نیت به معناى انگیزه و آگاهى و توجه به هدف است. بنابراین نیت، روح عبادت است؛ چنان‌که پیامبر گرامى اسلام(ص) فرمودند: «لا عمل الا بِنیّه»(اصول کافى، ج 1، ص 70)؛ «هیچ عملى نیست [یعنى داراى ارزش نیست] مگر اینکه به واسطه نیت باشد.» 

همه اعمال و کردار آدمى، تنها در صورتى ارزش دارد که مبتنى بر نیت باشد؛ زیرا رفتار آدمى بر دو قسم است:

 یک. برخى رفتارشان مبتنى بر عادت صرف است؛ یعنى انسان بدون اینکه بداند چه مى‌کند و بدون توجه به آن؛ عملى را انجام دهد، مثل نمازهاى بسیارى از ما که ابتداء تا انتهاى نماز را بدون توجه به آن انجام مى‌دهیم. چنین عملى ارزش ندارد، زیرا اگر چه در ظاهر با نیت انجام شده است، اما در واقع عمل بدون نیت؛ یعنى بدون انگیزه و آگاهى و هدف و توجه به مضمون و مقصد و مقصود آن است. 

دو. برخى‌ها رفتار و کردارشان با توجه و آگاهى بدان عمل است که از آن به عمل با نیت تعبیر مى‌شود. چنین عملى داراى ارزش است، زیرا از روى توجه است نه صرف عادت.

توضیح این نکته ضرورى است که نیتى ارزش دارد که مبتنى بر اخلاص باشد، یعنى انگیزه انسان فقط خدا و نزدیکى به او باشد.(مطهرى، مرتضى، تعلیم و تربیت در اسلام، صص 196-193) حال که چنین است، روشن مى‌شود که در قیامت به ظاهر رفتار و کردار آدمیان نگاه نمى‌شود؛ بلکه به باطن و حقیقت و انگیزه درونى بنده توجه مى‌شود و سنگینى و سبکى اعمال به میزان توجه و نیت و اخلاص ما بر مى‌گردد. از طرف دیگر رابطه نیت با وجود انسان و کمالات او امرى قراردادى نیست؛ بلکه نیت خالص، حاصل معرفت و باورهاى صحیح و محکم انسان‌ها است، هر قدر یقین نسبت به خداوند متعال و حاضر و ناظر بودن او و باور مرگ و معاد و مسئولیت‌هاى اخروى درجان آدمى ریشه‌دارتر شود؛ نیت او هم خالص‌تر شده و در نتیجه به کمال و قرب الهى نزدیک‌تر خواهد شد. 

البته نیت در کنار اعمال صالح است که انسان را به مراتب عالى مى‌رساند. نیت خالص نقش بزرگی در سعادت جاودانه انسان دارد. پس عمل به تنهایى که از روى حرف عادت باشد، ارزشى ندارد. از طرفى نیت بدون عمل نیز بى‌معنا است؛ بلکه نیت خالص به همراه عمل صالح است که در قیامت به سنجش الهى در مى‌آید.

* سایت پرسمان