نگاهی به فواید و اثرات روزه‌داری از نظر علمی و دینی - بخش پایانی
روزه‌داری، طراوت و نشاط روح وجسم
فاطمه گودآسیایی
در ماه رمضان که فصل روزه‌داری مسلمانان است، هم باید به امور معنوی توجه شود و هم تقویت ابعاد جسمانی مد نظر باشد. در واقع روزه‌دار با تحمل گرسنگی، تشنگی و خودداری از محرمات سعی می‌کند در این ماه به خدا نزدیکتر شود جامه تقوا را بپوشد، از طرفی بدون توجه به تقویت قوای جسمانی و امر تغذیه نمی‌تواند از عهده این مهم برآید. با توجه به اینکه روزه‌دار تنها از زمان افطار تا سحر می‌تواند به خوردن - آشامیدن و تغذیه بپردازد و این مدت نسبت به طول روزه زمان محدودتری است، لازم است جهت حفظ دستگاه گوارشی و دیگر اندام‌های مرتبط بدن، برنامه‌ریزی جامعی نسبت به انتخاب نوع غذا و حجم آن و میزان مصرف داشته باشد.
برهمین اساس طبق نظر پزشکان روزه‌داری باعث تنظیم بسیاری از سوخت و سازهای بدن خواهد شد و فواید فراوانی برای بدن انسان دارد، همچنان که فواید فراوان معنوی نیز دارد.
روزه‌داری و سلامت بدن
بدون شک تغذیه در بهبود رشد و نمو انسان‌ها نقش به سزایی دارد و نیازمند برنامه‌ریزی صحیح است. این امر زمانی محقق می‌شود و اهمیت پیدا می‌کند که تغییری در وعده‌های غذایی صورت گیرد. خداوند متعال یک ماه از 12 ماه سال را برای گرفتن روزه قرار داده است. بسیاری از روزه‌داران ماه مبارک رمضان سه وعده غذایی صبحانه، ناهار، وشام را به دو وعده تقلیل می‌دهند. با این توصیف، لازم است به روش درست تغذیه در ماه رمضان توجه لازم نشان داد تا از عوارض جسمی و یا عصبی برای فرد جلوگیری شود. متخصصان امر تغذیه معتقدند به چهار عامل اساسی در تغذیه ماه مبارک رمضان باید توجه نشان داد: انتخاب غذا و روش تغذیه، حجم غذا و از همه مهمتر زمان تغذیه.
نکته مهمی که در امر تغذیه ماه رمضان باید مورد توجه قرار گیرد، این است که یکی از آثار این ماه در سلامتی جسم، تغذیه صحیح است و اگر روزه‌دار نسبت به عوامل چهارگانه فوق بی‌توجه باشد، نه تنها آثار روزه در بهبود وضعیت جسمانی فرد تأثیر ندارد، بلکه عوارض ناشی از تغذیه نادرست در مدت یک ماه، نتایج مخربی بر وضعیت جسمانی و حتی روحی افراد در ماه‌های دیگر خواهد گذاشت.
بنابراین، اگر هدف از روزه‌داری، بهره‌وری از آثار معنوی و جسمانی باشد، تغذیه نادرست باعث بی‌نظمی در برنامه غذایی فرد در طول ماه‌های عادی می‌شود. به عنوان مثال، فاصله زمان افطار تا شام و سحر کوتاه می‌باشد. پرخوری در زمان افطار و یا سریع غذا خوردن در هنگام سحری به دلیل محدودیت زمانی، عوارض زیان‌باری بر روی سیستم گوارشی بدن خواهد داشت. عوارضی همچون سنگینی معده، عدم هضم غذا در طول روز و ترش کردن معده که خود ناراحتی‌های مختلفی را برای معده و روده به دنبال خواهد داشت.
کارشناسان امر تغذیه، با تحقیقات مختلفی که در این زمینه انجام داده‌اند، مجموعه توصیه‌هایی را جهت برنامه‌ریزی بهتر در ماه رمضان ارائه کرده‌اند بدین منظور در مورد تغذیه سالم و چگونگی برنامه‌ریزی در ماه رمضان، با دکتر سحر منصوری پزشک عمومی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم.
وی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «هنگام افطار بهتر است مایعات گرم نوشیده شود و از افطار با آب سرد و یا نوشابه پرهیز شود. همچنین لازم است هنگام افطار، از قندهای طبیعی مانند خرما، کشمش و یا عسل استفاده شود و بدین ترتیب اشتها کاهش می‌یابد. نوشیدن چای کم‌رنگ، شیر گرم، فرنی، حلیم کم روغن و یا شله‌زرد، در وعده افطار توصیه می‌شود.
دکتر منصوری در ادامه می‌افزاید: نان، پنیر و سبزی، همراه با مغز گردو برای افطار، غذای مناسبی است. مصرف سوپ‌های ساده هم برای وعده افطار توصیه می‌شود. استفاده از مقادیر کافی میوه، سبزی و آب و همچنین فعالیت بدنی، بهترین روش برای پیشگیری از یبوست در ماه رمضان است.»
وی تصریح می‌کند: «از مصرف کله پاچه و سیرابی پرهیز شود چون باعث تشنگی زیاد در طول روز می‌شود همچنین از مصرف نوشابه‌های گازدار که باعث تحریک معده به خصوص افراد مبتلا به التهاب معده (گاستریت)، هستند توصیه نمی‌شود. از دیگر مسائلی که باید مورد توجه قرار بگیرد، شست‌وشوی دندان‌ها و مسواک زدن است که باید به دقت مورد توجه روزه‌دار باشد.»
تغذیه و سلامتی روزه‌دار
از جمله فوایدی که ماه رمضان در سلامت جسمانی افراد دارد می‌توان به کاهش چربی‌های ذخیره، کاهش میزان چربی‌های خون مثل تری‌گلیسرید و کلسترول و همچنین فعال شدن سیستم ایمنی بدن اشاره کرد.
یک کارشناس تغذیه به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «در برنامه‌ریزی غذایی روزه‌داران، توجه به شرایط و ویژگی‌های سنی افراد امر مهمی است. به عنوان مثال، روزه اولی‌ها، شرایط خاصی برای ورود به ماه رمضان دارند و باید به نکات مهمی در امر تغذیه آن‌ها در این ماه توجه کرد. به عنوان مثال، هنگام سحر نباید چای زیاد بنوشند، زیرا نوشیدن زیاد چای، موجب دفع زیاد نمک‌های معدنی بدن می‌شود و ممکن است به اختلال گوارشی منجر شود.»
وی می‌افزاید: «برخی از روزه‌داران برای بیدار نشدن در زمان سحر فکر می‌کنند بعد از افطار می‌توانند شام خود را میل و برنامه غذایی سحری را حذف کنند. این تصمیم کاملاً اشتباه است زیرا ساعات روزه‌داری بسیار زیاد بوده و با این اقدام، ممکن است کاهش قند و یا فشار خون برای روزه‌دار حاصل شود. بدیهی است، گرسنگی زودتر از موعد به سراغ روزه‌دار خواهد آمد و سوخت و ساز بدن دچار اختلال می‌گردد و از ذخایر دیگر بدن استفاده می‌شود. چرا که بدن به جای استفاده از ذخایر چربی، از ذخایر حیاتی استفاده می‌کند و به جای سوزاندن چربی، قند را می‌سوزاند و از لاغری جلوگیری می‌کند و موجب اختلال متابولیسم در فرد می‌شود.»
تغذیه مناسب و روزه‌داری
«دکتر کریم پرستویی »متخصص تغذیه و مدرس دانشگاه در مورد فواید ماه رمضان و استفاده از تغذیه مناسب به گزارشگر کیهان می‌گوید: «در طول یک سال دائماً دستگاه گوارشی فعالیت می‌کند. ماه مبارک رمضان فرصت مناسبی است که استراحت مختصری به سیستم گوارشی بدهیم. متأسفانه در همه جوامع و به خصوص در ایران، اضافه وزن و چاقی را داریم. بطور میانگین، 60 درصد افراد جامعه مبتلا به این عارضه هستند. اگر روزه‌داری مناسب داشته باشیم کمک می‌کند تا افزایش وزن را از طریق روزه‌داری کاهش دهیم. اگر روزه‌داری مناسب باشد باید بین 4-2 کیلوگرم در طول ماه مبارک کاهش وزن داشته باشیم.»
این متخصص تغذیه در ادامه می‌گوید: «خوردن تنقلات فراوان، انواع دسرها و شیرینی‌های دارای شکر زیاد در وعده افطار و سحر، به هیچ وجه توصیه نمی‌شود. خورش‌ها مثل خورش آلو و خورش سبزی غذاهای ملین هستند در نتیجه برای پیشگیری از یبوست در ماه رمضان، به شرط چرب نبودن توصیه می‌شود.»
وی می‌افزاید: «یکی از غذاهای مناسب دیگر تخم‌مرغ است که به صورت آب‌پز و قابل استفاده است. همچنین، سالاد فصل بدون پیاز، مکمل خوبی برای وعده‌های غذایی در ماه رمضان است. برای تأمین آب از دست رفته بدن توصیه می‌شود در فاصله زمانی افطار تا سحر آب و مایعات کافی مصرف شود.»
دکتر پرستویی در مورد مشکلاتی که در مورد تغذیه نامناسب در ماه مبارک برای فرد روزه‌دار ایجاد می‌شود، می‌گوید: «گرفتگی عضلات، یکی دیگر از عوارضی است که به دلیل عدم مصرف غذاهای حاوی کلیسیم در فرد روزه‌دار ایجاد می‌شود و مصرف غذاهایی که منبع غنی از کلسیم،منیزیوم و پتاسیم دارند، توصیه می‌شود.»
وی ادامه می‌دهد: «مصرف سبزی‌ها و میوه‌ها از گرفتگی عضلات جلوگیری می‌کنند.
یکی دیگر از این عوارض یبوست است که باعث ایجاد بواسیر، درد ناحیه مقعد و سوء هاضمه به همراه نفخ می‌شود علت این بیماری، مصرف زیاد کربوهیدرات‌ها، مصرف آب کم و استفاده از نان‌های بدون سبوس و سفید است.»
در مورد حذف بعضی از مواد غذایی در ماه رمضان می‌پرسم، وی در پاسخ می‌گوید: «قهوه و چای از نوشیدنی‌هایی هستند که حاوی کافئین بوده و باعث کاهش آب و خشکی بدن می‌شود. یکی دیگر از این مواد ترشی‌ها هستند که حاوی مقادیر زیادی نمک است و آب بدن را جذب کرده و در صورت مصرف زیاد آن میزان تشنگی نیز افزایش می‌یابد.»
فواید روزه بر بدن انسان
«محمد صادق هدایت‌زاده دانشجوی دکترای علوم قرآنی در مورد فواید روزه و آثار بهداشتی آن به گزارشگر کیهان می‌گوید: «معده و دستگاه گوارشی از اعضا پرکار اندام انسان است. تقریباً در سه وعده غذایی، این دستگاه به هضم، تحلیل و جذب و دفع مشغول است. روزه باعث می‌شود که از یک سو این اعضا استراحت کنند و از فرسودگی مصون بمانند و نیروی تازه‌ای بگیرند و از سوی دیگر ذخایر چربی که زیان‌های مهلکی دارند، تحلیل رفته و کاسته شوند.
وی علاوه بر پرداختن به مسائل بهداشتی روزه، به ابعاد اجتماعی آن اشاره کرده و در ادامه می‌افزاید: «در ابعاد اجتماعی، فرد روزه‌دار به انجام مسائل اجتماعی بی‌توجه نیست. در واقع شخص روزه‌دار نسبت به مستمندان و همنوعان فقیر خویش حس همدردی بیشتری احساس می‌کند. زیرا افرادی که زندگی آسوده‌ای دارند و رنج فقر و طعم گرسنگی و تشنگی نچشیده اند، غالباً از درک سختی‌های زندگی مستمندان عاجز هستند.»
روزه از جمله عبادات مهمی است که از ابعاد مختلف تربیتی، اجتماعی، دینی و بهداشتی مورد توجه کارشناسان و پژوهشگران قرار گرفته است. این عبادت با فلسفه ایجاد تقوی در انسان به مدت یک ماه در هر سال تکرار می‌شود.
محمد قاسمی شوب دانشجوی دکتری علوم قرآنی در مورد فواید روزه و جنبه‌های تربیتی و فرهنگی آن به گزارشگر کیهان می‌گوید: «در روایات معصومین(ع) آمده است که یکی از فواید روزه تقویت اراده است و سفارش شده به وقت گرفتاری و شدائد مسلمانان روزه بگیرید (من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 76). در واقع، ماهیت روزه تحمل گرسنگی و تشنگی است. به عبارت دیگر شخص روزه‌دار، رنج گرسنگی و تشنگی را تحمل می‌کند تا بتواند در برابر انجام فعل حرام مقاومت کند.»
وی در ادامه به اهمیت روزه اشاره می‌کند و می‌گوید: «در باب اهمیت روزه، همین بس که امام صادق(ع) فرمود خواب روزه‌دار عبادت است و نفس کشیدن او تسبیح. (اصول کافی، ج 4)
راز خلقت بشری در عبادت خالصانه
با بررسی عمیق و موشکافانه به ماهیت عبادات، می‌توان نتیجه گرفت که انجام تکالیف شرعی برای ایمان آورندگان، در راستای نیل به اهداف خلقت است. وقتی خداوند متعال گل آدم را می‌سرشت، فرشتگان مقرب که سالیان دراز به عبادت مخلصانه مشغول بودند، گرد هم آمدند و از ایشان در مورد خلقت موجود جدیدی به نام انسان سؤال کردند. خداوند تبارک و تعالی فرمود: «ان جاعل فی‌الارض خلیفه...» من در حال خلق خلیفه خود بر روی زمین هستم و شما باید بر او سجده کنید. فرشتگان همگی اطاعت امر کردند، جز ابلیس که از سجده بر آدم امتناع کرد و... با این توصیف هرگونه تکلیف شرعی برای انسان از جانب خداوند، تنها در راستای تحقق خواست الهی، یعنی رسیدن آدمی به خلیفه الهی بودن است. در این میان، یکی از تکالیف مختلف و عباداتی که انسان برای خدا انجام می‌دهد، روزه است که در هر سال به مدت یک ماه به انجام فرائض، به خودسازی تن و روان خود می‌پردازد و در جهت تقرب به خدا می‌کوشد. ظاهر عمل روزه‌داری این است که بعد از خوردن سحری تا زمان افطار که ساعات زیادی را در بر می‌گیرد نباید نه چیزی بخورد و نه چیزی بیاشامد و به عبادت بپردازد به عبارتی، تجربه گرسنگی و تشنگی را به مدت یک ماه کسب کند. بدیهی است، تحمل این رنج و زحمت بر روی انسان با عادات غذایی جدید او همخوانی ندارد و کار سخت و طاقت‌فرسایی است. از همه مهمتر، تغییر برنامه غذایی از سه وعده صبحانه، ناهار، شام به افطار، شام و سحری اشتهای فرد را مختل کرده و به لحاظ سیستم گوارشی ناراحتی‌هایی برای او ایجاد خواهد کرد. بنابراین، در ظاهر، روزه‌داری یعنی تحمل یک ماه گرسنگی و تشنگی همراه با عوارض خاص در دستگاه گوارشی، اما با کمی تأمل، بررسی و مطالعه عمیق در ابعاد مختلف دینی، تربیتی، فرهنگی و اجتماعی و بهداشتی مسئله روزه، در می‌یابیم که ماه رمضان ماه خودسازی فردی و تربیت انسانی است که انسان روزه‌دار را به ارزش و جایگاه واقعی خود می‌رساند. از جنبه بهداشتی و پزشکی به خصوص، جسم او را برای پیشگیری از بیماری‌ها و توجه به تغذیه درست آماده می‌کند تا در یک برنامه سی روزه، فرد بتواند با کمتر خوردن و آشامیدن پایبندی و اطاعت از دستورات الهی، راه تقرب به خدای متعال را هموار کند و زمینه خلیفه الهی بودن خود را، با شایستگی تمام و انجام فرائض خاص این ماه، فراهم کند.