تیرماه 1358 را باید ماه پرالتهاب بررسی پیش‌نویس قانون اساسی در سطح جامعه‌ ایران دانست. پرالتهاب بود ازاین‌حیث که برای چندمین بار طیّ عمر کوتاه دولت موقّت، شایعه‌ استعفای مهندس بازرگان پخش شده بود که نهایتاً گفته شد امام(قدّس‌سرّه) استعفای دولت را نپذیرفته‌اند. 

اعتراضات به عملکرد دولت موقّت بالا گرفته بود و شاید این تعبیر در نامه‌ سرگشاده‌ انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا به دولت موقّت، برای تشریح دلایل این اعتراضات کفایت کند که «توطئه‌گران به‌تدریج آرامش و تعادل خود را بازمی‌یابند و حامیان جان‌برکف و دست‌اندرکاران واقعی انقلاب در سوگ بر باد رفتن آرزوها و آرمان‌های انقلاب فرو رفته‌اند... 

سخنگوی دولت آقای امیرانتظام در هریک از مصاحبه‌های مطبوعاتی کاری جز دلداری غرب نمی‌کند.»1 انتصابات صورت‌گرفته در دولت موقّت مورد انتقاد شورای انقلاب به‌عنوان رکن موقّت قانونگذاری کشور بود. 

رویکرد و عملکرد کابینه‌ مهندس بازرگان در اداره‌ امور نیز باعث تشدید اختلافات و به‌نوعی قفل شدن نظام تصمیم و اجرا شده بود؛ به‌گونه‌ای که نهایتاً قرار شد برای تسهیل همکاری‌ها و مشارکت در مسئولیّت‌ها و تسریع در تصویب‌ها و تصمیمات، چند تن از اعضای شورا به دولت بروند. این بود که آقایان سیّدعلی خامنه‌ای، محمّدجواد باهنر،‌هاشمی رفسنجانی و محمّدرضا مهدوی کنی مسئولیّت‌هایی را در سطح معاونت وزارتخانه‌های دفاع، آموزش‌وپرورش و کشور پذیرفتند. 

از دیگر سو، بمب‌گذاری و ناامنی در گوشه‌وکنار کشور ادامه داشت. 

عراق حملات خود را به‌صورت پراکنده آغاز و ازجمله چندین روستای مرزی ایران را بمباران کرده بود. تحرّکات تجزیه‌طلبان به‌ویژه در کردستان به روزهای اوج خود رسیده بود و دولت موقّت همچنان با آنها مماشات می‌کرد.

در چنین شرایطی، صحنه‌ سیاسی ایران شاهد مباحثات جدّی درباره‌ پیش‌نویس منتشرشده‌ قانون اساسی بود که به شکل‌های مختلف از برگزاری کنگره‌های نقد و بررسی تا اظهارنظر در رسانه‌ها و صدور بیانیّه‌ها و... پیگیری می‌شد. 

در واقع پس از انتشار رسمی پیش‌نویس، اعتراضات گسترده‌ای نسبت به محتوای غیر اسلامی آن مطرح شد که فقدان اصل ولایت فقیه در متن، در رأس اعتراضات بود. 

ازجمله آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی که قبلاً خواستار اصلاح پیش‌نویس و روشن شدن جایگاه ولایت فقیه در آن شده بودند، پس از انتشار متن وقتی دیدند این اصل همچنان غایب است، پیرو جلسه‌ای مشترک با آیت‌الله شریعتمداری و آیت‌الله مرعشی نجفی که در حضور امام خمینی برگزار شد، بیانیّه‌ای صادر کرده و هشدار دادند: 

«این‌جانب از الان ابلاغ می‌کنم اگر قانون اساسی به‌طور کامل طبق قوانین شرع تدوین نشود و مسئله‌ اتّکاء حکومت به نظام امامت و ولایت فقیه در آن روشن نشود، حکومت بر اساس آن طاغوتی و ظالمانه خواهد بود.»2 آقای حسین وحید خراسانی نیز نامه‌ای در اعتراض به مبنای غیر الهی حکومت در این پیش‌نویس، به محضر امام(قدّس‌سرّه) ارسال کرده و محتوای همان نامه را در شهریور 58 خطاب به رئیس‌مجلس خبرگان قانون اساسی تکرار کرد: «مبنای حکومت از نظر قانون کتاب و سنّت است و از نظر اجرا، من بیده الامر برطبق مقبوله و غیر از آن از ادلّه‌ ولایت فقیه، حکومت علی‌ایّ‌حال امر الهی است.» ایشان در این نامه «ولایت فقیه» را «علّت مُحدِثه و مُبقیه‌ جمهوری اسلامی» خواند.3

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این مقطع، متن بازنویسی‌شده‌ سلسله سخنرانی‌های خود با عنوان «پیشوای صادق» را که در ایّام طاغوت ایراد کرده و در آن به مسئله‌ رهبری و امامت از دیدگاه تشیّع پرداخته بود، در بازه‌ زمانی 9 تا 29 خرداد در روزنامه‌ جمهوری اسلامی منتشر کردند. 

در این مطالب که بعدها به‌صورت یک کتاب منتشر شد، علاوه‌بر ذکر ویژگی‌های امام و رهبر در‌اندیشه‌ شیعی، جایگاه و نقش «رهبر امّت» در جامعه نیز تبیین شده بود: «بنا بر تلقّی شیعه از مفهوم امامت، امام یک جامعه همان قدرت فائقه‌ای است که حرکت جمعی و منش فردی افراد آن جامعه را توجیه و رهبری می‌کند و در آن واحد، هم آموزگار دین و اخلاق و هم فرمانروای زندگی و تلاش آنها است. با این بیان، پیامبر نیز امام است؛ چه آنکه رهبری فکری و سیاسی جامعه‌ای که خود شالوده‌ریزی کرده به دست او است. 

پس از پیامبر نیز امّت را به امامی نیاز هست که بتواند جانشین وی و متحمّل بار مسئولیّت‌های او (و از آن جمله رهبری سیاسی) باشد... امام در فرهنگ تشیّع، «رهبر امّت» است، هم در امور دنیایی و نظم و نسق زندگی مردم و اداره‌ سیاسی و اجتماعی جامعه، و هم در تعلیم و ارشاد معنوی و روحی و گره‌گشایی از مشکلات فکری و تبیین ایدئولوژی اسلام.»4 

ایشان همچنین در کنگره‌ای که برای نقد پیش‌نویس قانون اساسی برگزار شد، اوّلین اصلی را که در حقوق اسلامی مورد قبول است، «اصل ولایت و امامت» دانستند.5

 پانوشت‌ها:

1- روزنامه‌ جمهوری اسلامی، 3/4/1358

2- روزنامه‌ کیهان،‌30/03/1358

3- سیّدجواد ورعی، پیشین، ص 77

4- روزنامه‌ جمهوری اسلامی، 9/3/1358 تا 29/3/1358

5- روزنامه‌ جمهوری اسلامی، 12/4/1358