خداوند متعال در قرآن صریحاً مي‌فرمايد که اگر خدا می‌خواست، هرگز جنگی واقع نمی‌شد و حتی همه را هدایت شده قرار می‌داد؛ اما سؤال این است که چرا خداوند متعال چنين نخواست؟ پاسخ اجمالي این است که کمالی که خداوند برای انسان در نظر گرفته و انسان می‌تواند به آن برسد، در گرو رفتارهای اختیاری او است و يكي از لوازم اختیار، وجود سلیقه‌های مختلف و فراهم بودن زمينه انتخاب مسیرهای گوناگون توسط افراد و در نتيجه، امكان بروز اختلاف، جنگ و درگيري بين انسان‌ها است.
این شبهات از گذشته وجود داشته و مصلحان و انبیاء سعی کرده‌اند با در نظر گرفتن ميزان فهم مردم، این مسائل را برای آنها حل کنند. امروزه نیز که همه مسائل به زبان علمی مطرح مي‌شود، جا دارد که چنین موضوعاتی به صورت علمی تبیین شود و روشن است كه حوزویان در این زمینه مسئولیت بیشتری نسبت به سایرین بر عهده‌دارند.
كساني كه به اين شبهات پاسخ داده‌اند، به دو گروه الهیون و مادی‌گرایان تقسیم می‌شوند. مادیین نيز به دو گروه سنتی و دیالکتیک تقسيم مي‌شوند. دسته اول از مادیین معتقدند عالم ماده در نتيجه یک انفجار اتفاقي ایجاد شده و پس از آن سلسله‌اي از اتفاقات منجر به خلقت کره زمین، رويش گیاهان، پيدايش حیوانات و سرانجام، پدید آمدن انسان در روي زمين شده است. از جمله اين اتفاقات، نزاع، درگیری و جنگ‌هايي است كه بين موجودات مختلف از ابتدا بوده و پس از آن نيز ادامه يافته است.باید در حد توان از بروز درگيري‌ها كاست؛ لذا نهادهايي مانند سازمان ملل تشکیل شده است. البته اگر آمار دقیقی ارائه شود، شايد مشخص شود که بعد از تشکیل این سازمان‌ها آمار جنگ و جنایت بیشتر شده است.
اما از نظر دیالکتیست‌ها اساس هستی بر پایه تضاد است و اگر تضاد وجود نداشت، هیچ پدیده‌ای در عالم به وجود نمی‌آمد. طبیعتاً پيدايش جنگ‌ها نیز نتیجه تضاد بين جوامع است. گاهی نيز براي توجيه نظريه خود ادعا می‌کنند که در سایه این جنگ‌ها، پیشرفت‌هایی هم حاصل شده كه بدون جنگ و درگيري به دست نمي‌آمد.
به هر حال در برخي شرايط گريزي از تضاد و تقابل بين جوامع نیست،سؤالي كه در چنين شرايطي مطرح مي‌شود اين است كه چگونه باید با اين پديده مواجه شد؟‌اشخاص منصف و معتدل در برابر این سؤال معتقدند باید كوشيد با گسترش محبت و عدالت از درگيري و نزاع پيشگيري و كاري كرد كه حتي‌المقدور از خسارات جنگ كاسته شود. اما سخن در این است که كدام نظام ارزشی مي‌تواند از افزايش خسارت‌ها جلوگیری کند و اين نظام چگونه حاصل می‌شود؟
مسئله مهم این است که چگونه باید جنگ را مدیریت کرد که از درگيري‌هاي بي‌حاصل پيشگيري شود و خسارات كمتري وارد گردد؛ چون به هر حال حداقل يك طرف نزاع در اختيار ما نیست. شاید كساني مثل رئیس‌جمهور آمریکا بخواهند با بمب‌های اتمی نقاط مختلف دنیا را مورد تهاجم قرار دهند. طبیعتاً در چنین شرايطي نمی‌توان دست روي دست گذاشت و بي‌تفاوت بود؛ بلکه باید برنامه دفاعی مناسبی داشته باشیم.
بدون دفاع در برابر متجاوزان، همه ارزش‌ها و مصالحي كه خداوند از خلقت انسان بر روي زمين  در نظر داشته، از بین می‌رود. لذا وجود قوانین مناسب براي دفاع و جهاد در جهت تأمین مصالح جامعه و تحقق اهداف الهی امری لازم و ضروری است.
شیوه‌های اسلام برای ایجاد انگیزه جهاد
قوانین جنگ در اسلام مشخص است، اما نیاز به تبیین دارد،طبع انسانی ابتدائاً تمايل به جنگ ندارد؛ حال اگر وظیفه الهی و انسانی اقتضا كند که كساني در جنگ شرکت کنند، چه باید کرد که انگیزه جنگیدن در افراد به وجود بیاید؟
اسلام از شيوه‌های مختلفی در جهت ایجاد انگیزه برای شرکت مسلمانان در جهاد استفاده كرده است.  يكي از اين روش‌ها كه براي افراد ضعيف‌الايمان مورد استفاده قرار گرفته، تشويق مسلمانان به شركت در جهاد برای کسب غنائم جنگي است؛ البته مخاطب این آیات کسانی هستند که غير از جلب منفعت دنیايي به فکر امور دیگر نیستند و اين امر لطف  خدا نسبت به اين گروه است که حتی این عده نیز از جهاد محروم نشوند.
تهييج حس غلبه بر دشمن شيوه ديگر قرآن براي تشويق به مشاركت در جهاد است. بايد توجه داشته باشيم كه اين اهداف در اسلام اصالت ندارد و از جمله عوامل مشترک بین متدينين و مادیون است که اسلام نیز آنها را نفی نمی‌کند، تا افراد ضعیف‌الایمان نیز انگیزه‌اي براي شركت در جنگ بيابند و از اين طريق مصالحی که برای جامعه در جهاد نهفته است، تأمين شود.
اين روش شبيه كار پدر و مادری است که داروی تلخ را با شربتي شیرین آميخته و به فرزند بيمارشان می‌دهند. گرچه کودک اين دارو را به خاطر شیرینی آن می‌خورد؛ اما در عین حال از منافع دارو نیز بهره‌مند می‌شود. لذا تشويق به شرکت در جهاد برای رسیدن به غنیمت یا انگيزه‌هاي شبيه آن، شيوه‌‌ای است براي اينکه حتی افرادي با پایین‌ترین درجه ایمان نیز از منافع جهاد بهره‌مند شوند.
قرآن کریم برای ایجاد انگیزه در افرادی که ایمان متوسطی دارند، روش دیگری را به كار مي‌گيرد و آن وعده معامله‌ای پرسود است؛ خداوند متعال جان شما را در مقابل بهائی ارزشمند می‌خرد. طبیعتاً در يك معامله هرچه سود بیشتر باشد، برای فرد مطلوب‌تر است. خداوند متعال مسلمانان متوسط‌الایمان را به معامله‌ای دعوت می‌کند که در آن جان خود را بدهند و در مقابل، از سودی بی‌نهایت بهره‌مند شوند. در اين معامله انسان، باقی مانده عمر خود را كه روزي به پايان مي‌رسد، به خدا می‌فروشد و در مقابل، خداوند او را از عذاب ابدی نجات داده و عمری بی‌نهایت از نعمات بهشتی بهره‌مند مي‌كند.
پیشنهاد چنین تجارتی از سوی خداوند حکیم، عادل و صادق، نقش مهمی در ایجاد انگیزه برای مؤمنان واقعي ایفا می‌کند،بنده كسي را می‌شناسم که چهل شب جمعه از شهری دیگر به قم مي‌آمد و در مسجد جمکران احیا می‌گرفت، براي اينکه خداوند شهادت را نصيبش کند! شما کدام مکتب را می‌شناسید که بتواند افرادی را با چنین انگیزه‌هایی پرورش دهد؟
اعتلای کلمه الله؛ هدف والای شهدا
خداوند متعال برای افرادی که معرفت و ایمانی قوی‌تري دارند، با شيوه‌هايي فراتر از امور مادي ايجاد انگيزه مي‌كند.ازسخنان، وصیت‌نامه‌ها و خاطرات برخي شهدا می‌توان فهمید كه آنها انگیزه‌ای فراتر از بهشت و تجارت با خدا داشتند و بقدری همتشان بالا بوده که نه نگرانی از عذاب جهنم داشتند و نه طمعی برای رفتن به بهشت. کسی که عاشق باشد، نگاهش به هدیه معشوق نیست؛ بلکه خود معشوق براي او اصل است و همین که از دست معشوق هدیه‌ای بگیرد، برایش ارزشمند است.
امام حسین(ع) به کربلا نرفت كه از طريق شهادت به بهشت برسد؛ او به دنبال معامله با خدا نبود؛ بلکه فقط به خاطر عشق به خدا، چنین کرد؛ او خود را فدا و خانواده‌اش را بي‌سرپرست کرد تا خدا را ببیند.
اگر كسي بپرسد چنين ادعايي از شخصيتي مثل سيدالشهدا (ع)كه امام معصوم است، پذيرفته است؟مي‌گوييم: آری؛ ما هرگز نمی‌توانیم مراتب کمال آن حضرت را حتی درک کنیم؛ اما سیدالشهدا مکتبی را معرفي كرد که هزاران شاگرد در این مکتب و بر اساس مبانی آن تربیت شدند و نمونه‌های درخشاني از كاري كه آن حضرت كرد تا روز قیامت به منصه ظهور خواهند رسيد.
اگر تاریخ دفاع مقدس را بررسی کنیم، نمونه‌های بارزی از شاگردان مکتب سیدالشهدا را خواهیم دید که برای نجات از عذاب جهنم یا به طمع به بهشت، به جبهه نرفتند؛ برخی از شهدا در وصیت‌نامه‌هایشان تصریح کردند که تنها هدفشان از آمدن جبهه این بوده که «لتکون کلمهًْ الله هی العلیا».
بیانات آيت‌الله مصباح يزدي (دام ظله) در دهمین یادواره شهدای مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)؛ قم؛24/11/96
زلال بصیرت روزهای  پنج شنبه منتشر می‌شود.