همه هستی جلوه رحمت عمومی و فراگیر الهی است و علت خلقت و ربوبیت و پروردگاری در همین رحمت الهی نهفته است؛ اما برای خداوند جلوه دیگری از رحمت خاص است که از آن به رحمت رحیمی یاد می‌شود. از نشانه‌های آن می‌توان به جلوه‌های بهشت در آخرت و عنایت خاص به مؤمنان در دنیا به نام فضل الهی اشاره کرد.

نویسنده در این مطلب، ضمن اشاره به برخی از جلوه‌های رحمت الهی، زمینه‌ها و راه‌های برخورداری از رحمت الهی را تشریح کرده است.

***

رحمت خداوند و جلوه‌های آن

رحمت، به معنای نرمى و نرمخويى است كه نيكى كردن به مورد رحمت را اقتضا مى كند. این واژه گاهى به معنای مهربانى و نرم دلى به طور مجرّد و گاهى در معناى احسان و نيكى كردن كه مجرّد از رقّت باشد، به كار مىرود. اما هرگاه خداى متعال با اين واژه وصف شود، چيزى جز احسانِ مجرّد و بدون رقّت و رحم دلى مراد نيست.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 347)

همه هستی مظهر رحمت الهی است؛ از این رو به بشر فرمان می‌دهد برای شناخت خداوند و اوصاف کمالی‌اش، در گستره هستی بنگرد تا این‌گونه آثار رحمت الهی را در همه چیز ببیند. این بدان معناست که هستی بر بنیاد رحمت الهی نهاده شده که انسان اگر در هر چیزی از هستی بنگرد و در آن تدبر و دقت روا دارد، آثار رحمت الهی را می‌بیند.(روم، آیه 50) در این آیه به نمونه‌هایی از آثار رحمت چون احیای زمین و حیات بخشیدن به آن از راه باران و پیدایش زندگی و حیات پس از آن اشاره شده است. این بدان معناست که همه هستی به عنوان مخلوق الهی و به‌ویژه زندگی و حیات بخشیدن به مرده و بی‌جان‌، از مصادیق رحمت الهی است. از آیه بسمله نیز این معنا به دست می‌آید، چرا که خداوند در این آیه با بیان اینکه پس از ظهور و بروز در تمام و کمال خود (الله)، نخستین جلوه‌اش، رحمت رحمانی و فراگیر بوده و جلوه بعدی‌اش نیز رحمت رحیمی و خاص است. در روایات ماثور آمده است که «رحمان» نظر به رحمت واسعه خدا در دنيا و آخرت و «رحيم» نظر به رحمت ويژه او در آخرت دارد. (الدّرّالمنثور، ج 1، ص 23) بنابراین اگر به هستی نگریسته شود، جز آثار رحمت الهی در دو شکل عمومی و خاص دیده نمی‌شود و به نظر می‌رسد که جایی برای غضب نیست. از این جهت است که رحمت خویش را مقدم بر غضب خویش می‌داند.

در آیات قرآن بیش از صد و بیست مورد از جلوه‌های عام و خاص رحمت الهی بیان شده است که از آن جمله می‌توان به قرآن(انعام، آیه 157)، وجود مقدس پیامبر(آل عمران، آیه 159)، نبوت(آل عمران، آیه 74)، رهایی از عذاب(انعام، آیه 15 و 16)، هدایت (آل عمران، آیه 73 و 74)، قیامت(یس، آیه 52)، زندگی و حیات(ملک، آیه 28)، ثروت به انسان‌ها (مریم‌، آیات 77 و 78) و مانند آن اشاره کرد.

خداوند، پیامبرش را به عنوان رحمت برای جهانیان می‌ستاید و وجودش را جلوه‌ای کامل از خود و مظهر الله دانسته است. لذا آن حضرت جلوه‌ای از رحمت عام و خاص خداوند می‌باشد.(انبیاء، آیه 107)

آثار رحمت الهی در پیامبر(ص) جلوه‌های زیبایی یافته است. بیان این جلوه‌های زیبا بدان معناست که هر کسی مظهر رحمت الهی باشد، این‌گونه است. بنابراین، جلوه‌ها و آثار رحمت در هرکسی نمودی دارد که باید به آن توجه کند و از این طریق می‌توان دریافت که شخص در چه مقام مظهریتی از این جلوه‌گری رحمت است.(آل عمران، آیه 159)

خوشخویی و برخورد نرم با دیگران از جلوه‌های رحمت است. اگر کسی مظهر رحمت شد، باید در رفتار و کردار خویش آن را به نمایش گذارد. هر گونه تندخویی بیانگر آن است که نه تنها رحمت الهی را به سوی خود جلب نکرده بلکه غضب الهی را در خود جلوه داده است. 

انسان خوشخو بهره‌مند از رحمت الهی است و آن را نسبت به دیگران به نمایش می‌گذارد و مظهر رحمت الهی می‌شود و خداوند او را مجرای فیض رحمت خویش قرار می‌دهد. 

یکی از آثار رحمت وحی است. اگر خداوند به کسی رحمت کند او را به اشکال گوناگون از معارف بلند خود بهره مند می‌سازد. هر چه مرتبه انسان در مظهریت رحمت بالاتر برود، بهره مندی وی از رحمت خداوند در این حوزه معرفتی نیز بیشتر می‌شود. پیامبر(ص) چون جلوه کامل اسمای الهی به‌ویژه رحمت رحمانی و رحیمی خداوند است، در مرتبه اوج بهره‌مندی از رحمت الهی قرار گرفته و از وحی خاص بهره‌مند شده و معارفی بلند را دریافت کرده است. 

از این رو خداوند در آیات 31 و 32 سوره زخرف نبوت آن حضرت را جلوه رحمت پروردگاری خویش معرفی می‌کند؛ چرا که رحمت پروردگار در حق ایشان جز مقام بلند قاب قوسین او ادنی نیست. (نگاه کنید: مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 71) تثبیت مفاهیم و معارف بلند مانند قرآن و جاودانگی آنها در قلب و جان آدمی، از جلوه‌های رحمت الهی در شخص است. این معنا را می‌توان از آیات 86 و 87 سوره اسراء به دست آورد. از جلوه‌های رحمت الهی می‌توان به رهایی از گمراهی و رسیدن به مصونیت از خسران ابدی اشاره کرد.(نساء، آیه 113) 

نوعی عصمت در پناه رحمت ایجاد می‌شود و از هر گونه خطا و اشتباه و گناه و گمراهی در امان می‌ماند.(همان) هر چه انسان در مراتب مظهریت اوج گیرد و خداوند رحمت خاص خویش را به او متوجه سازد، از عصمت برتری بهره مند می‌شود.(همان)

قرآن در آیات 26 و 28 سوره اسراء، این معنا را مورد توجه قرار می‌دهد که انسان‌ها اگر در مسیری قرار گیرند که رحمت الهی را به خود جلب کنند‌، خداوند از مال و امکانات او را بهره مند می‌کند تا از آنها برای رسیدن به کمالات برتر استفاده کند.

زمینه‌های رحمت

دستیابی به رحمت الهی به‌ویژه رحمت رحیمی، نیازمند ایجاد شرایط و بسترهایی است که در این‌جا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

این بستر و زمینه در دو حوزه حسن فاعلی و حسن فعلی یعنی در ایمان و عمل صالح خود را نشان می‌دهد. خداوند در آیات متعددی به اهمیت ایمان در زمینه برخورداری از رحمت الهی توجه می‌دهد که از آن جمله می‌توان به آیات 218 سوره بقره، 29 و 152 و 175 سوره نساء اشاره کرد.  بنابراین، کسی که ایمان نداشته و از نظر نیت و حسن فاعلی به کمال نرسیده باشد، نمی‌تواند از رحمت الهی بهره‌مند شود.

در حوزه عمل صالح در آیات قرآن بیش از 40 مورد تاکید شده که شامل اعمال عبادی در مقام ‌پرستش و اعمال اجتماعی می‌شود. 

از جمله زمینه‌های دستیابی به رحمت الهی و برخورداری از آن می‌توان به خشوع و خضوع در برابر خداوند‌، (انبیاء، آیات 86 و 90) اطاعت کامل از خدا و آموزه‌ها و فرمان‌های الهی و دستورهای پیامبر،(آل عمران، آیه 132 و توبه‌، آیات 71 و 117) پرهیز از انواع گناهان چون تجسس، بدگمانی، غیبت (حجرات، آیه 12)، پناه بردن به استرجاع جهت صبر در مشکلات(بقره، آیات 155 تا 157)، استغفار به پیشگاه خداوند(بقره، آیه 199 و نساء، آیات 64 و 106 و 110 )، اصلاح مفاسد (بقره، آیات 159 و 160 و 129 )‌، تمسک به خداوند(نساء، آیه 175)، امر به معروف(توبه، آیه 71)، انابه و توجه به درگاه خداوند(ص‌، 38)، رعایت تقوا(اعراف‌، آیه 37)، توبه (بقره‌، آیه 37)، جهاد(بقره‌، آیه 218)، خیرخواهی (توبه‌، آیه 91)، پرداخت زکات(اعراف‌، آیه 156)، سبقت در خیرات(انبیاء، آیه 86 و 90)، صبر(نساء، آیه 25) و مانند آن اشاره کرد. به سخن دیگر، دستیابی به رحمت به‌ویژه رحمت رحیمی الهی نیازمند ایمان خالص و انجام عمل صالح و در پیش گرفتن تقوا و اجتناب از گناهان و زشتی‌هاست.

کسی که این‌گونه عمل کرد، می‌تواند آثار رحمت را در رفتار خویش چون خوشخویی و عصمت‌، دستیابی به معارف بلند و بهره‌مندی از خیر و برکات در زندگی‌اش ببیند. اگر کسی می‌بیند که از رحمت الهی دور شده، باید در رفتار و ایمان خویش شک کند؛ چرا که در انجام اموری که جلب رحمت می‌کند کوتاهی کرده و نتوانسته است آن را به تمام و کمال بجا آورد؛ یعنی یا حسن فاعلی در آن رعایت نشده یا آنکه کارش حسن فعلی نداشته است.  به سخن دیگر، هر کسی باید با وجود حسن فاعلی و ایمان و نیت نیک و عمل صالح و کارهای نیک، خود را در مرتبه بلند‌تر بیابد و از برکات رحمت خاص الهی استفاده کند و معرفت و عملش روز بروز نیکوتر شود. پس اگر چنین اتفاقی رخ نداده باید در نیت و عملش شک کرده و به اصلاح و تصحیح آن بپردازد؛ چرا که بر اساس همین آیات پیش گفته و آیات دیگر قرآن این معنا به دست می‌آید که همان عواملی که سبب ایجاد و جلب رحمت الهی هستند، فقدان آن می‌تواند مانع جدی در ایجاد و جلب رحمت الهی باشد.

بسیاری از مردم، هنگامی که خود را بی‌بهره از رحمت به‌ویژه رحمت خاص و فضل الهی می‌یابند و در فهم و درک معارف و معانی بلند در می‌مانند، در مقام اعتراض به خدا برمی آیند، در حالی که باید به خود اعتراض کرده و در مقام نقد خویش برآمده و خود را بازخواست کنند که چه عملی داشته‌اند که مانع از جلب رحمت الهی شده است و در زندگی خویش در مانده شده‌اند. انسان می‌تواند با محاسبه نفس و بازخواست از خود، زمینه درک درست مشکلات خویش را یافته و با بازسازی و اصلاح در نیت و عمل خویش، زمینه را برای جلب و جذب رحمت‌های خاص و فضل الهی فراهم آورد و در مسیر کمالات گام‌های بلندی را بردارد و به موفقیت دست یابد.