غفلت؛ عامل تباهی انسان‌ها
علی قنبریان
غفلت مسئلهای است کهگریبانگیر بسیاری از افراد در هرزمانی می‌شود و امری خانمان‌سوز است. شخصی که از خداوند متعال و آخرت خویش غافل شده و قدرت بیدار شدن از خواب غفلت را ندارد، به تحقیق که آخرت خود را تباه کرده و در زمره بدکاران قرار گرفته است.
مقاله پیش‌رو در نظر دارد تا ابتدا در مورد چیستی غفلت و سپس در مورد مقام مذموم غفلت در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی مطالبی را ارائه بدهد. سپس به عواملی که سبب غفلت انسان از خداوند متعال و همچنین آخرت می‌شوند میپردازد و همچنین از مسائلی همچون: ریشه حسد در غفلت، ساعتهای غفلت، شعب فسق که یکی از آنها غفلت است بحث میکند. در آخر نیز در مورد ظهور امام زمان (عج) که در زمان غفلت مردم رخ میدهد، مطالبی را ارائه میکند.
***
چیستی غفلت
غفلت به معنای بیتوجهی به امری، معمولاً بر اثر حواس پرتی یا توجه به امر دیگری میباشد. (حسن انوری، فرهنگ فشرده سخن، ج 2، ص 1603).
غفلت مسئلهای است که در علمهای گوناگون مورد بحث قرار میگیرد. اما علم اخلاق بیشتر از سایر علوم، غفلت را مورد بحث قرار میدهد. غفلت در موارد بسیار زیادی مصداق دارد، اما این امر در مورد خدا و دنیای آخرت بیشتر از موارد دیگر بحث دارد و آیات و احادیث بسیاری در ذمّ آن آمده است.
امام بزرگوار، علی بن الحسین (علیه السّلام) در دعای خود در باب غفلت میفرمایند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ نَبِّهْنِي لِذِكْرِكَ فِي أَوْقَاتِ لالْغَفْلَه» (بار خدايا، درود بفرست بر محمد و خاندانش و در اوقات غفلتم به ياد خود آگاهى ده) (صحیفه سجّادیّه، دعای 29).
مقام مذموم غفلت
غفلت در آیات و احادیث بسیاری ذکر شده امّا چیزی که در تمامی این آیات و احادیث مشترک است مقام و منزلت مذموم غفلت است که این مسئله به صورت شدیدی ذمّ شده است که برخی از این آیات و احادیث ذکر می‌شوند:
قرآن کریم دراین‌باره میفرماید: «وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَهَ وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ» (و در دل خویش پروردگارت را بامدادان و شامگاهان با تضرع و ترس بیصدای بلند یاد کن و از غافلان مباش). (اعراف-205).
از امام صادق (علیه السّلام) روایت شده است که فرمود: «إِيَّاكُمْ وَ الْغَفْلَهَ فَإِنَّهُ مَنْ غَفَلَ فَإِنَّمَا يَغْفُلُ عَنْ نَفْسِه» (از غفلت بر حذر باشيد زيرا به راستى، هر كه غفلت ورزد خويشتن خويش را به غفلت افكنده است). (ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، النص، ص 203).
معنی صریح این حدیث شریف این است که شخص غافل تنها خود را به خواب زده و خود را گول میزند و تنها کسی که ضرر میبیند خود اوست نه کسی دیگر.
از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) روایت شده است که میفرمایند: «فَيَا لَهَا حَسْرَهً عَلى كُلِّ ذِي غَفْلَه أَنْ يَكُونَ عُمُرُهُ عَلَيْهِ حُجَّةً، أَوْ تُؤَدِّيَهُ أَيَّامُهُ إِلى شِقْوَهٍ؛ جَعَلَنَا اللَّهُ و إِيَّاكُمْ مِمَّنْ لَايَقْصُرُ بِهِ عَنْ طَاعَه اللَّهِ رَغْبَهٌ، أَوْ تَحُلُ بِهِ بَعْدَ الْمَوْتِ نَقِمَه» (دريغا بر آن غافلى كه عمرش عليه خود او حجت شود، يا روزگار زندگيش او را به بدبختى كشاند، خدا ما و شما را از كسانى قرار دهد كه هيچ خواهش و تمايلى او را از اطاعت خدا باز ندارد و پس از مرگ عقوبتى به او نرسد). (كافي [ط - دار الحديث]، ج2، ص 42).
امام صادق (ع) در حدیث دیگری دراین‌باره میفرمایند: «مَنْ رَعَى قَلْبَهُ عَنِ الْغَفْلَهِ وَ نَفْسَهُ عَنِ الشَّهْوَهِ وَ عَقْلَهُ عَنِ الْجَهْلِ فَقَدْ دَخَلَ فِي دِيوَانِ الْمُتَنَبِّهِين» (هر كه رعايت كرد و نگاه داشت نفس خود را از غفلت، و نگاه داشت عقل را از جهل پس به تحقيق كه داخل كرده است خود را در ديوان بيداران). (جعفر بن محمّد [منسوب]، مصباح الشّریعه، ص: 22).
عواملی که سبب غفلت انسان از خدا و آخرت می‌شوند
عوامل بسیاری وجود دارد که این عوامل سبب غفلت انسان از پروردگار متعال می‌شوند وانسان را وسوسه کرده و موجب گرایش او به غیر خدا می‌شوند و انسان را از راه راست منحرف و آخرتش را تباه میسازند و او را در زمره گناهکاران قرار میدهند و همچنین این عوامل موجب سلب توفیق انسان می‌شوند.
برخی از این عوامل عبارتند از:
الف) فراموش کردن روز حساب
فراموش کردن روز جزاء یکی از عواملی است که موجب غفلت انسان می‌شود، چرا که وقتی انسان آخرت خود را از یاد ببرد ممکن است به هر راه خلافی اعم از مال یتیم خواری، زنا، دروغ، ربا خواری و ... رو بیاورد، زیرا دیگر دلیلی برای او وجود ندارد که اینگونه اعمال را ترک کند و راه راست و مستقیم، دیگر در نزد او معنایی ندارد.
قرآن کریم در این‌باره میفرماید: «إنَّ الَّذِینَ یَضلُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ لَهُم عَذابٌ شدیدٌ بِمَا نَسُوا یَومَ الحِسَابِ» (و آنان که از راه خدا گمراه شوند چون روز حساب و قیامت را فراموش کردهاند به عذاب سخت معذّب خواهند شد). (ص 26).
ب) دوست ناباب
دوست ناباب در غفلت انسان از خدای متعال تاثیر به سزایی دارد چرا که انسان به دوستان و اطرافیان خود خو میکند و تا حدودی خود را با رفتار و اعمال آنها وفق میدهد. پس بنابراین اگر انسان با کسی دوست باشد که غافل از خدا و آخرت بوده و از دین و دیانت چیزی نمیداند، انسان نیز به همان راه منحرف می‌شود. پس بنابراین انسان باید در انتخاب دوست خود بینا باشد و با افرادی معاشرت کند تا هم در دنیا و هم در آخرت سعادتمند باشد.
ج) فراموش کردن یاد خدا
فراموش کردن یاد خداوند متعال را میتوان یکی دیگر از مواردی دانست که موجب غفلت انسان از اموری می‌شود که سبب از بین رفتن آخرتش می‌شوند. وقتی که انسان خدایی را که مالک جهان هستی و آفریننده تمام موجودات است را از یاد ببرد، طبیعتاً آخرت را نیز فراموش خواهد کرد و جهنمی را که خدای قهّار به غضب، شعلهور ساخته به سخره خواهد گرفت و دیگر حرام و حلال برای او معنایی ندارد و روز به روز بلکه لحظه به لحظه از انسانیّت دورتر خواهد شد.قرآن کریم دراین‌باره میفرماید: «وَ لَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللّهَ فَاَنسَهُم أَنفُسَهُم أُولئِکَ هُمُ الفَاسِقُونَ» (و مانند آنان نباشید که به کلّی خدا را فراموش کردند خدا هم نفوس آنهارا از یادشان برد، آنان به حقیقت بدکاران عالماند). (حشر- 19).
د) هواپرستی
هواپرستی و تبعیّت از هوای نفس را میتوان یکی دیگر از عواملی برشمرد که موجب غفلت انسان از خداوند متعال و همچنین غفلت از دیار آخرت می‌شود. چرا که اگر نفس انسان هرچه را طلب کند و انسان به آن نه نگوید، موجب می‌شود که انسان در مسیر خطا حرکت کند و مرتکب انجام گناهان بسیاری بشود. قرآن کریم در این‌باره میفرماید «وَاصبِر نفسَکَ مَعَ الّذِینَ یَدعُونَ رَبَّهُم بِالغَدَاوهِ وَ العَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجهَهُ وَ لَا تَعدُ عَینَاکَ عَنهُم تُرِیدُ زِینَهَ الحَیَواهِ الدُّنیَا وَ لَا تُطِع مَن أَغفَلنَا قَلبَهُ عَن ذِکرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَ کَانَ أَمرُهُ فُرُطاً» (و همیشه خویش را با کمال شکیبایی به محبّت آنان که صبح و شام خدای خود را میخوانند و رضای او را میطلبند وادار کن، و مبادا دیدگانت از آنان بگردد از آن رو که به زینتهای دنیا مایل باشی، و هرگز از آنکه ما دل او را از یاد خدا غافل کردهایم و تابع هوای نفس خود شده و به تبه کارهای پرداخته متابعت مکن» (کهف- 28).
هـ) دل‌بستن به زندگی فانی دنیوی
دل‌بستن به زندگی دنیا نیز از عواملی است که انسان را از یاد خدا غافل کرده و به غیر خدا مشغول و انسان را از راه راست به سوی ظلمت منحرف میکند. انسان وقتی که تنها فکر و خیالش ساختن و زیبا کردن دنیای مادّی خود است و میخواهد هر روز، آن را زیباتر از دیروز کند دیگر چیز دیگری برایش مهم نیست چرا که او هدف خود را در این راه قرار داده است و برای رسیدن به آن از هیچ چیز فروگذاری نمیکند.
قرآن کریم دراین‌باره میفرماید: «أنَّ الَّذِینَ لَا یَرجُونَ لِقَاءَنَا وَ رَضُوا بِالحَیَوهِ الدُّنیا وَاطمَأنُّوا بِهَا وَالَّذِینَ هُم عَن ءایَتِنَا غَفِلُونَ * أُولَئِکَ مَأوَهُمُ النَّارُ بِمَا کَانُوا یَکسِبُونَ» (البته آنهایی که به لقاء ما دل نبسته و امیدوار نیستند و به زندگی پست دنیا دلخوش و دل بستهاند و آنهایی که از آیات و نشانه‌های ما غافلاند* هم اینانند که عاقبت به کردار زشت خود در آتش دوزخ مأوی گیرند) (یونس 7-8).
غفلت موجب حسد می‌شود
غفلت موجب گرفتاریهای زیادی برای انسان می‌شود، چرا که هدف غلفت همین است. از جمله مسائلی که به سبب غفلت برای انسان به وجود میآید، حسد است که خانمان سوز است و باعث تباهی و ویران شدن آخرت انسان می‌شود. امام صادق (علیه السّلام) دراین‌باره میفرمایند: (حسد دو نوع است: حسدى از سر فتنه و حسدى از روى غفلت، امّا حسد غفلت چنان است كه وقتى خداوند به فرشتگان فرمود: [من در زمین جانشین قرار میدهم گفتند: آيا كسى را در آن مىگمارى كه در آن فساد مىكند و خونها مىريزد، حال آنكه ما شاكرانه تو را نيايش مىكنيم و تو را به پاكى ياد مىكنيم] يعنى آن خليفه را از ما قرار بده و اين سخن را از روى حسد بر آدم و از سر فتنه و ردّ و انكار نگفتند). (تحف‌العقول، النص، ص 371).
ساعتهای غفلت
در برخی از روایات آمده است که غفلت کردن انسان در برخی ساعات شبانه روز بیشتر از ساعات دیگر است. چاره این امر نیز تنها یاد خداوند متعال میباشد و تنها ذکر او میتواند انسان را از شر دامهای شیطانی رهایی بخشد.
امام محمّد باقر (علیه السّلام) دراین‌باره میفرماید: «إِنَّ إِبْلِيسَ عَلَيْهِ لَعَائِنُ اللهِ يَبُثُّ جُنُودَ اللَّيْلِ مِنْ حَيْثُ تَغِيبُ الشَّمْسُ وَ تَطْلُعُ فَأَكْثِرُوا ذِكْرَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي هَاتَيْنِ السَّاعَتَيْنِ وَ تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ شَرِّ إِبْلِيسَ وَ جُنُودِهِ وَ عَوِّذُوا صِغَارَكُمْ فِي تِلْكَ السَّاعَتَيْنِ فَإِنَّهُمَا سَاعَتَا غَفْلَه» (همانا ابليس- كه لعنتهاى خداوند بر او باد- لشكرهاى شبانه خود را از آنجا كه خورشيد غروب كند و از آنجا كه برآيد (به اطراف) پراكنده كند، پس در اين دو ساعت بسيار ذكر خدا گوئيد، و از شر ابليس و لشكريانش به خدا پناه بريد، و خردسالان خود را در اين دو ساعت به خدا بسپاريد زيرا كه اين دو ساعت، ساعت‌هاى غفلت است).(الكافي [ط - الإسلامية]، ج2 ص 522).پیامبر اکرم (ص) نیز دراین‌باره میفرمایند: «تَنَفَّلُوا فِي سَاعَةِ الْغَفْلَهِ وَ لَوْ بِرَكْعَتَيْنِ خَفِيفَتَيْنِ فَإِنَّهُمَا تُورِثَانِ دَارَ الْكَرَامَة» (نافله بخوانيد در ساعت غفلت و لو دو ركعت نماز سبك باشد، براستى كه همين دو ركعت دار الكرامه را نصيب ميكند) (من لا يحضره الفقيه، ج1، ص 565، تهذيب الأحكام [تحقيق خرسان]، ج2، ص 243).
غفلت یکی از شعبههای فسق است
در روایتی از امیرالمومنین، حضرت علیبنابیطالب (علیه السّلام) آمده است که میفرمایند: (كفر بر چهار پايه بنا شده است: فسق و غلو و شك و شبهه. فسق بر چهار شعبه است: جفا و كوردلى و غفلت و تجاوزكارى.هر كس جفا كند حق را كوچك مىشمرد و عالمان دين را شديدا مبغوض مىدارد و بر گناه بزرگ اصرار مىورزد.هر كسى كوردل باشد ياد خدا را فراموش مىكند و در پى گمان مىرود و با خالق خود به مبارزه بر مىخيزد و شيطان بر او الحاح مىكند و بدون توبه و خضوع و غافل شدن از گناه طلب مغفرت مىكند.هر كس غفلت كند بر نفس خود جنايت كرده و كارش معكوس و منقلب مىشود و گمراهى خود را هدايت مىپندارد و آرزوها او را فريب مىدهد، و هنگامى حسرت و پشيمانى او را مىگيرد كه وقت آن گذشته و پرده از او برداشته شده و آنچه گمانش را نمىكرد برايش ظاهر شده باشد.هر كس از امر خداوند تجاوز كند شكّ مىكند، و هر كس شك كند خداوند بر او برترى نشان مىدهد و او را به قدرت خويش ذليل مىگرداند و بجلالت خود او را كوچك مىكند، همچنان كه به پروردگار كريم خود مغرور شده و در كار خود افراط نموده است). (سلیم بن قیس هلالی، كتاب سليم بن قيس الهلالي، ج2، ص 950).
همانگونه که در حدیث مشاهده می‌شود یکی از شعبههای کفر فسق بوده و یکی از شعبههای فسق غفلت است پس بنابراین غفلت خود میتواند یکی از شعبههای کفر باشد. و این حدیث شریف تا این حد غفلت را مذمّت کرده و میتوان از همین حدیث مقام بسیار پست غفلت را درک کرد.
از خواب غفلت بیدار شدن مایه سعادت است
باید توجه داشت، کسی که غافل از خداست هیچگاه به سعادت نمیرسد و آخرت او به سبب غفلتی که از آن دارد تباه می‌شود، امّا این امر در مورد شخصی که از خواب غفلت و جهالت بیدار شده و راه راست را پیدا کرده است، دیگر صدق نمیکند چرا که او از ظلمت غفلت به سوی نور هدایت حرکت کرده و دیگر به سوی تباهی در حرکت نیست. نمونه بارز این امر یکی از شهیدان دشت نینوا، حرّ بن یزید ریاحی است که ابتدا در مسیر اشتباه در حرکت بود امّا به غفلت خود پی‌برد و به سوی امام (علیه السّلام) و یاران باوفایش شتافت و اولیّن کسی بود که در کربلا در رکاب امام حسین (علیه السّلام) به مقام رفیع شهادت رسید.
ظهور حجّت در هنگامی که غفلت مردم را ربوده است
در باب ظهور حضرت قائم (عج) احادیث بسیاری آمده است. در حدیثی که از امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابیطالب (علیه السّلام) روایت شده است، آمده است که: (امير المؤمنين عليه السّلام نگاهى به حسين كرد و فرمود: اين پسر من آقا است همچنان كه رسول خدايش آقا ناميده است و به روزى خداوند از نسل او مردى را همنام پيغمبر شما بيرون مىآورد كه در صورت و سيرت مانند او است به هنگام غفلت مردم و مرگ حقيقت و ظهور ستم خروج ميكند). ( الغيبة للنعماني، النص، ص 214).
نتیجه‌گیری
نتیجه کلّی که از این مقاله به دست میآید، این است که در تمامی آیات و احادیثی که از غفلت بحث شده است، همیشه بحث درباره ذمّ این مسئله بوده است و هیچگاه از آن تعریف نشده است. غفلت موجب انحراف انسان از راه راست شده و باعث سیاه شدن نامه اعمال و از بین رفتن آخرت او می‌شود، امّا کسی که از خواب غفلت بیدار شود و دوباره به راه راست برگردد، سعادتمند می‌شود و میتواند آخرت خود
را بسازد.