گـرمازدگی و راهـکارهای پیشگیری و درمـان-بخش پایانی
تارا وحیدی
بر اساس اعلام سازمان هواشناسی بیشینه دمای هوا در ۹ شهر در استان‌های بوشهر، خوزستان و فارس طی شبانه‌روز گذشته (2 تیر 1403) به ۵۰ درجه و بیشتر از آن رسید. این مناطق شامل «خورموج» در بوشهر با دمای ۵۰.۹، «گتوند و بستان» در خوزستان ۵۰.۶، شبانکاره در بوشهر ۵۰.۵، «دژگاه دهرم» فارس ۵۰.۴، «کشاورزی اهواز، صفی آباد دزفول» و آب پخش بوشهر ۵۰.۲ و شوش در خوزستان با دمای ۵۰ درجه سلسیوس است. حدود شش روز متوالی است که بیشینه دمای هوا در برخی شهرهای مناطق جنوب غرب کشور به بیش از ۵۰ درجه می‌رسد.
دمای بدن انسان ۳۷ درجه است و برای اینکه خنک شود باید بتواند با محیط خودش این دما را تبادل کند. وقتی دما از ۴۰ درجه بالاتر می‌رود این امکان تبادل سخت می‌شود. وضعیتی که باعث شد وزارت بهداشت در مرداد سال گذشته هم درخواست تعطیلی برای شهرهای با دمای بالای 40 درجه را داشته باشد. این در حالی است که یافته‌های دانشمندان نشان می‌دهد که گرمایش زمین نسبت به ۲۵ سال پیش، چهار برابر شده است. تابستان ایران هم بسیار گرم آغاز شده و علاوه بر شهرهایی که گرمای بالای 40 درجه را تجربه می‌کنند، 7 شهر هم به دمای بالای 50 درجه رسیده‌اند.
گرمای شدید هوا برای سلامتی مضر است و عوارضی از جمله گیجی، تشنج، تهوع، استفراغ، تورم در مچ پا و عضلات، نفخ شکم، اریتمی قلبی، نوسان فشارخون در افراد دارد، در صورت عدم درمان هم منجر به شوک و مرگ می‌شود. وضعیتی سختی که در مراسم حج تمتع امسال هم رخ داده و دمای بالای 50 درجه در شهر مکه تاکنون جان بیش از ۵۰۰ زائر را گرفته است.
با فرد گرمازده چه کنیم؟
محسن لعل حسن‌زاده مدیر آموزش همگانی سازمان اورژانس کشور می‌گوید: «برای پیشگیری از بروز گرمازدگی توصیه می‌کنیم در ساعات گرم روز از منزل خارج نشویم و در صورت ضرورت از لباس‌های نخی خنک و روشن و وسایل محافظتی در برابر آفتاب مثل کلاه لبه‌دار استفاده کنیم. در صورت خروج از منزل بدون آنکه تشنه شوید، به‌صورت جرعه‌جرعه و متناوب آب بنوشید.» مدیر آموزش همگانی سازمان اورژانس کشور می‌افزاید: «گرمازدگی معمولاً با علائم خفیفی همچون سردرد خفیف، تهوع و احساس ضعف و بی‌حالی و خستگی شروع می‌شود، اما در صورت ادامه‌دار شدن وضعیت گرمازدگی می‌تواند به افت فشارخون و افت هوشیاری فرد همراه شود و حتی حیات فرد را هم به مخاطره بیندازد.»
وی با تأکید بر اینکه اصل اساسی درخصوص گرمازدگی، کاهش تدریجی دمای بدن مصدوم است، توضیح می‌دهد: «اگر با چنین شرایطی مواجه شدید ابتدا خونسردی خودتان را حفظ کنید و بیمار را به سایه یا محیط خنک منتقل کنید. کنار بیمار بمانید، ممکن است عضلات ساق‌های پا یا شکم دچار گرفتگی شده باشد. اندام‌ها را در وضعیت راحت و استراحت قرار دهید و با پاشیدن آب و بادزدن سعی کنید فرد را خنک کنید. مصرف مایعات خنک و ترجیحاً دوغ خنک بسیار می‌تواند به فرد کمک کند.»
خطر اُفت هوشیاری در افراد گرمازده
افشین امینی فوق‌تخصص طب اورژانس با عنوان این که همزمان با گرم‌شدن هوا شرایط فیزیولوژیک بدن هم تغییر می‌کند، برایمان تبیین می‌کند: «لزوماً نباید در معرض گرمای مداوم قرار داشته باشید تا گرمازده شوید، کم‌شدن آب بدن، فعالیت مداوم، استفاده از برخی داروها و درعین‌حال گرم‌شدن هوا می‌تواند منجر به گرمازدگی شود.»
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی می‌افزاید: «افرادی که فعالیت مداوم دارند و یا به بیماری مزمنی مبتلا هستند و دارو مصرف می‌کنند باید برای پیشگیری از گرمازدگی و ابتلا به عوارض آن از مایعات فراوان استفاده کنند.»
امینی ادامه می‌دهد: «در فصل گرما تا جایی که امکان دارد از لباس‌هایی استفاده کنید که گردش هوا را آسان‌تر می‌کند و از پوشیدن لباس‌هایی با الیاف نایلونی پرهیز کنید تا حرارت هوا راحت‌تر دفع شود.» وی می‌گوید: «اگر بدنتان در حرارت بالا از حد معمول کمتر دچار تعریق می‌شود در بازه زمانی مشخصی که در معرض گرما هستید دست و صورت خود را با آب بشویید و یا اگر از داروی خاصی استفاده می‌کنید و احیاناً در مسافرت هستید و به هر دلیلی نمی‌توانید از مایعات به میزان کافی استفاده کنید، حتماً پزشک خود را از این موضوع مطلع کنید.»
فوق‌تخصص طب اورژانس با بیان اینکه بیماران کلیوی، مبتلایان به بیماری‌های دیابتی، قلبی، سالمندان و کسانی که تنظیم حرارت بدنشان دچار اشکال است بیش از سایرین در معرض ابتلا به گرمازدگی هستند، ادامه می‌دهد: «ضعف و بی‌حالی، تشنگی و گاهی کاهش هوشیاری و گیجی از جمله نشانه‌های گرمازدگی است.»
امینی اضافه می‌کند: «اگر با فردی برخورد کردید که در گرمای شدید هوا دچار گیجی و بی‌حالی شده و یا بی‌هوش است، حرارت بدن او را کاهش دهید و اگر فرد بیدار است و حالت تهوع و استفراغ ندارد به او مایعات خنک دهید و در شرایطی که دچار تهوع شده حرارت بدن را با کمک حوله‌های ولرم خنک کرده و هرگز به‌یک‌باره سعی نکنید با آب سرد دمای بدن را کاهش دهید. بعد از انجام اقدامات مذکور برای فرد دچار گرمازدگی، آرام‌آرام او را باد بزنید و با پارچه‌های نم‌دار، حرارت بدن را پایین بیاورید.» این پزشک تأکید دارد: «اگر فردی که دچار گرمازدگی است افت هوشیاری پیدا کرده، به‌هیچ‌عنوان هیچ نوشیدنی و یا خوراکی به او ندهید، بیمار را روی پهلو بخوابانید، با اورژانس تماس بگیرید و از اقدامات خودسرانه پرهیز کنید.»
پیامدهای جبران‌ناپذیر گرمازدگی
در بخش سیستم خون‌رسانی، گرما باعث لختگی و کاهش خون‌رسانی به اندام‌های حیاتی می‌شود. عرق‌کردن بیش از حد و به‌هم‌خوردن مکانیزم عرق‌ریزی و حس گرم‌شدن به‌محض لمس پوست از تأثیرات گرما روی پوست است.
سردرد، غش، سرگیجه، تشنج، کاهش سطح هوشیاری و اختلال عملکرد؛ تأثیرات گرما روی سیستم عصبی بدن است. اما تأثیری که گرما روی سیستم کلیه می‌گذارد شامل اختلال در رسیدن خون و اکسیژن به کلیه، کاهش کارکرد کلیه و کاهش تولید ادرار و اختلال کلی در عملکرد کلیه است. تهوع و استفراغ و آسیب رسیدن به روده از تأثیرات گرما روی دستگاه گوارش است. اختلال در عملکرد ماهیچه‌ها، گرفتگی عضلات ناشی از کم‌آبی و اسپاسم از تأثیرات گرمای زیاد روی سیستم عضلانی بدن است.
گرمازدگی شرایط اضطراری پزشکی است که باید فوراً درمان شود، زیرا می‌تواند به‌سرعت کشنده شود. بدن معمولاً ظرفیت کنترل و تنظیم دمای خودش را دارد، اما وقتی این سازوکار تحت‌تأثیر گرمای شدید قرار می‌گیرد، دمای بدن به‌سرعت بالا می‌رود و فرد نمی‌تواند آن را پایین بیاورد. دمای داخلی بدن در عرض ۱۰ تا ۱۵ دقیقه به‌سرعت به ۴۱ درجه سلسیوس یا بالاتر می‌رسد. اگر این اتفاق بیفتد، فرد دچار گیجی و سرگیجه می‌شود و احساس ضعف می‌کند. همچنین ممکن است نتواند درست صحبت کند یا اینکه هوشیاری‌اش را از دست می‌دهد. حتی ممکن است دچار تشنج و ضربان قلب غیرطبیعی شود. اگر شخصی در اطراف شما با چنین وضعیتی مواجه شد، او را بی‌درنگ به بیمارستان منتقل کنید.
پدرام خشی‌زاده یک امدادگر ضمن بیان مقدمه بالا به گزارشگر کیهان می‌گوید: «گرمای شدید دو تأثیر مهم بر بدن می‌گذارد: یکی تأثیر مستقیم است که باعث گرم‌شدن بیش از حد بدن می‌شود و دیگری تشدید بیماری‌های زمینه‌ای مانند ناراحتی‌های قلبی و عروقی. گرمای شدید ممکن است افراد بسیاری را با مشکل مواجه کند، اما سه گروه از افراد آسیب بیشتری خواهند دید: جوانان و میانسالان، افرادی که بیماری‌های زمینه‌ای دارند، و افرادی که به دلایل اجتماعی و شغلی ناگزیرند در معرض گرما قرار بگیرند.»
وی در ادامه می‌افزاید: «در مواقعی که دمای هوا بسیار بالا و گرما شدید است، همه افراد باید اقدامات احتیاطی به کار ببندد. در چنین مواردی بهتر است زمان قرارگرفتن در گرما و در خارج از خانه را محدود کنید، تمرینات بدنی را صبح‌ها و شب‌ها انجام دهید، اگر از خانه بیرون رفتید در سایه و جاهای خنک بمانید و تا حد ممکن آب و مایعات بنوشید. کودکان، افراد مسن و حیوانات خانگی را هرگز بدون رعایت موارد ایمنی و مراقبت در ماشین رها نکنید، زیرا دمای داخل ماشین بسیار سریع گرم می‌شود و می‌تواند کشنده باشد.»
وضعیت خطرناک بدن در گرمای شدید
با گرم شدن هوا، احتمال بروز تغییراتی در بدن وجود دارد؛ به‌ویژه اگر طبع گرم‌تری نسبت به دیگران داشته و بدنتان در حالت عادی دمای بالاتری داشته باشد. سؤال اساسی این است که کدام نشانه‌ها می‌توانند باعث بروز نگرانی شوند؟ شامل مواردی خواهد بود که با مشاهده هر یک از علائم زیر، برای کاهش دمای بدن خود فکری کنید.
گیجی یا حالت روحی مه‌آلود: چنانچه احساس گیجی و عدم تمرکز داشتید، بدون معطلی برای کاهش دمای بدن خود اقدامی انجام دهید.
لکنت‌زبان: اثر گرمای شدید روی مغز می‌تواند منجر به ایجاد اختلال در گفتار و تکلم نیز بشود پس چنانچه متوجه بروز لکنت‌زبان شدید، باید بدانید که این علامت به دلیل گرمازدگی شدید در شما رخ داده است.
از دست دادن هوشیاری و کما: یکی از خطرناک‌ترین عوارض و علائم گرمازدگی شدید، کاهش هوشیاری و گاهی کماست.
پوست گرم و خشک یا تعریق زیاد: بروز تغییرات واضح در پوست از دیگر علائم جدی گرمازدگی شدید است که به شما وضعیت نگران‌کننده جسمی‌تان را هشدار می‌دهد.
تشنج: بروز تشنج بر اثر گرمازدگی شاید یکی از شایع‌ترین علائم نگران‌کننده‌ای باشد که بخصوص در کودکان می‌تواند منجر به بروز مشکلات جدی شود.
مایعات اضافی بنوشید. برای جلوگیری از کمبود آب بدن، به‌طورکلی توصیه می‌شود روزانه حداقل هشت لیوان آب، آبمیوه یا آب سبزی‌ها بنوشید. ازآنجاکه بیماری‌های مرتبط با گرما نیز می‌تواند از کاهش نمک ناشی شود، توصیه می‌کنیم در دوره‌‌های گرما و رطوبت شدید یک نوشیدنی ورزشی غنی الکترولیت مثل آب‌هندوانه، لیموترش و مرکبات، آب نارگیل را درکنار آب بنوشید. مصرف این مواد غذایی بسیار مناسب است: شربت خاکشیر و تخم شربتی، شربت آبلیمو، شربت سکنجبین، شربت گلاب، مصرف میوه‌هایی مانند هندوانه، آلبالو و خیار و ماست و دوغ. پس از بهبودی، احتمالاً تا هفته بعد، نسبت به دمای بالا هنوز حساسیت خواهید داشت؛ بنابراین بهتر است تا زمانی که پزشک به شما بگوید که از سرگیری فعالیت‌های عادی بی‌خطر است، از هوای گرم و ورزش‌های سنگین اجتناب کنید.