شبی که امام(قدّس‌سرّه) رحلت کردند، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و آقایان موسوی اردبیلی، مشکینی، ‌هاشمی رفسنجانی،‌ ابراهیم امینی و تعدادی دیگر از شخصیّتهای مؤثّر کشور در جماران حضور داشتند. امام از میانشان رفته و سینه‌هایشان از غم آکنده بود. امّا در چنین شرایطی مسئولیّت سنگینی نیز برعهده‌ این جمع بود و آن، تشکیل جلسه‌ مجلس خبرگان برای تصمیم‌گیری درباره‌ی رهبری آینده بود. اگر در این امر کمترین تعلّلی صورت میگرفت، تبعات داخلی و خارجی سنگینی برای نظام در پی داشت. اعلام خبر رحلت امام، می‌توانست همه‌ نیروهای داخلی و خارجی معاند را فعّال کند تا از خلائی که ممکن بود در رهبری نظام ایجاد شود، برای ضربه زدن به کشور استفاده کنند. این بود که آن جمع همان شب درباره‌ تشکیل جلسه‌ خبرگان رایزنی کردند. چند نفر مأمور شدند شبانه اعضای خبرگان را به تهران دعوت کنند. درباره‌‌ افرادی که صلاحیّت رهبری دارند نیز بحث‌هایی صورت گرفت. تقریباً همه‌‌ حاضران به رهبری شورایی نظر داشتند و انتخاب فردی را غیر ممکن می‌پنداشتند. آقای امینی می‌گوید: «من گفتم در کمیسیون ولایت فقیه، شورایی حذف شده است و امام نیز این نظر را تأیید کردند. بنابراین ناچاریم فرد مناسبی را پیدا کنیم. آقای خامنه‌ای گفت: «چنین فردی را سراغ دارید؟». گفتم: «داریم.». نام یکی از مدرّسین و اساتید درس خارج را ذکر کردم که مورد قبول واقع نشد؛ عرض کردم خودتان. در این‌جا هم با بی‌اعتنائی مواجه شدم.»1 

آقای ‌هاشمی رفسنجانی نیز می‌گویند که در جلسه‌ آن شب، نظر جمع این بوده که آیات خامنه‌ای، مشکینی و موسوی اردبیلی اعضای شورای رهبری باشند امّا آیت‌الله خامنه‌ای حضور در شورا را نیز نمی‌پذیرفت:‌ «نظر ما این بود که آیت‌الله مشکینی، آیت‌الله موسوی اردبیلی و آیت‌الله خامنه‌ای اعضای شورای رهبری باشند که آیت‌الله خامنه‌ای قبول نمی‌کردند جزو این سه نفر باشند. من اصرار داشتم که اگر شما باشید، برای آن دو نفر مفید است.»2 

به هر صورت، همان شب بیانیّه‌ای از سوی هیئت‌رئیسه‌ خبرگان تنظیم شد تا صبح چهاردهم خرداد در اخبار قرائت شود: «درگذشت جانکاه رهبر بزرگوار یادآور وفات پیامبر عظیم‌الشّأن اسلام است. «انّک میّت و انّهم میّتون»3؛ و چه می‌توان کرد که از مرگ چاره‌ای نیست و باید در برابر خواست خداوند متعال تسلیم بود. پرواز ملکوتی امام(قدّس‌سرّه‌الشّریف) اگرچه دل‌های پرعشق مستضعفان و محرومان جهان و تشنگان عدالت و ‌ستیزندگان علیه ظلم و ستم و همه‌ آزادگان جهان را داغدار کرد، امّا بشارتی است بر کوی شهیدان انقلاب اسلامی. و ما این روح بزرگ و خورشید فروزان عشق و ایثار و عدالت را با تعهّد بر ادامه‌ راهش، ‌با چشم‌های‌گریان و دل‌های سوزان به ارواح مقدّس ائمّه‌ی اطهار(علیهم‌السّلام) می‌سپاریم، تا روز محشر گواه رشادت و مظلومیّت و حق‌طلبی ملّت بزرگ ایران باشد. ملّت ما می‌داند که در موقعیّت حسّاس فعلی در معرض یکی دیگر از آزمایش‌های بزرگ الهی قرار گرفته است و همان‌گونه که بارها نشان داده است در عمل به وظایف اسلامی و انقلابی خود کوتاهی نخواهد کرد... از اعضای محترم خبرگان سراسر کشور دعوت به عمل آمده است تا هرچه سریع‌تر حضور به‌هم رسانیده و تشکیل جلسه دهند و درباره‌ مسئله‌ رهبری تصمیم اتّخاذ نمایند.»4

اعضای خبرگان شبانه از شهرستان‌ها به سمت تهران حرکت کردند و ساعت 9:30 صبح یکشنبه چهاردهم خرداد ۱۳۶۸،‌ اجلاسیّه‌ فوق‌العاده‌ مجلس خبرگان رهبری رسمیّت یافت. در جلسه‌ صبح یکشنبه علاوه ‌بر اعضای خبرگان، نمایندگان مجلس، اعضای هیئت دولت، اعضای شورای نگهبان، اعضای شورای‌عالی قضائی، ائمّه‌ جمعه و جمعی دیگر از مسئولین کشوری و لشکری نیز حضور داشتند. هیئت‌رئیسه در جایگاه قرار گرفتند. آقایان مشکینی، رئیس‌ مجلس خبرگان،‌ هاشمی رفسنجانی، نایب‌رئیس اوّل، امینی نایب‌رئیس دوّم، و محمّد مؤمن و سیّدحسن طاهری خرّم‌آبادی، منشی‌های هیئت‌رئیسه بودند. آقای‌ هاشمی نایب‌رئیس‌مجلس دستور جلسه را قرائت قرآن، خواندن وصیّت‌نامه‌ حضرت امام(قدّس‌سرّه) و سپس بررسی مسائل رهبری اعلام کرد. پس از قرائت قرآن، آقای مشکینی رئیس ‌مجلس خبرگان پس از عرض تسلیت و نطقی کوتاه، پاکت لاک‌ومهرشده‌ وصیّت‌نامه را که امام در صندوق مجلس شورای اسلامی به امانت سپرده بودند باز کرد. امام(قدّس‌سرّه) در وصیّت‌نامه نوشته بودند «این وصیّت‌نامه را پس از مرگ من احمد خمینی برای مردم بخواند. و در صورت عذر، رئیس محترم جمهور یا رئیس محترم شورای اسلامی یا رئیس محترم دیوان عالی کشور، این زحمت را بپذیرند. و در صورت عذر، یکی از فقهای محترم شورای نگهبان این زحمت را قبول نماید.»5 برای قرائت وصیّت‌نامه، ابتدا با حاج احمد آقا تماس گرفته شد، امّا ایشان عذر خواست. به این ترتیب، مسئولیّت خواندن وصیّت‌نامه‌ امام متوجّه آیت‌الله خامنه‌ای شد.

آیت‌الله خامنه‌ای متن وصیّت‌نامه را از روی دستخطّ امام قرائت کردند. ایشان بعدها این متن را «امام مجسّم»6، «میثاق همیشگی امام با امّت»7 و «لبّ ارزش‌های موردنظر امام»8 توصیف کردند که همواره باید مورد مراجعه‌ مردم و مسئولان کشور باشد. از نظر آیت‌الله خامنه‌ای، پیامی در این ‌وصیّت‌نامه‌ امام هست که هرگز نباید فراموش شود:‌ «آن عاملی که انقلاب را به پیروزی رساند، همان عامل انقلاب را تداوم خواهد داد. یعنی اتّکال به خدا و ایمان مردم به اسلام و تصمیم قاطع بر انجام وظیفه‌ الهی و اسلامی و وحدت کلمه، رمز پیروزی و تداوم انقلاب است.»9 در طول دو‌ونیم ساعتی که خواندن پیام خداحافظی امام با امّت خود طول کشید، آیت‌الله خامنه‌ای سعی داشت احساسات خود را کنترل کند، امّا به دفعات بغض کرد و ‌گریست. آقای امینی می‌گوید: «جلسه وضع فوق‌العاده عجیبی داشت. از آغاز تشکیل آن و در طول قرائت وصیّت‌نامه بارها و بارها خبرگان شدیداً می‌گریستند. خواندن وصیّت‌نامه تا اذان ظهر طول کشید.»10

نوبت عصر جلسه‌ خبرگان به‌صورت غیرعلنی و صرفاً با حضور اعضای خبرگان رأس ساعت پانزده آغاز شد. آقای‌ هاشمی رفسنجانی نایب‌رئیس‌مجلس دستور جلسه را «تعیین جانشین رهبری» اعلام کرد. پس از قرائت آیاتی از سوره‌ نجم توسّط قاری، مجلس وارد دستور شد. اینک در رابطه با تعیین جانشین حضرت امام(قدّس‌سرّه)، پنج مسئله‌ اساسی پیش روی اعضای خبرگان بود که باید درباره‌ آنها تصمیم‌گیری می‌شد. نخست اینکه تکلیف آن تصمیم داخلی که خبرگان در آبان‌ماه ۱۳۶۴ پیرامون آیت‌الله منتظری گرفته و ایشان را به‌عنوان رهبر آینده انتخاب کرده بود، باید روشن می‌شد؛ مسئله‌ دوّم این بود که فرآیند بازنگری قانون اساسی به اتمام نرسیده بود و با توجّه ‌به تغییر شرایط رهبری در شورای بازنگری، خبرگان باید درباره‌ عمل به یکی از این سه روش تصمیم می‌گرفت: 1. به تعویق انداختن تعیین رهبر تا به فرجام رسیدن قانون اساسی جدید ۲. سپردن وظایف و اختیارات رهبری به یک شورای موقّت تا برگزاری رفراندوم قانون اساسی جدید ۳. تعیین رهبر بر اساس قانون اساسی جاری و تصمیم مجدّد درباره‌ رهبری بر اساس قانون اساسی جدید؛ مسئله‌ سوّم این بود که اگر بنا بود خبرگان براساس قانون اساسی جاری رهبر را تعیین کنند، با ابهام موجود درباره‌ شرط مرجعیّت برای رهبری در اصل ۱۰۷ چگونه برخورد می‌کردند؟‌ آیا شرط رهبری، مرجعیّت بالفعل بود یا صلاحیّت مرجعیّت کفایت می‌کرد؟ مسئله‌ چهارم اینکه، اصل ۱۰۷ قانون اساسی رهبری را هم به‌صورت شورایی و هم به‌صورت فردی ممکن می‌دانست و مسئله این بود که آیا خبرگان سه یا پنج نفر به‌عنوان شورای رهبری انتخاب کنند یا رهبری به‌صورت فردی باشد؟ و نهایتاً اگر بنا بر شورای رهبری بود، چه کسانی عضو این شورا باشند و اگر بنا بر رهبری فردی بود، چه کسی پرچم هدایت انقلاب اسلامی را به دست گیرد؟ این موارد در جلسه‌ چهارساعته‌ خبرگان رهبری به‌دقّت مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

 پانوشت‌ها:

1- آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی

2- همان

3- سوره‌ زمر، آیه‌ 30، ترجمه: «قطعاً تو خواهى مرد و آنان [نیز] خواهند مرد.»

4- روزنامه‌ کیهان،‌ 14/3/1368

5- صحیفه‌ امام خمینی، ج 21، ص ۴۵۱

6- آیت‌الله خامنه‌ای، ‌بیانات در دیدار مردم اصفهان، ۲۶/۸/13۹۵

7- آیت‌الله خامنه‌ای، ‌بیانات در مراسم نهمین سالگرد رحلت حضرت امام خمینی(ره)، 14/3/1377

8- آیت‌الله خامنه‌ای، ‌بیانات در آخرین دیدار رئیس‌جمهور و هیئت دولت دهم 23/4/1392

9- آیت‌الله خامنه‌ای، ‌بیانات در مراسم بیعت اقشار مختلف، 21/4/1368

10- آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی