چگونه کودکان و نوجوانان خود را از آسیب‌های فضای مجازی مصون بداریم؟ - بخش نخست
مدیریت حضور فرزندان در فضای مجازی با هوشمندی والدین
گالیا توانگر
اگر شما اهل شبکههای اجتماعی هستید و اهل فضای مجازی هستید، خوب می‌فهمید و خوب می‌دانید که بنده کجا را دارم اشاره می‌کنم؛ از همه طرق دارند استفاده می‌کنند که ایمان اسلامی ما را متزلزل کنند. ما یعنی چه کسی؟ یعنی منِ پیرمرد هفتاد هشتاد ساله؟ نه، نسبت به ماها خیلی نگران نیستند؛ ایمان نسل بعد ما را و نسل بعدِ بعد ما را [می‌خواهند متزلزل کنند]؛ دارد تلاش می‌شود. خب، یکی از آن زمینههای اقتدار ما و زمینههای توانمندی ما، ایمان اسلامی ما است؛ این یکی از آماج دشمنی‌های آنها است. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان نظام -25/3/95)
محمد پارسا پدر دو دختر 5 و 10 ساله این روزها سخت درگیر بگو‌مگو با دختر بزرگش بر سر استفاده از فضای مجازی (تلگرام و اینستاگرام و...) است. دختر دائما در برابر پدرش تکرار می‌کند که همه دوستانش در مدرسه بر روی گوشی‌شان تلگرام نصب کرده‌اند؛ به جز او.
اما پدر بیم این دارد که با نصب تلگرام در گوشی همراه دخترش، ناخواسته در مسیر آموزش‌های نادرست اینترنتی قرار بگیرد.
این پدر با دلواپسی می‌گوید: «در خیلی از گروه‌ها و کانال‌های تلگرامی به یکباره تصاویر و تبلیغاتی به اشتراک گذاشته می‌شوند که برای گروه سنی دخترم بسیار مضرند. از طرفی هر چه می‌گویم؛ الان در این سن تلگرام و فضای مجازی به کار تو نمی‌آید،گوش نمی‌دهد. از طرف دیگر وقتی در برابرش محکم «نه» می‌گویم لب به گله و شکایت گشوده و می‌گوید: «چطور خودت دائما سرت توی گوشی‌ات است و با تلگرام کار می‌کنی؟ دیگر نمی‌داند که لازمه شغل من (روزنامه‌نگاری) استفاده از اینترنت و برخورداری از تلگرام و فضای مجازی است.»
این پدر مستاصل می‌پرسد: «به راستی در برابر فرزندم باید چه موضعی داشته باشم و چه تصمیمی برای کنترل این چالش اتخاذ کنم؟»
تاثیر فضای مجازی به اندازه
یک انقلاب است
سازمان‌هایی که نقشی در تربیت افراد در فضای مجازی دارند، باید هشیار باشند؛ چرا که رهبری در این خصوص فرموده‌اند: «تاثیر فضای مجازی به اندازه یک انقلاب است.» این موضوع نشان از اهمیت ویژه این مقوله دارد.
زهرا محمدی، دکترای جامعه‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه درباره نظارت والدین بر استفاده کودکان و نوجوانان از فضای مجازی می‌گوید: «محصولات فناوری، پدیده‌های جدیدی هستند که اغلب استفاده از آنها در سطح والدین کمتر وجود دارد. میزان کاربری نسل نوجوان و جوان از محصولات اینترنتی به مراتب بیشتر از نسل‌هایی مانند اولیای مدارس و والدین است؛ به همین دلیل شاهد استقبال کمتر و حتی عدم اشراف بیشتر والدین بر این فضا و موضوعات مطرح شده در آن هستیم. نوجوانان و جوانان به دلیل اشراف و توانمندی که در خصوص فضای مجازی دارند، از پدر و مادر پیشی می‌گیرند و معمولا پدیده‌های جدید را نسل نوجوان و جوان بیشتر به خود جذب می‌کنند.»
این استاد دانشگاه ضمن هشدار در مورد آسیب‌های فضای مجازی، می‌افزاید: «فرصت‌ها و تهدید‌های زیادی در فضای مجازی دیده می‌شود که نسبت به تهدیدها باید اطلاع‌رسانی خاص انجام شود و همچنین آموزش‌هایی درخصوص استفاده بهینه از فرصت‌ها در این فضا انجام گیرد. این قبیل تکنولوژی‌ها متناسب با فرهنگ عام نیستند و با توجه به اینکه از غرب به کشورمان وارد می‌شوند، باید متناسب با قابلیت‌های فرهنگی ما درآیند. در غرب این قبیل برنامه‌ها بیشتر به صورت سرگرمی مطرح می‌شود تا اینکه بخواهد به صورت کاربردهای مثبت آن باشد. ضروری است که والدین نیز آموزش‌هایی در این زمینه داشته باشند و به فرزندان خود کمک کنند تا از این امکان در جهت مثبت آن و متناسب با فرهنگ جامعه بهره گیرند.»
وی با بیان اینکه فضای مجازی می‌تواند در جهت رسیدن به اهداف اسلامی مورد توجه قرار گیرد؛ کارکردهای مثبت آن را این‌گونه برمی‌شمرد: «برنامه‌سازی در این خصوص می‌تواند جهت منفی این فضا را به جهت مثبت تغییر دهد و دستاوردهای خوبی در زمینه رشد فکری، درونی و اعتقادی در نوجوانان و جوانان حاصل کند. چنانچه به عمق قضیه توجه بیشتری داشته باشیم و با آگاهی به آن بنگریم، درک می‌کنیم که تلاش در این فضا از ضروریات مهم برای جامعه امروز به شمار می‌رود. امکان حضور در کلاس‌های آموزشی برای والدین و روشن نمودن فرصت‌ها و تهدیدات می‌تواند از بسیاری از آسیب‌ها جلوگیری به عمل آورد و راهکارهای مفید را در این خصوص برای خانواده‌ها تبیین کند. آسیب‌های فضای مجازی از جمله اتفاقاتی است که در این فضا رخ داده و آن را نمی‌توان انکار کرد و تنها راه برای اصلاح آن آگاه‌سازی و آشنایی بیشتر والدین در این خصوص است.»
محمدی در تکمیل صحبت‌هایش متذکر می‌شود: «آگاه‌سازی نوجوانان و جوانان در این زمینه می‌تواند به صورت دوستانه و جذاب ارائه شود تا برای آنان علاقه‌مندی ایجاد کند و در صدد دفع آن بر نیایند. درخصوص دیدگاه جامعه‌شناختی نیز بهترین زاویه قابل تامل صحبت‌های رهبری در این خصوص است که حساسیت موضوع را برای ما گوشزد می‌کند و نشان‌دهنده این موضوع است که کار در فضای مجازی از ملزومات مهم برای همه دست‌اندرکاران فرهنگی جامعه محسوب می‌شود. اهمیت توجه به فضاهای مجازی در خصوص خانواده‌های مذهبی بیشتر خود را نشان می‌دهد، چرا که لغزش‌های فضای مجازی اگر رخ دهد، در فضای خانواده مذهبی بیشتر خودش را نشان می‌دهد. برنامه‌سازی در فضای مجازی درخصوص مسائل فرهنگی، اجتماعی، علمی، مذهبی و... می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد و جامعه را نسبت به بسیاری از موضوعات آگاه کند.»
حقیقت به مجاز کشیده شده است
سروش طاهری کارگردان تئاتر و مدرس دانشگاه درباره آسیب‌های فضای مجازی و نقدهای وارد بر این فضا به گزارشگر کیهان می‌گوید: «فیلم کوتاهی (محصول آسیای شرقی)دیدم که در آن غرق شدن مردم در فضای مجازی و اینکه همواره در مترو و سایر فضاهای عمومی سرشان روی گوشی تلفن همراهشان است، به طور غیرمستقیم به نقد کشیده بود.»
وی درباره تعریف فضای مجازی که این روزها سخت دگرگون شده، برایمان می‌گوید: «حتی الان صحبت بر سر این موضوع است که آنچه به عنوان فضای مجازی می‌شناسیم، در ذات خود مجاز نیست. الان دنیای بیرون ما و زندگی حقیقی ما انسان‌ها که با دروغ، تهمت و خیانت عجین شده، مجازی است و خود حقیقی‌مان را پشت ماسک دروغ مخفی کرده‌ایم. در واقع مجاز به حقیقت و حقیقت به سمت مجاز کشیده شده است.»
دومین پیاده‌نظام جنگ نرم!
دکتر مجید ابهری، رفتارشناس و روانپزشک خانواده بر لزوم مراقبت والدین از فرزندانشان در فضای مجازی تاکید داشته و می‌گوید: «آموزش و بستر‌سازی فکری و فرهنگی برای آن از ملزومات مهم ورود به فضای مجازی به شمار می‌رود. در این صورت به دلیل تفاوت دیدگاه‌ها و سواد اجتماعی، ممکن است هر فرد در حد توان فکری و فرهنگی خود در این مسیر حرکت کند. درحال حاضر بیش از 20 میلیون ایرانی در شبکههای مجازی و شبکههای اجتماعی عضو هستند که بیش از 75 درصد آنها را نوجوانان و جوانان تشکیل می‌دهند.»
این رفتارشناس در ادامه با بیان اینکه بروز ناهنجاری‌های رفتاری و آسیب‌های اجتماعی ناشی از ضعف آموزشی در بهره‌گیری از این دستاوردها باعث شده امتیازات و نکات مثبت آن در فضای تاریکی قرار بگیرد، می‌گوید: «قمار‌بازی‌های اینترنتی، گروه‌ها و سایت‌های غیر‌اخلاقی، تبلیغ مواد مخدر و... به عنوان تهدیدی جدی و چالش اساسی برای فرزندان خانواده‌ها محسوب می‌شوند که در کنار فرصت‌های فضای مجازی بروز پیدا کرده‌اند. یکی دیگر از تهدیدات فضای دیجیتال، ایجاد شبهات دینی است که دیده شده ادیان دروغین و عرفان‌های کاذب و گروه‌های تبلیغاتی و... در مقابل اسلام و شیعه علوی قرار می‌گیرند و اقداماتی در مقابل ارزش‌های واقعی و باورهای جوانان جامعه انجام
می‌دهند.»
از این کارشناس اهل فن سؤال می‌کنم: «چه کسی مسئول آموزش و کنترل نوجوانان و جوانان در این زمینه است؟» وی پاسخ می‌دهد: «والدین اولین آموزگاران و معلمان شخصیتی فرزندان هستند؛ این در حالی است که بیش از 85 درصد از والدین روش کار با زوایای مختلف فضای مجازی را نمی‌شناسند و حتی از خطرات آن آگاه نیستند. تفاوت در سطح سواد دیجیتالی باعث شده بسیاری از فرزندان با تلفن‌های همراه، رایانه و ... والدین را فریب دهند؛ زیرا با فشار یک کلید می‌توانند از گروه‌های مستهجن و خلاف خارج و وارد فضای به ظاهر مناسب شوند؛ بنابراین بعد از هجوم ماهواره به جامعه ما دومین پیاده‌نظام جنگ نرم و ناتوی فرهنگی فضای دیجیتالی است. نقش مدارس، مراکز آموزشی، نهاد‌های متولی برای آگاه‌سازی جوانان نقشی مضاعف است؛ چرا که باید جایگاه خالی والدین فاقد توانایی کاربری را نیز پر کنند.»
ابهری در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «والدین باید با اختصاص چند ساعت از وقت خود با این نرم‌افزارها آشنا شوند تا بتوانند در فرصت مناسب فرزندان خود را کنترل کنند؛ البته از نگاه رفتارشناسی پیگیری و کنترل باید نامحسوس و غیرمستقیم باشد تا پاسخ مناسب دریافت شود وگرنه نتیجه عکس خواهد داشت. در حال حاضر استفاده نادرست از تلفن همراه به سن هشت سالگی رسیده و 85 درصد از تلفن‌های همراه در دست کسانی است که ضرورت شغلی برای آنها وجود ندارد. باید دانست شبکههای مجازی مختلف که اکثریت آنها از سوی اتاق فکر جنگ نرم هدایت می‌شوند، ابزار اصلی برای ایجاد انحراف در فرزندان
محسوب می‌شوند.»
کنترل فرزندان در اینترنت
و قوانین سازنده برای آن
قوانینی که در ادامه مطرح می‌شوند بیشتر فرزندانی که در حال ورود به دوره نوجوانی هستند را هدف قرار داده‌اند. همین امروز در مورد این ده قانون با فرزندانتان به طور جدی صحبت کرده و ده قانون کلیدی زیر را برای نوجوانانی که می‌خواهند به فضای مجازی قدم بگذارند، کاملا توضیح دهید.
قانون اول
هرگز اطلاعات خصوصی‌ام مانند آدرس، شماره تلفن، شماره تلفن و آدرس محل کار والدینم را بدون اجازه آنها به کسی نمی‌دهم.
قانون دوم
در مورد اتفاقاتی که برایم در فضای اینترنت می‌افتد و ناراحتم می‌کند به والدینم واقعیت را می‌گویم.
قانون سوم
با اشخاصی که در اینترنت آشنا می‌شوم موافق قرار حضوری نیستم و بدون اطلاع دادن به والدینم این کار را نمی‌کنم. اگر والدینم با این کار موافقت کردند، باید اطمینان حاصل کنم که این قرار در یک مکان عمومی و با حضور یکی از والدینم انجام می‌شود.
قانون چهارم
در مورد انتشار عکس‌های خودم و یا دیگران با والدینم گفت‌وگو می‌کنم و هر عکسی که والدینم تشخیص دادند نامناسب است را منتشر نمی‌کنم.
قانون پنجم
به هیچ پیامی که قرار است ناراحتم کند یا از ظاهر گفت‌وگو این‌چنین پیدا باشد پاسخ نمی‌گویم. این اشتباه من نیست که چنین پیامی دریافت کرده‌ام و در صورت دریافت چنین پیامی به والدینم صادقانه اطلاع می‌دهم.
قانون ششم
با والدینم در مورد وضع قوانینی برای آنلاین شدن و استفاده از یک تلفن همراه صحبت می‌کنم. به عنوان مثال ما تصمیم می‌گیریم که من در روز می‌توانم یک‌بار آنلاین باشم، چه مدت زمانی را صرف این کار کنم و از چه مکان‌هایی دیدن کنم؟ من تعهد می‌دهم که این قوانین را نشکنم و بدون اجازه والدینم به مکان‌های دیگری سر نزنم.
قانون هفتم
به‌هیچ‌وجه گذرواژه خودم را به‌جز به پدر و مادرم، به دیگران نمی‌دهم حتی اگر بهترین دوستم باشند.
قانون هشتم
قبل از دانلود یا نصب هر نرم‌افزاری یا انجام کاری که روی کامپیوترم امکان خراب کردن آن و یا موبایلم و یا حتی منجر به برهم خوردن امنیت خانواده‌ام شود، به والدینم اطلاع می‌دهم و از آنها اجازه می‌گیرم.
قانون نهم
در فضای اینترنت یک شهروند خوب خواهم بود و کاری نمی‌کنم که کسی آسیب ببیند یا کاری نمی‌کنم که قوانین را نقض کند.
قانون دهم
به والدینم کمک می‌کنم تا آنها هم یاد بگیرند که چگونه در فضای اینترنت شاد باشند و چیزهای جدید یاد بگیرند. همچنین به آنها در مورد اینترنت، کامپیوترها و فنّاوری‌های دیگر آموزش و اطلاعات می‌دهم.