پرسش:

تدبیر و مدیریت اقتصادی خانواده چگونه می‌تواند خانواده‌ها را از فقیرشدن نجات دهد؟

پاسخ:

مفهوم مدیریت اقتصادی خانواده

مدیریت اقتصادی خانواده در واقع یک مهارت است که در تعریف آن گفته‌اند: مهارت و توانمندی در اداره درست دخل و خرج خانواده که دو جنبه اساسی دارد: 1- مدیریت درآمد از طریق کسب روزی حلال 2- مدیریت هزینه ها از طریق دستیابی به الگوی مصرف صحیح.

جایگاه و اهمیت مدیریت اقتصادی خانواده

خانواه یک واحد کوچک اجتماعی است و اداره آن نیازمند مدیریت عاقلانه و حکیمانه قوی و رهبری واحد است. قرآن کریم به طور کلی مدیریت خانواده را به عهده مرد نهاده است (نساء- 34) مردان سرپرست و نگهبان زنانند به دلیل برتری‌هایی که خداوند برای برخی نسبت به برخی دیگر قرار داده است و به دلیل انفاق‌هایی که از اموالشان (در مورد زنان) می‌کنند. بنابراین یکی از وظایف اختصاصی و اصلی مرد، تامین هزینه اقتصادی خانواده است و از نگاه برخی روایات تلاش برای انجام این وظیفه، فضیلت جهاد در راه خدا را دارد. قال‌النبی(ص): «من سعی فی نفقه عیاله و والدیه فهو کالمجاهد فی سبیل‌الله» کسی که برای تامین هزینه خانواده‌اش و پدر و مادرش تلاش کند، همانند مجاهد در راه خدا است. (مستدرک الوسایل، ج 13، ص 55)

لذا چگونگی مدیریت اقتصادی خانواده در شکل‌گیری فقر و یا رفاه و آسایش و بالندگی خانواده‌ها می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد.

آثار و نتایج مدیریت اقتصادی خانواده

در منابع و نصوص روایی آثار متعددی برای مدیریت اقتصادی خانواده بیان شده است که ذیلا به برخی از اهم آنها اشاره می‌کنیم.

1- پاسخگویی به بسیاری از نیازها و فقیر نشدن

با مدیریت و تدبیر درست اقتصاد خانواده، می‌توان به بسیاری از نیازهای طبیعی خانواده پاسخ داد و در عین حال مشکل مالی و فقر هم پیدا نکرد. وقتی سرپرست و مدیر خانواده تلاش فراوان در جهت درآمد و کسب روزی حلال داشته باشد و از طرف دیگر مدیریت هزینه‌ها را از طریق دستیابی به الگوی مصرف صحیح و قناعت و اعتدال اعمال کند، به طور طبیعی از پدیده شوم فقر و آثار سلبی آن در امان می‌ماند. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «ضمنت لمن اقتصد ان لا یفتقر» من ضمانت می‌کنم برای کسی که میانه‌روی پیشه کند که فقیر نشود. (کافی، ج 4، ص 53) امام علی(ع) می‌فرماید: قناعت بی‌نیازی است و میانه‌روی کفاف زندگی را تامین می‌کند. (بحارالانوار، ج 75، ص 10)

2- هزینه کردن برحسب واقعیت‌های اقتصادی

اگر مدیریت اقتصادی در خانواده به شکل معقول و حکیمانه و منطقی اعمال شود یکی دیگر از آثارش این است که برای خانواده با در نظر گرفتن واقعیت‌های اقتصادی هزینه می‌کند. و به ورطه فقر سقوط نمی‌کند. اگر از جهت اقتصادی در تنگنا قرار گرفت، هزینه‌های زندگی را متناسب با درآمدش کاهش می‌دهد و از اسراف و تبذیر خودداری می‌کند و از مسیر اعتدال و قناعت خارج نمی‌شود. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: مؤمن براساس میزان رزق الهی که برای تربیت و تادیب او لازم است اقدام می‌کند. اگر خداوند گشایش داد او هم گشایش می‌دهد. اگر معیشت ضیق و سخت شد او هم متناسب با آن خرج می‌کند. (بحارالانوار، ج 7، ص 235) 

اعضای خانواده هم باید با همدلی و هماهنگی با مدیر خانواده با میانه‌روی در مصرف، هزینه‌های زندگی را کاهش دهند. امام علی(ع) می‌فرماید: هرکس میانه‌روی پیشه کند هزینه زندگی‌اش سبک می‌شود.(کافی، ج 8، ص 23)

3- آرامش جسمی، روحی و روانی

یکی دیگر از آثار مدیریت اقتصادی صحیح خانواده، آرامش جسمی، روحی و روانی اعضای خانواده به ویژه سرپرست و مدیر آن است. همان‌طور که قرآن هدف از ازدواج و تشکیل خانواده را سکون و آرامش و مودت و رحمت می‌داند، اگر خانواده‌ای روزی مشخص و مقدری را که از آن بهره‌مند می‌شوند درست مدیریت کنند، بسیاری از نگرانی‌ها نسبت به آینده برطرف شده و جایش را به آرامش و سکون می‌دهد. امام علی(ع) می‌فرماید: گواراترین زندگی از آن کسی است که به آنچه خداوند قسمت او کرده خرسند است.(غررالحکم و دررالکلم، ص 220)

همچنین آن حضرت در این رابطه به نقش اعضای خانواده به ویژه همسر تاکید می‌فرمایند: «خوش‌ترین زندگی از آن کسی است که خداوند به او قناعت بخشیده و همسری شایسته روزی‌اش کرده است.(تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، محمد ری‌شهری، ص 398)

4- توانگری و زیاد شدن مال

یکی از مهم‌ترین شاخص‌های مدیریت اقتصادی صحیح خانواده اعتدال و میانه‌روی و عدم اسراف در اقتصاد است که این سبک زندگی انسان را به حد غنا و توانگری می‌رساند. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: هرکس میانه‌روی پیشه کند، خداوند توانگرش گرداند و هرکس ریخت و پاش کند خداوند فقیرش گرداند.(مجموعه ورام، ج 1، ص 167) در واقع میانه‌روی در اقتصاد باعث می‌شود تا داشته‌های انسان هرچند کم در مسیر رشد و تکامل قرار گرفته و فزونی یابد و بی‌توجهی به این نکته باعث می‌شود تا سرمایه‌های زیاد با همه زیادی‌شان در مسیر نابودی قرار گیرند. امام علی(ع) می‌فرمایند: میانه‌روی مال اندک را رشد می‌دهد و اسراف مال زیاد را نابود می‌کند.(الحیاه، ج 4، ص 348)