دانشنامه‌ای در فضای شعر آیینی کشور احساس می‌شد که این دانشنامه 29 مجلدی تا حدودی به این نیاز پاسخ گفته است. امید آنکه در آینده نزدیک، با همت بلند پژوهشگران دین آگاه و دغدغه‌مند این حوزه، شاهد چاپ و انتشار دانشنامه‌های فاخر دیگری در زیرمجموعه‌های شعر آیینی(شعر توحیدی، شعر نیایشی، شعر نبوی، شعر فاطمی، شعر علوی، شعر عاشورایی، شعر رضوی، و...) باشیم- ان‌شاءالله.
_________________
منابع:
1- عبدالله شرعی، دانشنامه شعر مهدوی، قم، نشر‌ هاجر، چاپ اول، 1396، ج 22، ص 223، شعر شماره 194.
2- همان، ج 17، ص 55، شعر شماره 43.
3- همان، ج 17، ص535، شعر شماره 519.