بررسی نسبت سینمای امروز ایران با قیام حسینی (ع)-بخش اول
دست‌های خالی سینما برای ادای دین به سالار شهیدان
گروه گزارش
محرم امسال در حالی فرارسید که روی پرده سینماهای کشور، هیچ فیلمی که رد و نشانی از این مناسبت داشته باشد وجود ندارد! در رادیو و تلویزیون، روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها، فرهنگسراها و صحنه تئاتر و سایر بخش‌های فرهنگی و هنری و رسانه‌ای کشور، فضای غالب، محرمی است، در سینما هم به عنوان یکی از مهم‌ترین حوزه‌های فرهنگی کشور، باید حداقل نشانه‌ای از ماه محرم و عزای حسینی دیده شود. می‌توان گفت، سینما تنها بخشی از فرهنگ کشورمان است که در آن اثری از همراهی با مردم در بزرگداشت حماسه حسینی دیده نمی‌شود!
یكی از دغدغه‌های فرهنگی در كشور ما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تولید آثار سینمایی و تلویزیونی درباره مناسبات و مفاهیم اسلامی و شیعی بوده است. یکی از زیربناهای اساسی فرهنگ در کشور ما که نقشی محوری در انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و جبهه مقاومت هم داشته، عاشوراست. اما نکته قابل‌تأمل این است که با وجود گذشت 44 سال از قیام مردمی بهمن 57 هنوز هم در حوزه سینما با خلأ خلق اثر درباره عاشورا و انقلاب امام حسین (ع) روبه‌رو هستیم. به‌طوری‌که مرور كارنامه رسانه‌های تصویری ما نشان می‌دهد كه در سینما كار چندانی برای ترسیم و بازنمایی این واقعه مهم تاریخ اسلام صورت نگرفته است. این در حالی است که وقایع تاریخی همواره سوژه سینمای غرب بوده است. چه تواریخ قدیمی و باستانی و حتی اسطوره‌ها و چه وقایع معاصر، موضوعات بوده‌اند. به همین دلیل است که بسیاری از آثار سینمایی مشهور، در قالب تاریخی هستند. از «ال سید» و «ده فرمان» که به اسطوره‌های باستانی می‌پردازند گرفته تا «فهرست شیندلر» و «نجات سرباز رایان» که به تاریخ معاصر می‌پردازند. اتفاقاً همه این فیلم‌ها هم مضامینی یهودی داشته و به بازتولید تاریخ و ایدئولوژی صهیونیستی کمک می‌کنند.
نکته مهم اینجاست که اساساً هدف از ترسیم تاریخ در فیلم‌ها و همه آثار نمایشی و تصویری، چیزی جز بازخوانی زمان حال در آئینه گذشته نیست. مثلاً فیلم‌های «ال سید» و «ده فرمان» به حقانیت قوم بنی‌اسرائیل می‌پردازند و «فهرست شیندلر» به بازسازی و القای مفهومی به نام «هولوکاست» اختصاص یافته است.
اما متأسفانه چنین ظرفیتی در سینمای ما بسیار کمتر استفاده شده است. به‌طوری‌که در طول تاریخ حدوداً یک قرنی هنر هفتم در کشور ما، تعداد فیلم‌های تاریخی خوب و ماندگار بسیار کم است. شاید بتوان فیلم‌هایی چون «مریم مقدس» و «ملک سلیمان» (هر دو به کارگردانی شهریار بحرانی) را از معدود فیلم‌های تاریخی - و البته مذهبی - خوب سینمای ایران به حساب آورد. عدم دست آویختن و بهره‌بردن سینمای ما از تاریخ عاشورا هم از آن غفلت‌های عجیب صورت‌گرفته در سینمای ماست.
نگاهی به کارنامه سینما و عاشورا
سینمای ایران البته طی 44 سال گذشته تجربیات انگشت‌شماری در زمینه پرداختن به تاریخ، قهرمانان و مفاهیم منبسط از قیام عاشورا داشته است. اولین تجربه سینمای ما در این زمینه فیلم «سفیر» است که به کارگردانی مرحوم فریبرز صالح در ابتدای دهه 60 تولید شد و به نمایش درآمد. این فیلم به روایت یکی از فرستادگان امام حسین (ع) به نام «قیس بن مسهر» می‌پردازد. «سفیر» در زمان خودش اثر شاخصی بود و تحلیلی از فضای اجتماعی کوفه در سال 61 هجری در قالب یک فیلم ارائه داد و با استقبال بسیاری هم همراه شد. فیلم «روز واقعه» به کارگردانی شهرام اسدی هم از دیگر آثار شاخص عاشورایی سینمای ایران است. این فیلم هم روایت یک جوان نصرانی تازه‌مسلمان به نام عبدالله است که ندای «کیست مرا یاری کند» امام حسین (ع) را می‌شنود و به یاری امام (ع) می‌شتابد. البته «روز واقعه» بیش از حد به حواشی می‌پردازد و از اصل و متن عاشورا دور است. فیلمی که به طور مستقیم به تاریخ قیام امام حسین (ع) و جزئیات و اصلی و فرعی آن می‌پردازد «رستاخیز» به کارگردانی احمدرضا درویش است. اما این فیلم به‌رغم هزینه نجومی، به دلیل برخی حواشی و نقاط ضعف، هیچ‌گاه رنگ پرده سینما را ندید!
البته تعداد قابل‌توجهی از آثار، به‌ویژه در سینمای دفاع مقدس با الهام از مفاهیم عاشورایی ساخته شده‌اند. ازجمله مهم‌ترین این آثار می‌توان به «پرواز در شب» به کارگردانی رسول ملاقلی‌پور اشاره کرد که بخشی از داستان آن درباره بی‌آب شدن یکی از گردان‌های جبهه و تلاش رزمنده‌ای برای نفوذ به جبهه دشمن و آوردن آب برای هم‌قطارانش است. این داستان، همان‌طور که مشخص است با الهام از حماسه حضرت ابوالفضل در ظهر عاشورا شکل گرفته است. «افق» دیگر فیلم مرحوم ملاقلی‌پور هم در فضای دفاع مقدس و با حال و هوای عاشورایی است. «راه طی شده» به کارگردانی عباس رافعی هم با محوریت تعزیه ساخته شده است. فیلم‌های «به‌خاطر هانیه» به کارگردانی کیومرث پوراحمد و «دست‌های خالی» ساخته ابوالقاسم طالبی هم شامل مفاهیم عاشورایی هستند. همچنین فیلم «هیهات» شامل چهار قصه با کارگردانی چهار فیلمساز (هادی نائیجی، دانش اقباشاوی، روح‌الله حجازی و هادی مقدم‌دوست) که هر قصه، به جنبه‌هایی از فرهنگ، آداب و مفاهیم عاشورایی در دوران معاصر می‌پردازد. فیلم «خون خدا» به کارگردانی مرتضی علی‌عباس میرزایی، ماجرایی با موضوع پول حلال و امانت‌داری را در حال و هوای محرم روایت می‌کند. همچنین باید به فیلم‌هایی چون «سینه‌سرخ» به کارگردانی پرویز شیخ طادی و «مصائب دوشیزه» به کارگردانی مسعود اطیابی اشاره کرد که با بهره از مفاهیم عاشورایی در زمینه تقریب ادیان ساخته شده‌اند.
با این اوصاف، غیر از سه فیلم که یکی از آنها اکران نشده و دو تای دیگر هم مربوط به سال‌ها قبل هستند، فیلمی که به طور مستقیم به تاریخ عاشورا بپردازد نداریم. همچنین تعداد فیلم‌هایی هم که به عصر حاضر با الهام از مفاهیم عاشورایی می‌پردازند، بسیار اندک هستند.
معضلی ریشه‌دار
چرا پرداختن به موضوع كربلای سال 61 هجری قمری در سینما و تلویزیون حائز اهمیت است؟ چرا فیلمسازان ما در این زمینه کم‌کار بوده‌اند؟ آثار تولید شده در سینما و تلویزیون با موضوع عاشورا را چگونه می‌توان ارزیابی كرد؟ هنرمندان ما با چه شاخصه‌ها و محورهایی می‌توانند به خلق آثار تصویری بر اساس قیام امام حسین (ع) و یارانش دست بزنند؟
سعید مستغاثی، منتقد و مدرس سینما و رئیس پیشین انجمن منتقدان و نویسندگان در این زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «نه‌تنها عاشورا، بلکه سینمای ما از فقر پرداختن به موضوعات مذهبی رنج می‌برد. واقعاً جای تعجب دارد در کشوری که ام‌القرای جهان اسلام و مرکز تشیع است در رابطه با زندگی امامان معصوم (ع) آثار شاخصی در سینما تولید نشده است. از آنجا که سیستم مدیریتی فرهنگی ما از گذشته‌های دور توسط فراماسونرها پایه‌گذاری شده و آنها تا به امروز سیستم سینما را در اختیار داشته‌اند هیچ‌گاه نتوانسته‌ایم شاهد پیوند سینما با مفاهیم دینی باشیم؛ اما خوشبختانه هنوز برای تحول در سینما ما دیر نشده است، چرا که مردم ما عاشق اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) هستند و حتی با وجود تبلیغات زیاد علیه این ارزش‌ها از سوی رسانه‌های غربی و صهیونیستی اما شاهد برگزاری باشکوه مراسم مذهبی به‌ویژه تاسوعا و عاشورای حسینی (ع) هستیم؛ بنابراین باید علیه آنچه دشمنان اسلام و قرآن درصدد به‌دست آوردن آن هستند، دین و مذهب را در سبک زندگی مردم و همین‌طور در محیط‌های علمی، آثار هنری و به طور خاص سینما وارد سازیم.»
چه باید کرد؟
اما از سینماگران و کم‌کاری‌های آنها که بگذریم، در هر آسیب‌شناسی، نوک پیکان انتقادات به سمت مدیران و سیاست‌گذاران است. سؤال اساسی این است که مدیریت فرهنگی کشور - به طور خاص مدیریت سینمایی - برای ورود بیش از پیش مفاهیم و تاریخ عاشورا به هنر هفتم باید چه تدابیری را به کار ببرند؟
محمدتقی فهیم، منتقد فیلم در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «عاشورا و فرهنگ غنی مستتر در آن در صورت ورود به سینما نه‌تنها برآورنده نیازهای فرهنگی و معنوی مردم جامعه است که می‌تواند مخاطب جهانی را هدف قرار دهد؛ دنیای معاصر تشنه معنویت است و اگر فیلمسازان، با ساختاری درست و با دستیابی به یک زبان بین‌المللی مشترک، به ساخت آثار عاشورایی بپردازند، فرهنگ عاشورا به مخاطبان جهانی معرفی می‌شود. سینمای كشور ما، پتانسیل لازم برای تولید آثار با مضامین عاشورایی را داراست اما همت مدیریتی و سیاست‌گذاری لازم برای استفاده از این پتانسیل وجود ندارد.»
حسین سلطان محمدی نویسنده و منتقد فیلم نیز در این باره به گزارشگر کیهان می‌گوید: «در ساحت سینمای ایران جز فیلم رستاخیز که نحوه پردازش تصویری آن محل مناقشه است، هنوز اثری نمی‌بینیم که به شکل مستقیم به موضوع کربلا بپردازد. این امر نشان می‌دهد که هنوز جامعه سینمایی ما چنان‌که باید به اهمیت مکتب عاشورا پی نبرده است و یا هنوز از سینمای ایران مطالبه‌ای جدی در این خصوص نشده است .حالا چرا مطالبه نشده است؟ شاید این برمی‌گردد به تصویر عمومی از سینما نزد مردم یا مخاطبان که هنوز سینما را در خدمت دین نیافته‌اند که اگر یافته بودند سینمای ما به سمت موضوع کربلا سوق پیدا می‌کرد. البته نکته دیگری هم وجود دارد و آن اینکه به سمت کار بزرگ تاریخی رفتن سختی دارد. سختی در تحقیق و پرداخت موضوع تا سختی در مرحله اجرا و ساخت. بی‌تعارف باید اذعان کرد که هنرمندان اهل سختی زیاد نیستند و بسیارند کسانی که از توان فوق‌العاده و طاقت بزرگی برخوردار نشان نمی‌دهند.»
کیوان امجدیان دیگر نویسنده و منتقد فیلم نیز در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان، با ابراز تأسف از فقر سینمای ایران در حوزه آثار دینی و عاشورایی می‌گوید: «در حال حاضر کم نیستند هنرمندان جوانی که هم دارای استعداد هستند و هم از معرفت و باطنی پاک برای انجام کار هنری دینی بهره‌مندند. اینان کسانی هستند که در جشنواره‌های مختلف مانند عمار می‌درخشند؛ اما وقتی دستشان از حیث مالی خالی است و در گمنامی به سر می‌برند؛ امکان رفتن به سوی کار سینمایی عظیم با موضوع عاشورایی ندارند. من شخصاً معتقدم اگر ایمان و همت توأمان باشد می‌توان کارهای بزرگ و روشنی انجام داد و مسئولان را وادار به حمایت کرد. کسانی می‌توانند چنین کنند که نه‌تنها دارای ایمانی راسخ که بهره‌مند از استعدادی درخشان در حوزه هنر و سینما باشند.»
امجدیان این را هم گفت که عشق به حضرت
امام حسین(ع) مشکل‌گشاست و اگر بخواهیم می‌توانیم بهترین‌ها را با بودجه‌ای نه‌چندان عظیم، به مرحله تولید برسانیم. نباید از داشته‌های کم مادی بترسیم؛ زیرا ما باوری الهی و همتی آسمانی داریم.
سعید الهی کارشناس فرهنگی نیز در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان با بیان اینکه توقع ما از اهالی سینما رفتن به سمت موضوعات دینی است، می‌افزاید: «اهمیت سینما در تأثیرگذاری آن است. عاشورا یک مکتب و محل تجمیع فضائل اخلاقی است. اگر می‌خواهیم که انسان پرورش دهیم و اگر می‌خواهیم کشورمان مترقی‌تر و راهمان درخشان‌تر شود و همواره بر دشمنان بزرگ و کوچک برتری‌مان را حفظ کنیم؛ باید مروج مکتب عاشورا باشیم و سینما به دلیل تأثیرگذاری شگرف به ما کمک خواهد کرد.ما باید به هنرمندان جوان امیدوار باشیم. هنرمندانی که در گوشه‌گوشه کشورمان زندگی می‌کنند و تنها با حمایت مادی و معنوی است که می‌توانند کارهای ماندگار فرهنگی کنند. سینمای ایران باید با مکتب عاشورا غنی شود و اینگونه به الگویی درخشان در سینمای جهان تبدیل می‌شود.»