سابقه‌ طرح مفهوم مدیریت جهادی و یا انقلابی در ادبیات رهبر انقلاب، سابقه‌ای حداکثر چهار ساله دارد. اگرچه زمینه‌های صورت‌بندی و طرح این مفهوم را می‌توان با نیاز انقلاب اسلامی و بسط ید تکنوکراتیسم مرتبط دانست۱ اما مصداق آن باز می‌گردد به تجربه‌ای که انقلاب اسلامی در صدر انقلاب اسلامی، در سیاستگذاری و مدیریت مسئله‌های اجتماعی داشته است. مدیریت جهادی/ انقلابی که این روزها بر آن تأکید می‌شود، یک مفهوم فاقد مابه ازاء تاریخی نیست. تجربه مدیریتی صدر انقلاب اسلامی در نهادهای بی‌بدیلی که تحت عنوان نهادهای انقلاب اسلامی ایجاد شد، کمک شایانی به درک زوایای این مفهوم خواهد کرد. اگرچه امروزه بیشتر نهادهای انقلاب منحل و یا در نهادهای بوروکراتیکِ موجود مضمحل و بعضا به ضد خود تبدیل شده‌اند۲ اما تجربه‌ پیدایش، عملکرد و کارآمدی آنها در صدر انقلاب تجربه‌ای پردامنه و قابل توجه است. بی‌شک اگر در این سال‌ها فراتر از کلی‌گویی‌ها در زمینه‌ علوم انسانی، «تجربه‌های متراکم انقلاب» به‌عنوان یک کار علمی نگریسته و تدوین شده بود۳، امروز برای تشریح این مفهوم چارچوب‌های کارآمدتری وجود داشت. به هر روی اگرچه برای به دست دادن یک درک ژرف از مفهوم مدیریت انقلابی/ جهادی و خارج ساختن آن از دایره روزمرگی نیاز است دستکم تجربه اجتماعی انقلاب اسلامی، به دقت ثبت و واکاوی شود؛ اما در تحلیل اجتماعی چالش‌های «مدیریت انقلابی/ جهادی»، می‌توان چند بستر و ویژگی کلی را به گفت‌وگو گذاشت.
از یک نظر تاریخ پیشرفت جمهوری اسلامی را می‌‌توان در مصافِ عقلانیت انقلاب اسلامی با عقلانیت تکنوکرات صورت‌‌بندی کرد. مدیریت انقلابی/ جهادی، «دیگر» یِ تکنوکراتیسم است و مصاف این دو، در سه ساحت و میدان عمده در جریان بوده و هست: در ساحت فکری و در ساحت اجتماعیِ کلان (نهادی) و خُرد (انسانی.)
مصاف در میدان اول، در این سال‌ها خود در سه سطح جاری بوده است: در سطح معرفتی۴، در سطح سیاستی۵ و در سطح برنامه‌ای.۶ مصاف تکنوکراتیسم و مدیریت انقلابی در میدان نهادی نیز مصافی چشمگیر است: گاه این مدیریت انقلابی بوده که توانسته خالق نهادهایی بدیع باشد؛ گاه تکنوکراتیسم توانسته خود را در درون نظام نوین پس از انقلاب اسلامی بازتولید کند. گاه نهادهای انقلابی منحل و مضمحل شده‌اند و گاه نهادهای مؤثر تکنوکراتیسم در عرصه برنامه‌ریزی، مُهر پایان خورده‌اند. علاوه بر سطح نهادی، سطح و سوی دیگر این نبرد فراتر از اندیشه‌ها و نهادها، در میدان انسان‌ها برقرار است. کوشش‌های فراگیر تکنوکراتیسم برای یارگیری، بسیاری مدیران انقلابی را به دامن خود کشیده و کم نیستند مدیرانی که انقلابی شروع کردند، اما به تعبیر خودشان با واقعیت‌ها مواجه شدند و تکنوکرات شدند.
در تحلیل تکنوکراتیسم از منظر گفتمان انقلاب اسلامی، مهم‌ترین مسئله پیرامون نسبت عدالت و پیشرفت شکل می‌گیرد. پاسخ تکنوکراتیسم به این پرسش عبارت است از تفوق توسعه بر عدالت. تکنوکرات کسی است که تولید ثروت و توسعه را بر عدالت و توزیع ثروت اولویت دهد. از منظر یک تکنوکرات با انباشت و تکاثر ثروت است که توسعه ممکن می‌شود و توزیع ثروت، از آنجا که در این روند اختلال ایجاد می‌کند، به توزیع فقر کمک کرده است. کم نبوده و نیستند مدیرانی که تفکری انقلابی کار خود را آغاز کردند و پس از مدتی به این باورِ محوری تکنوکراتیسم رسیدند. مردان انقلاب اسلامی یک‌شبه تکنوکرات نشدند اما آرام و گام به گام، میل نظام‌مند به «تکاثر» را از اولویت «توسعه» بر «عدالت» شروع کردند.
کوشش‌های نظری رهبر انقلاب برای نقد این اندیشه از نقد «تفوق توسعه بر عدالت» آغاز شد. آنجا که به صراحت ایده‌ تقدم توسعه یا تولید ثروت بر عدالت را نقد می‌کردند.۷ این تلاش‌ها در ادامه به بازسازی مفهوم «الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت» رسید که بر اساس پیشرفت و عدالت توأمان و تفوق عدالت صورت یافته بود. اگرچه مفهوم پیشرفت نیز در تفسیرهایی بر اساس تمایلات تکنوکراتیک، مفهومی فوق و مقدم بر عدالت تبدیل و تصویر می‌شد و استدلال‌های سابق تکنوکرات‌ها (توزیع فقر) بازسازی مجدد و بلکه تکرار می‌گردید.
به هر حال مبتنی بر تجربه‌ نهادهای انقلاب اسلامی و بر اساس مصاف مدیریت انقلاب و تکنوکراتیسم، در مفهوم مدیریت انقلابی دستکم واجد سه امر برجسته است:
 ۱- امر مردمی: در مدیریت انقلابی طراحی پاسخ به مسئله‌های گوناگون براساس نیروی مردمی انجام می‌شود. در اینجا امر مردمی در برابر خصوصی‌سازی و آزادسازی کاپیتالیستی - لیبرالیستی، دولتی‌سازی سوسیالیستی-کمونیستی و  همچنین ایده‌های متحجرانه‌ای قرار دارد که انحصار امر اجتماعی را به الیت‌های نخبگانی خواستار هستند. شاید ایضاح نظری مراد از «امر مردمی»، به دلیل تراکم بی‌توجهی‌های تئوریک در این‌باره، دشوار یا غیرممکن باشد اما تجربه‌ متفاوت وقوع امر مردمی در صدر انقلاب و در چارچوب مدنیت انقلابی نهادهایی مانند جهادسازندگی و نهضت سوادآموزی می‌تواند تا حدود زیادی روشنگر این مفهوم باشد. در توضیحی بیشتر می‌توان امر مردمی را بر حسب استدلالی از رهبر انقلاب، یکی از توانایی‌های محوری در حل مسئله در نظام جمهوری اسلامی دانست؛ «توانایی تأمین حضور مردمی در عرصه»: «هر جایى‌که مسئولین کشور توانایى‌هاى مردم را شناختند و به‌کار گرفتند، ما موفق شدیم. هر جایى‌که ناکامى هست، به‌خاطر این است که ما نتوانستیم حضور مردم را در آن عرصه تأمین کنیم. ما مسائل حل‌نشده کم نداریم. در همه‌ مسائل گوناگون کشور، مسئولین باید بتوانند با مهارت، با دقت و ابتکار راه‌هایى را براى حضور مردم پیدا کنند... اینجاست که مسئولین باید زمینه‌ها را، مدل‌ها را، فرمول‌هاى عملى و قابل فهم عموم را، فرمول‌هاى اعتمادبخش را براى مشارکت مردم فراهم کنند.»۸ مدیر و مدیریت انقلابی/ جهادی شخص و فرایندی است که این توانایی را به شکلی تکاملی در خود پرورانده باشد.
۲- امر انقلابی: مدیریت انقلابی در عین پایبندی به نظم۹، در جست‌وجوی مسیرهای فراسازمانی برای تحقق خواسته‌هایش است. امام خمینی رحمة‌الله‌علیه در پیام تشکیل نهضت سوادآموزی از محدودیت‌های بروکراتیک به‌عنوان «قرطاس بازی» و «تشریفات اداری» یاد می‌کنند.۱۰ مدیریت انقلابی می‌کوشد «امکان» کلی‌ای که انقلاب اسلامی برای عبور از امر مدرن تدارک کرده را در عرصه‌ مدیریت محقق ساخته و برای حل مسئله‌های اجتماعی از «قفس آهنین بوروکراسی مدرن» بیرون بیاید. خروج از این قفس به هر میزان که امکان یابد، میزان و سطح کمّی کنش‌گری مدیر انقلابی را به نحوی چشمگیر افزایش می‌دهد.
۳- امر جهادی: جهاد یکی از پردامنه‌ترین مفاهیم در الهیات اجتماعی اسلام است. حسب آموزه‌های قرآنی، امر جهادی امری بی‌جهت نبوده و به‌شکلی روشن به دو سوی «راه خدا» و «راه مستضعفین» جهت‌گیری شده است: «ما لَکُم لا تُقاتِلونَ فی سَبیلِ‌اللَّهِ وَالمُستَضعَفینَ».۱۱ بنابراین جهاد فقط ناظر به افزایش کمّیِ حجم کارها نیست بلکه امر جهادی بر پایه‌ توأمان معنویت و عدالت استوار است و در سطح اجتماعی جهت‌گیری‌ای تام به‌سمت‌وسوی مستضعفین دارد. البته جهت‌گیری به ‌سمت مستضعفین با کمک به مستضعفین تفاوت دارد. سرمایه‌سالارانه‌ترین نظام‌های سیاسی- اجتماعی نیز سطحی از حمایت و تأمین اجتماعی از «اقشار آسیب‌پذیر» را در برنامه دارند. آنچه مهم است جهت‌گیری سیاست‌ها، برنامه و اقدامات اجرایی به نفع مستضعفین است. با مروری بر کلیه نهادهای انقلاب اسلامی در وضعیت صدر پیدایش خود معنای جهتگیری به‌سمت‌وسوی مستضعفین را بهتر در‌می‌یابیم. همچنان که مرور تجربه‌ جهادسازندگی، بنیاد مستضعفین، نهضت سوادآموزی و دیگر نهادهای مربوطه بدون لحاظ این جهت‌گیری قابل تصور نیست.
بنابراین اگرچه مفهوم مدیریت انقلابی/ جهادی بیش از تأمل نظری و تدوین تجربی، به واژه‌ای پرکاربرد در ژورنالیسم تبدیل شده اما آنچنان‌که مروجان تکنوکراتیسم می‌گویند نه تنها یک «حرف بی‌محتوا» نیست، بلکه تجربه‌ای متراکم و کارآمد است که دست کم سه امر مردمی، انقلابی و جهادی را در درون خود تجلی داده و می‌پروراند.
* منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار رهبر معظم انقلاب
* پی‌نوشت‌ها در دفتر روزنامه موجود است.