درس‌های مکتب عاشورا و الگوسازی برای بشر امروزی - بخش پایانی
ظرفیت مجالس اهل‌بیت (ع) برای فراگیری ارزش‌های اسلامی در جهان
رضا الماسی
عزاداری محرم به عنوان مناسکی مهم و متمایزکننده اجتماعات شیعی در جوامع مختلف، همواره علاوه بر ابعاد معرفتی و اعتقادی برای پیروان این مذهب به اقتضای وضعیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و تاریخی هر سرزمین دارای روایت، معانی و کارکردهای ویژه برای شیعیان آن سرزمین بوده است. شکل امروزی برگزاری عزاداری برای امام حسین (ع) در هر کشور دارای مبدأ و روایتی مخصوص به خود است که نظام معنایی منحصربه‌فردی را نیز برای جغرافیای خود خلق می‌کند.
پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) علت آفرینش نظام خلقت هستند. رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هنگامی که خدای متعال آدم ابوالبشر را آفرید و از روح خود در او دمید، آدم به جانب راست عرش نظر افکند، آن‌جا پنج شبح غرق در نور به حال سجده و رکوع مشاهده کرد، عرض کرد: خدایا! قبل از آفریدن من کسی را از خاک خلق کرده‌ای؟ خطاب آمد: نه، نیافریده‌ام.
عرض کرد: پس این پنج شبح که آنها را در هیئت و صورت همانند خود می‌بینم، چه کسانی هستند؟ خدای تعالی فرمود: این پنج تن از نسل تو هستند، اگر آنان نبودند، تو را نمی‌آفریدم، نام‌‌های آنان را از اسامی خود مشتق کرده‌ام و خودم آنان را نام نهاده‌ام. اگر این پنج تن نبودند، نه بهشت و دوزخ را می‌آفریدم و نه عرش و کرسی، نه آسمان و زمین و نه فرشتگان و انس و جن را.
در ادامه این روایت آمده است: من محمودم و این محمد است. من عالی‌‌ام و این علی است. من فاطرم و این فاطمه است. من محسنم و این حسن است و من احسانم و این حسین است. به عزّتم سوگند! هر بشری به مقدار ذرّه بسیار کوچکی کینه و دشمنی هر یک از آنان را در دل داشته باشد، او را در آتش دوزخ می‌افکنم و باکی ندارم. یا آدم! این پنج تن برگزیدگان من هستند و نجات و هلاکت هر کس وابسته به (حُبّ و بغض) آنها است. ای آدم! هر وقت از من حاجتی داشتی، به آنان متوسل شو!
ابوهریره میگوید: پیامبر اکرم (ص) در ادامه فرمود: ما پنج تن کشتی نجاتیم، هر کس با ما باشد نجات یابد و هر کس که از ما روگردان شود، هلاک شود. پس هر کس حاجتی از خدا می‌خواهد به وسیله ما اهل‌بیت (ع) از خدا درخواست کند.»
اهمیت توسل به اهل‌بیت (ع)
حجت‌الاسلام علوی تهرانی، استاد اخلاق در خصوص توسل به اهل‌بیت (ع) میگوید: «هر وقت خواستید خدا را قسم دهید او را یا عزیز خطاب کنید. این جایگاه این خانواده در نظام هستی است. ما وابسته به این اهل‌بیت (ع) هستیم و امروز با سیاه پوشیدن، نذری دادن، حضور در این مجالس و... این وابستگی را نشان می‌دهیم. یک زمان زرق‌وبرق دنیا دست شما را از دست امام حسین (ع) و اهل‌بیت (ع) جدا نکند.»
علوی تهرانی تصریح می‌کند: «اینکه خداوند آدم را خلق کرد و او دید ۵ نفر پیش از او خلق شدند، این نشان‌دهنده تقدم زمانی نیست؛ بلکه این به معنای تقدم شرافت است. یعنی برتری و علو مقامی آنها را نشان می‌دهد. خداوند در آیه ۷۲ احزاب می‌فرماید: ما امانت [الهى و بار تکلیف] را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند، ولی انسان آن را برداشت؛ راستى او ستمگرى نادان بود.»
این استاد اخلاق ادامه می‌دهد: «در روایتی از پیامبر (ص) آمده که این امانت، ولایت است. در پذیرش این ولایت هم افراد تقسیم‌بندی شدند. پیامبر (ص) در روایتی می‌فرماید؛ خداوند که حمد و ستایش برای اوست، دوستی علی و فاطمه و ذریه آن دو را بر همه انسان‌ها عرضه داشت، اول کسانی که آن را پذیرفتند به عنوان رُسُل (رسولان) انتخاب شدند و پس از آنان کسانی که آن را پذیرفته به عنوان «شیعه» برگزیده شدند و خداوند در بهشت همه آنان را جمع خواهد کرد.»
او می‌افزاید: «ما و انبیا در بهشت در یک جایگاه هستیم؛ اما تصور نکنید راحت می‌توانیم سیدالشهدا (ع) را ببینیم. شاید سالی یک بار افراد بتوانند ایشان را زیارت کنند. اما عده‌ای در دارالمقامه هستند که همسایگان امام حسین (ع) در بهشت هستند. باید تلاش کنیم در آن جایگاه قرار بگیریم.»
جغرافیای فرامرزی عزاداری امام حسین (ع)
محبت به اهل‌بیت (ع) به عنوان بهترین الگوهای مقام انسانیت، محصور به شیعیان نیست و همه مسلمانان و حتی پیروان سایر ادیان الهی که با این الگوها آشنا شده‌اند، شیفته آنها هستند. عزاداری اهل‌بیت (ع) به‌خصوص امام حسین (ع) در ماه محرم و صفر در بسیاری از کشورها رونق دارد که به عنوان نمونه یکی از کشورهای منطقه غرب آسیا را بررسی می‌کنیم.
کمتر کشوری را در غرب آسیا می‌توان یافت که تکثر قومی و مذهبی آن به اندازه لبنان باشد؛ سرزمینی که در آن اقوام و مذاهب در فراز و نشیب نزاع با یکدیگر تاریخ کشورشان را ساخته‌اند. در این میان حکایت شیعیان به عنوان بزرگ‌ترین اقلیت جمعیتی در این کشور فاقد اکثریت، حکایتی در پیوند دائمی با آئین‌های هویت‌بخشی همچون محرم است.
«هم‌سن‌وسال تو که بودم، عزاداری ماه محرم مثل الان باشکوه برگزار نمی‌شد، روز عاشورا جمعیت کمی دسته عزاداری برگزار می‌کردند، نه شهر سیاه‌پوش می‌شد نه تمام دهه عزاداری برگزار می‌شد»؛ اینها را زکیه، پیرزن ۷۵ساله اهل بقاع برایم تعریف می‌کند. به گواهی اسناد و شاهدان عینی، تا ۵۰ سال پیش عزاداری محرم - به عنوان مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آئین جمعی شیعیان - رونق چندانی در میان شیعیان لبنان نداشته است.
ایرنا با اشاره به رونق عزاداری شیعیان لبنان در ماه محرم می‌نویسد؛ عزاداری شیعیان در لبنان به گواهی شاهدان عینی و اسناد تاریخی قدمت چندانی ندارد و با وجود سابقه طولانی حضور شیعیان در منطقه بقاع در شمال و جبل‌عامل در جنوب این کشور، گرامیداشت مناسک شیعی به صورت جمعی از جمله عزاداری محرم در دوره معاصر آغاز شده است. رشد اجتماعی و سیاسی و افزایش مشارکت شیعیان لبنان در تصمیم‌گیری‌های سیاسی کشورشان به واسطه فعالیت‌های اجتماعی امام موسی صدر و در پی آن تأسیس نهادهای اجتماعی و سیاسی - نظامی شیعی، نمود بیرونی شیعیان را در فضای اجتماعی لبنان گسترده‌تر کرد.
محمود، پزشک اهل‌سنت ساکن بعلبک تعریف می‌کند: «در دوران دانشجویی در بیروت، وقتی مراسم عزاداری در ضاحیه برگزار می‌شد، اکثر دوستان شیعه‌ام شرکت می‌کردند، تصاویری که در تلویزیون از آن مراسم پخش می‌شد واقعاً شگفت‌انگیز بود. وقتی که همگی یک‌صدا لبیک یا حسین (ع) می‌گفتند، تصویری خاطره‌انگیز ثبت می‌شد که هنوز در خاطرم باقی‌مانده است.»
عملکرد موفق حزب‌الله به عنوان یک تشکیلات با بنیان‌های معرفتی شیعی در عرصه سیاسی و امنیتی لبنان و نیز وضعیت ناپایدار امنیتی به واسطه تحرکات متجاوزانه رژیم اسرائیل در جنوب لبنان از سال ۲۰۰۰ تاکنون مفاهیم، معارف و الگوهای شیعی را در پیوند با مسائل روز و وضعیت نیمه جنگی این مناطق قرار داده است. به تعبیری می‌توان گفت که مناسک جمعی میان شیعیان لبنان که از سال ۱۹۷۵ تاکنون به صورت مزمن درگیر حملات، تجاوزها و ناآرامی‌های مرزی بوده‌اند، واجد وجوه سیاسی و در واکنش به خطرات امنیتی محتوای آن دستخوش تغییراتی شده است.
کارکردهای مختلف آیین عزاداری در لبنان
چنانچه پیش‌تر، برگزاری این آیین‌ها کارکردی در جهت معرفی خود به‌عنوان یک اقلیت مذهبی و بازسازی هویت تحت سرکوب شیعیان بود، با شروع جنگ داخلی، تأسیس حزب‌الله، حملات اسرائیل و منازعات مرزی مناسک شیعی و در رأس آن عزاداری برای امام حسین (ع) علاوه بر کارکرد پیشین معنایی دفاعی نیز به خود گرفته است. واقعه عاشورا به عنوان سمبلیک‌ترین مواجهه دو قطب حق و باطل و امام حسین (ع) به عنوان الگوی مقاومت علیه باطل و کفر در ادبیات عزاداری‌ها بازتعریف می‌شوند.
مادر زینب، دانشجوی اقتصاد دانشگاه ملی لبنان، یک مداح زن شناخته شده در ضاحیه جنوبی بیروت است. او و مادرش پس از مراسم عزاداری شهادت حضرت زهرا در منزلشان به اهمیت مربوط بودن روضه‌ها و نوحه‌ها به شرایط اشاره می‌کنند: «زندگی سیده فاطمه و تمام فرزندانش باید برای ما الگو باشد، ما باید از زندگی آنها درس بگیریم، آنها الگوی ما هستند. اگر در مجالس خود از این نگوییم که اگر اهل‌بیت (ع) در زمانه ما بودند چه می‌کردند، این یک عزاداری بیهوده می‌شود...» وقتی حرف جنگ سوریه را پیش می‌کشم، عبیر مادر زینب میگوید: «روزهای سیاهی بود، هر روز از سوریه شهید می‌آوردند، گاهی هم شهدا مفقود می‌شدند و تا ماه‌ها خبری از آنها نبود. فرزند یکی از دوستانم در ناقوره در جنوب بعد از یک سال برگشت. در مجالس و مراسم‌های شهدا سعی می‌کردم از صبر سیده زینب (س) بخوانم و از صبر الگوهایمان سیده زینب (س) و سیده فاطمه (س) در برابر مصیبت‌ها. دشمن داعشی مثل همان سپاه یزید بود که ما را گرفتار کرد و مردم سوریه را آواره.»
امروز پس از فروکش کردن آتش جنگ در سوریه، اعتراضات اکتبر ۲۰۱۹ و انفجار بندر بیروت در ژوئن سال ۲۰۲۰ با اینکه اجتماعات و مجالس عزاداری همچنان عنصری هویتی و متمایزکننده شیعیان به‌حساب می‌آید؛ اما توجه به اتحاد و پیوند گروه‌های مختلف شیعی در لبنان و همبستگی با شیعیان جهان، مناسک مشترک میان اهل تشیع از جمله راهپیمایی اربعین، تجربه‌های شخصی و معنوی در عزاداری‌ها درون‌مایه اکثر مداحی‌ها و سرودها قرار گرفته است.
با تمام اوصاف کماکان عزاداری ماه محرم وجهی هویتی دارد و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های لبنان نمایشی سیاسی و اجتماعی از شیعیان این کشور است. با اینکه مراسم‌های عزاداری محرم را از حیث سیاسی بودن می‌توان در یک طیف دسته‌بندی کرد؛ اما آنچه مسلم است این است که مراسم‌های عزاداری طرفداران طیف فکری حزب‌الله تأثیرگذاری، اقبال و اهمیت بیشتری دارد. از آن‌جا که یکی از مهم‌ترین سخنرانی‌های سالانه دبیرکل حزب‌الله، در روز عاشورا ایراد می‌شود و این سخنرانی عموماً حاوی صریح‌ترین و جدی‌ترین موضع‌گیری‌های وی به عنوان نماینده این تشکیلات تعیین‌کننده است.
عزاداری محرم شیعیان در بقاع، جبل‌عامل و ضاحیه جنوبی بیروت از اواخر دهه ۶۰ میلادی تاکنون بخش جدایی‌ناپذیری از هویت و زیست جمعی شیعیان به شمار می‌رود و علی‌رغم تغییرات محتوایی در درون‌مایه محتوای عزاداری‌ها، کارکرد هویت‌بخش خود را در اجتماعات شیعی حفظ کرده است؛ به همین دلیل همواره تلاش می‌شود که این آئین به عنوان مظهر شکوه و اتحاد شیعیان لبنان نشان داده شود.
لوییز خبرنگار فرانسوی ساکن بیروت در روایتش از مشاهده مجالس عزا برای نخستین‌بار میگوید: «احساس می‌کردم اتفاق مهمی در حال وقوع است، انگار حادثه مهمی چند روز قبل اتفاق افتاده، ناگهان چهره تمام مناطق شیعه‌نشین تغییر کرد، در ایام ماه محرم می‌شد شیعیان و خانه‌هایشان را آسان‌تر از هر زمان دیگر تشخیص داد. از ابتدای محرم عزاداری‌های شیعیان به نظرم مهم‌ترین رویداد لبنان است. در این ۱۰ روز و مراسم اربعین تمام نگاه‌ها به سمت شیعیان است.»