مسعود هنرور
بحارالانوار- ج ۷۵-ص۲۶۱- ح ۱۴
یکی از مهم‌ترین ابزارها و روش ها در انسجام اجتماعی، مهمانی دادن است. ضیافت و استضافه، عملی است که نه تنها شرایطی مناسب برای پذیرایی مادی فراهم می آورد و آسایش را به دنبال دارد، بلکه به سبب مجالست، آرامش طرفین را موجب می شود. از همین رو در اسلام به مساله مهمانی توجه ویژه ای شده است. البته برخی از این مهمانی ها ممکن است در راستای انجام عملی واجب مانند کفارات اطعام مسکین انجام شود؛ ولی همین مهمانی ها نیز آثار و برکات اجتماعی دارد و نه تنها بار مسئولیت شخص را برمی‌دارد و او در پیشگاه خدا آبرویی کسب می کند، بلکه بستری برای انسجام اجتماعی و تالیف قلوب خواهد بود.
در قرآن کریم نکات ظریف و لطیفی به عنوان آداب میزبانی و مهمانی مطرح شده است. رعایت چنین آدابی می تواند آثار و برکات مهمانی را افزایش داده و بهره مندی از آن را دو چندان کند. از جمله مهم‌ترین آداب می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. تحیت و سلام: تحیّت و سلام مهمانان به میزبان، از آداب مهمانى است. بنابراین، مهمانان هنگام ورود به مجلس مهمانی باید با سلام و تحیت وارد بر میزبان شوند.(هود، آیه 59؛ ذاریات، آیات 26 و 27)
2. وجوب پاسخ سلام: همان طوری که بر مهمان است هنگام ورود سلام کند، بر میزبان واجب است پیش از هر کاری پاسخ سلام مهمان را بدهد.(هود، آیه 69؛ ذاریات، آیات 24 و 26)
3. رعایت حال میزبان: مهمان باید به گونه ای رفتار کند که میزبان به رنج و سختی نیفتد. از نظر قرآن، رعایت حال میزبان از سوى مهمان لازم و واجب است و مهمانان باید موجبات آزار و اذیت میزبان را فراهم نیاورد. (احزاب، آیه 53)
4. پذیرایی شایسته: میزبان باید از مهمانان خویش به شایستگی پذیرایی کند و چیزی کم نگذارد؛ زیرا پذیرایى ناشایسته از مهمان مدعوّ، به دور از آداب مهمانى است(نساء، آیه 148)؛ امام صادق(ع) در توضيح آيه مزبور فرمود: كسى كه قومى را مهمانى كند و در ضيافتشان بدى كند، او از ستمگران است و بر آن قوم باكى نيست كه بر او چه بگويند. (تفسير عياشى، ج 1، ص 283 ح 296؛ البرهان، ج 2، ص 194، ح 1) پس میزبان باید غذایی شایسته و در شان خویش و مهمان فراهم آورد.
5. عدم استفسار از مهمان درباره غذا: استفسار نکردن از مهمان، درباره تهیه غذا و نوع آن، از آداب میهمانى است. (هود، آیه 69؛ ذاریات، آیات 24 و 26) پرسش از مهمان درباره میل به غذا یا نوع غذا نادرست است؛ زیرا میزبان باید غذایی برای مهمان تهیه کند، و سوال کردن از این‌که میل به غذا دارد، ناروا و ناشایست است؛ چنانکه سوال از نوع غذا ممکن است موجب شود میزبان ناتوان از انجام وظیفه خویش باشد. البته باید چنانکه گفته شد، پذیرایی با نوع غذایی باشد که شایسته میزبان و مهمان است.
6. سرعت در پذیرایی: میزبان باید شتابان اسباب و وسایل پذیرایی مهمان را فراهم آورد. (هود، آیه 69)
7. دسترسی آسان غذا: در دسترس قرار دادن غذا براى تناول آن، کارى پسندیده در مهمانى است.باید وسایل پذیرایی به گونه ای تدارک دیده شود که مهمان به آسانی به آن دسترسی داشته باشد و بتواند از آن بهره مند شود.(ذاریات، آیات 24 تا 27)
8. دعوت برای تناول غذا: از آداب میزبانی آن است که میزبان از مهمان برای تناول غذا تقاضا کند. به سخن دیگر، تعارف کردن از آداب مهمانی است.(همان)
9. تهیه غذا: تهیّه غذا براى مهمان، امری نیکو و از آداب مهمانى است.( هود، آیه 69؛ ذاریات، آیات 24 تا 27)
10. مباشرت میزبان در پذیرایی: مباشرت میزبان در پذیرایى از مهمان، خصلتى نیکو و پسندیده است.( هود، آیه 69؛ ذاریات، آیات 24 تا 27؛ یوسف، آیه 31) اینکه خود میزبان اقدام به پذیرایی کند و در این امر مباشرت مستقیم داشته باشد، خود عاملی در تقویت روابط انسانی و تکریم مهمان است.
11. احترام مهمان: شایسته است که از مهمان به شکلی پذیرایی شود که حرمت و جایگاهش حفظ شود؛ بنابراین، حفظ حرمت مهمان و پرهیز از بى‌حرمتى به او امری واجب و لازم است که باید از سوی میزبان مراعات شود.(هود، آیه 78؛ حجر، آیات 68 و 69؛ ذاریات، آیات 24 تا 26)
12. دفاع از مهمان: میزبان موظف است تا به هر شکلی از مهمان دفاع کند و اجازه بی حرمتی به دیگران نسبت به مهمان را ندهد.(همان)
13. استقبال از مهمان: شایسته است تا میزبان به استقبال مهمان برود و با آغوش باز و سلام و تحیت از مهمان استقبال کند.(یوسف، آیات 99 و 100)
14. پذیرایی از مهمان ناخوانده و ناشناس: همان طوری که شایسته است از مهمان خوانده و دعوت شده استقبال و پذیرایی کرد، همچنین شایسته است از مهمان ناشناس و ناخوانده نیز پذیرایی و استقبال شایسته ای به عمل آید.(ذاریات، آیات 24 تا 26)
15. حضور در زمان موعد: مهمانان باید در زمان  و موعد تعیین شده در مهمانی حاضر شوند(احزاب، آیه 53)؛ بنابراین، حضور پیش از موعد ناروا و ناشایست و موجب اذیت و آزار میزبان می شود؛ چنانکه تاخیر بیش از اندازه هم می‌تواند میزبان را با مشکلاتی مواجه کند.
16. ترک مجلس پس از پذیرایی: شایسته است مهمانان پس از پذیرایی مجلس مهمانی را ترک کرده و مراعات حال میزبان کنند.(احزاب، آیه 53)
17. اذن برای حضور در مهمانی: مهمان پیش از ورود به خانه میزبان باید از وی اذن بگیرد و بی اجازه وارد خانه و محل مهمانی نشود(احزاب، آیه 53)؛ زیرا نهى «لا تدخلوا» شامل خانه‌هاى مؤمنان هم مى‌شود، بنابراين ورود به خانه‌هایشان تنها با اذن و در موعد غذا خوردن جايز خواهد بود. (التفسير المنير، ج 22، ص 89 ـ 90)
18. جواز رد میزبانی: میزبان می تواند درخواست افراد برای مهمانی را رد کند و پاسخ منفی بدهد. به سخن دیگر، نپذیرفتن مهمان و اجازه ندادن به کسى براى ورود به خانه و محل سکونت خود مجاز است و شخص می تواند میزبانی را نپذیرد.(احزاب، آیه 53) پس ،از نظر قرآن کریم، نپذیرفتن میهمان، اختیارى مشروع است و مهمان نمی بایست از پاسخ منفی میزبان ناراحت و عصبانی شود؛ بلکه شایسته است با پاسخ منفی دور شود و اصراری بر ورود نداشته باشد که این برایش بهتر است.(نور، آیه 28)
19. اجتناب از پذیرایی ناشایست: میزبان باید از هر گونه رفتاری که بیانگر پذیرایی ناشایست است اجتناب کند و شان و شخصیت مهمان را مراعات کرده و به تکریم و احترام او بپردازد(نساء، آیه 148)؛ زیرا بر اساس این آیه هر گونه رفتاری که موجب اذیت و آزار دیگران است، حرام و از مصادیق ظلم و ستم است که باید اجتناب کرد. پس به طریق اولی انسان باید رفتار زشت و ناشایستی نسبت به مهمان نداشته باشد.
20. اجتناب از موجبات نگرانی: مهمان نمی‌بایست رفتاری داشته باشد که میزبان را نگران و دلواپس کند. (هود، آیات 69 و 70؛ ذاریات، آیات 24 تا 28) هر گونه رفتاری از جمله نخوردن غذا ممکن است به معنای بی احترامی بلکه نگرانی میزبان شود. بنابراین، مهمان می بایست از چنین رفتاری اجتناب کند.(همان)
21. اجتناب از اهانت به مهمان دیگران: از مهمترین آداب مهمانی تکریم و احترام به مهمان است؛ بر این اساس، هر گونه تعرّض و اهانت به مهمان دیگران، عملى ناپسند و به دور از تقواپیشگى است و شخص همان طوری که نمی تواند به مهمان خویش بی‌احترامی کند باید از اهانت به مهمان دیگران نیز پرهیز کند.(هود، آیه 78؛ حجر، آیات 68 و 69)
22. جواز استضافه: شخص می‌تواند از دیگری بخواهد تا او را مهمان کند و میزبانی او را به عهده گیرد؛ چنانکه حضرت موسی(ع) و خضر(ع) چنین کردند. البته چنانکه گفته شد، شخص می‌تواند میزبانی را رد کند؛ همان‌گونه که اهل ناصره فلسطین با حضرت موسی و خضر علیهماالسلام این چنین کردند.(کهف، آیه 77) گفتنی است که از امام صادق(ع) نقل شده است: مقصود از قريه، شهر ناصره بود كه در ساحل دريا واقع بود و به جهت آن نصارا، بدين نام خوانده شدند. (مجمع‌البيان، ج 5 - 6، ص 751)
23. تحقیق از مهمان: در مواردی که مهمان ناشناس است می توان از خودش تحقیق کرد و اطلاعاتی را با اراده و اختیار از او کسب کرد.(حجر، آیات 51 و 57؛ ذاریات، آیات 24 و 31) این اطلاعات می تواند بستری برای یاری به مهمان باشد و در صورت نیاز برخی از مشکلات مهمان را برطرف کرد.
24. تعاون در مهمانی: مهمانی از کارهای نیک است؛ بنابراین تعاون در هر کار نیکی شایسته است.(مائده، آیه 2) همکاری و تعاون در پذیرایی از مهمان بویژه از سوی زن و شوهر کاری شایسته است.(ذاریات، آیات 24 تا 27) همسر حضرت ابراهیم(ع) در طبخ و آماده سازی غذا با شوهرش همکاری کرد.
25. سخاوت در مهمانی: شایسته است که میزبان با سخاوتمندی از مهمان پذیرایی کند؛ چنانکه حضرت ابراهیم با گوساله ای چاق و فربه از مهمانان خویش به شایستگی پذیرایی کرد.(هود، آیه 69؛ ذاریات، آیات 24 و 26)
26. محبت به مهمان: محبت به مهمان در اشکال گوناگون شایسته است. این محبت می‌تواند موجب افزایش انسجام و محبت و همکاری میان میزبان و مهمان شود؛ چنانکه مهمانی حضرت یوسف(ع) از برادران موجب تشویق آنان به همکاری با آن حضرت(ع) و اجابت درخواست وی از سوی برادران شد.(یوسف، آیات 59 تا 63)
۲۷.فراهم آوری اسباب آسایش: از دیگر امور شایسته در مهمانی ، فراهم آوری هر گونه اسباب آسایش و آرامش مثلا متکا و بالش و نیز ابزارهای مناسب برای بهره مندی صحیح از مواد غذایی است.(یوسف، آیه 31)
28. پذیرایی ساده با میوه: مهمانی می‌تواند با غذاهای گوشتی یا حتی غیر گوشتی باشد. مهمانی ساده با تهیه میوه و شربت و شیرینی شدنی است و لازم نیست حتما در مهمانی از غذاهای گوشتی استفاده شود.(یوسف، آیه 31) به سخن دیگر، این طعام مناسب باتوجه به زمان و شرایط مهمانی می تواند متفاوت باشد. به این معنا که گاه مهمانی عصرانه و مانند آن است. بنابراین، لازم نیست تا از مهمان با غذایی که برای ناهار و شام تهیه می شود، پذیرایی کرد، بلکه پذیرایی از مهمان با میوه نیز می‌تواند انجام گیرد. بسیاری از ضیافت های نیم روزی، به صرف شیرینی و میوه و چای و مانند آن انجام می گیرد. مهمانی که زلیخا برای دوستان خود جهت معرفی حضرت یوسف(ع) فراهم آورده بود، با پذیرایی از مهمانان با میوه بود.(یوسف، آیه ۳۱)
29. برگزاری مهمانی بزرگ: از نظر قرآن، برگزاری مهمانی‌های بزرگ با مشارکت گروه زیاد جایز است.(همان)
30. پرهیز از اقامت زیاد: مهمان می بایست مراعات حال میزبان را کرده و از اقامت زیاد و طولانی و ملال‌آور اجتناب کند.(احزاب، آیه 53)
31. لزوم شرکت در مهمانی: اگر میزبان بویژه مسئولان و رهبران اسلامی شخص را به مهمانی فرا خواند، باید پاسخ مثبت داده و در آن مهمانی شرکت کرد.(احزاب، آیه 53) می‌توان گفت که ضیافت های رسمی سیاسی یکی از جلوه‌های ارتباطات کاری است. کسانی که در سر یک سفره غذا گرد هم می آیند، آسان تر می‌توانند ارتباط عاطفی برقرار کنند و از آنجا که سیاست، تدبیر در امور منزل و جامعه است، نمی‌تواند جز به واسطه ارتباطات و تاثیر بر عواطف و احساسات دیگران کارآمد باشد. از این رو در سیاست های رسمی و بویژه سیاست عمومی، تقویت ارتباطات عاطفی از طریق مهمانی دادن از جایگاه ویژه ای برخوردار است. از گزارش های قرآنی برمی آید که پیامبر(ص) برای ابلاغ دعوت و رسالت خویش، ضیافتی تشکیل می دهد و خویشاوندان خود را به مهمانی فرا می خواند و در آن ضیافت شام به ابلاغ رسالت و دعوت خود اقدام می کند؛ چرا که می داند تاثیرگذاری بر عواطف و احساسات مهمان بر سر سفره غذا، آسانتر است. به هر حال، وقتی رهبران افرادی را برای ضیافتی دعوت می کنند، بر مدعوین است تا در آن مهمانی شرکت کنند.
32. پیش غذا: شایسته است که به محض ورود مهمان، پیش غذایی از خوردنی و نوشیدنی فراهم آید و با آن پذیرایی شود؛ چنانکه خدا با مومنان این‌گونه رفتار می کند (فصلت، آیات 30 و 31)؛ زیرا واژه «نزل» به اولین طعام و پیش غذایی گفته می شود که در هنگام ورود و نزول شخص به او تعارف می شود. افرادی که به چنین رویه ای با مهمان خویش رفتار می کنند، دارای صفتی الهی هستند.
33. مهمانی، صفتی خدایی: از نظر قرآن، انسانها میهمانان خدا در روى زمین و خدا میزبان آنان است(مومنون، آیه 29) و خدا در دنیا همگان از خوب و بد را میزبانی می‌کند و در قیامت نیز این گونه است و هر شخصی به هنگام ورود به قیامت، مورد پذیرایی خدا قرار می گیرد که البته مومنان با چیزهایی خوب و کافران با چیزهایی بد پذیرایی می‌شوند.(فصلت، آیات 30 و 31)
34. تکریم مهمان ناشناس: از نظر قرآن، همان طوری که باید از مهمان مدعو پذیرایی کرد، از مهمان ناشناس در سطح شان و شخصیت خودش باید پذیرایی صورت گیرد. البته پذیرایی از مهمان مدعو باید شکل آبرومندانه تری باشد. به این معنا که اگر برای مهمانان ناخوانده، ممکن نباشد تا از پیش تدارکی دیده شود و با این حال از بهترین غذای موجود برای پذیرایی استفاده شود (ذاریات، آیات ۲۴ تا ۲۷)، اما نسبت به مهمانانی که از پیش دعوت شده اند، لازم و ضروری است پذیرایی شایسته‌تری انجام شود. امام صادق(ع) در ذیل آیه ۱۴۸ سوره نساء، می فرماید: کسی که قومی را به مهمانی دعوت کند و در ضیافت بدی کند، او از ستمگران است و بر همانان باکی نیست که بر او چه بگویند. (تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۲۸۳، حدیث ۲۹۶ و نیز البرهان، ج ۲، ص ۱۹۴ و حدیث ۱) این بدان معناست که ضیافت مدعوین با مهمان ناخوانده تفاوت دارد و در تکریم مهمان مدعو باید سنگ تمام گذاشت.
35. جایگاه مناسب و شایسته: مهمان از یک نظر اسیر میزبان است و هر جا که میزبان گفت باید جلوس کند، زیرا میزبان با توجه به شرایط و جایگاه شایسته افراد و موقعیت خانه جایگاهی را برای مهمان مشخص می‌کند. از نظر قرآن، نشاندن مهمان در بهترین جایگاه ممکن و در نظر گرفتن شان و جایگاه او در تکریم و پذیرایی، از دیگر آداب مهمان نوازی است که بایسته و شایسته است این موارد رعایت شود. (یوسف، آیات ۹۹ و ۱۰۰ )
36. سفره انداختن در پیش مهمان: مهمان را سر سفره نمی برند، بلکه غذا را باید به او نزدیک  و در دسترس وی قرار دهند و تعارف کنند.(ذاریات، آیات 24 تا 27)
37. پرهیز از استفسار نسبت به غذا: از مهمان نباید پرسید غذا خورده یا نخورده است؟ آیا غذایی را دوست می دارد یا ندارد؟ بلکه باید غذایی شایسته و مناسب تهیه و پیشکش کرد.(همان)
38. اجتناب از تلخ‌گویی و بدگویی و تقدیم اخبار بشارت بر اخبار تلخ و بد: در مهمانی نباید اخبار تلخ گفته شود، بلکه باید اخبار خوب و شیرین بیان شود، مگر آنکه میزبان استفسار کند که در آن صورت باید اخبار خوب بر بد تقدم داده شود.(حجر، آیات 50 تا 60؛ ذاریات، آیات 24 تا 31)
39. اجتناب از غذا نخوردن: میزبان هر چه آورده است باید تناول کرد و مهمان نباید میزبان را در منگنه قرار دهد و دغدغه ای را فراهم آورد.(ذاریات، آیات 24 تا 27)
40. فراهم آوری غذا به دور از چشم مهمان: میزبان باید به دور از چشم مهمان در گوشه ای دیگر به تهیه و فراهم‌آوری غذا اقدام کند.(همان)
41. اجتناب از نگاه به ظرف تهیه غذا: مهمان نباید به ظروف تهیه غذای مهمانی سرک بکشد و از آن آگاهی کسب کند؛ چنین رفتاری شایسته مهمان نیست.(احزاب، آیه 53)
42. تهیه غذا در خانه: شایسته است که میزبان غذا را در خانه تهیه کند نه اینکه از بیرون بخرد و غذای حاضری به مهمان بدهد. (ذاریات، آیات 24 تا 27)
آنچه بیان شد تنها گوشه ای از آداب مهمانی است که باید میزبان و مهمان آنها را مراعات کند. در آیات و روایات شرایط و آداب و احکامی دیگر برای مهمانی بیان شده که بیرون از حوصله این مقاله است.