خانه‌تکانی و دسته‌گل شدن خانه به شوق استقبال از بهار (بخش دوم)
نوبهار است در آن کوش که خوشدل باشی
یادش به خیر چه پروژه‌ای بود این خانه‌تکانی ما! انگار مادر قسم‌خورده بود تمام ذرات خانه را یک حال اساسی بدهد. حتی زیر گلدان‌ها نیز از نگاهش دور نمی‌ماند. آن‌وقت‌ها حق نداشتیم با پای خیس روی زمین راه برویم. تا فرش‌های شسته شده خشک می‌شدند یک پتو وسط اتاق کنار بخاری پهن و دو روز سخت را روی آن سر می‌کردیم. نمی‌دانم چرا اصرار داشتیم همه فرش‌ها را یکباره بشوییم و این‌طور خودمان را به‌سختی بیندازیم؟! انگار این ریاضت کشیدن‌های اجباری لذت خانه‌تکانی را بیشتر می‌کرد. مکافات بزرگ‌تر تمیزکردن آشپزخانه بود که یک عزم جمعی می‌خواست. یکی باید دیوارهای چرب را می‌سابید و دیگری تمام ظرف‌های ادویه و سبزی‌ها را خالی می‌کرد، می‌شست، خشک می‌کرد و دوباره همه را پر می‌کرد.
یک روز تمام ملحفه‌ها میان اتاق پهن و یکی‌یکی پتو‌ها دوخته می‌شد. آن روزها شوینده رنگارنگ و مدل به مدل مثل امروز رایج نبود. یک جوهرنمک معروف بود که هزار تا کار می‌شد با آن کرد. یک شیشه‌پاک‌کن و کلی روزنامه باطله یک روز تمام‌وقت می‌برد تا تمام شیشه‌های قدی تمام شود. تازه بعد از آن‌همه کار یک آبگوشت خوشمزه می‌چسبید و خستگی را از تنمان در می‌کرد.
یکی دیگر از کارهای هرسال ما جابه‌جایی گلدان‌هایی بود که با شروع فصل سرما به خانه می‌آوردیم تا از سرما در امان بمانند و خدا می‌داند که در پایان خانه‌تکانی چه لذتی می‌بردیم از چیدن شمعدانی‌ها روی لبه حوض! حالا همه‌جا تمیز بود و می‌شد بوی عید را حس کرد؛ یک تمیزی دسته‌جمعی.
رسم خانه‌تکانی در شهرستان
غبارروبی، گردگیری دیوارهای خانه، اسباب و زدودن سیاهی از روی آنها و دورریختن وسایل کهنه و نو کردن آنها در سال جدید همه از رسم‌های کهن مردم شهرهای هرات و مروست و خاتم و روستاهای تابعه (توابع یزد) به شمار می‌رود.
آماده‌کردن خانه‌ها برای پذیرایی از مهمانان نوروزی، خرید وسایل نو، انجام تغییراتی در دکوراسیون منازل، جابه‌جایی برخی وسایل در آشپزخانه و اتاق پذیرایی، بیرون ریختن اسباب و وسایل اضافی، حتی عوض‌کردن خاک گلدان‌ها، شخم‌زنی باغچه‌ها و هرس درختان حیاط امسال در خاتم زودتر از سال‌های گذشته شروع شده است.
گرمای هوا و شکفتن شکوفه‌های بهاری در این روزهای پایانی سال، نوروزی زودهنگام را برای خاتمی‌ها به ارمغان آورده و همین امر باعث شده فصل خانه‌تکانی‌های نوروزی نیز زودتر آغاز شود.
علی‌محمد یاری یک شهروند خاتمی برایمان توضیح می‌دهد: «در این روزها هنگام عبورکردن از کوچه‌ها و خیابان‌های بسیاری از مناطق خاتم، شاهد آویزان شدن فرش‌ها، قالی و قالیچه‌ها در پشت‌بام‌ها، روی دیوارها و تراس خانه‌ها هستید. این روزها فروشندگان، مغازه‌داران، خشک‌شویی و قالیشویی‌ها به سبب خریدها و خدماتی که به شهروندان ارائه می‌دهند، در حال جنب‌وجوش هستند.»
در این میان خانم‌های خانه‌دار زودتر از خانم‌های شاغل کار خانه‌تکانی را آغاز و هنوز عید از راه نرسیده، خانه‌ها را برای شروع سال نو آماده و مهیا کرده‌اند. زنان شاغل نیز خانه‌تکانی خاص خودشان را دارند و با این تفاوت که تمام هزینه و نیروی خود را یک جا جمع کرده و در اولین فرصت به‌دست‌آمده خانه را با کمک کارگر و یا با همکاری سایر اعضای خانواده تمیز می‌کنند. البته از آنجایی که در طول سال هم فرصت کمتری برای تمیزی خانه داشته‌اند، این کار معمولاً بیشتر از چند شبانه‌روز به طول می‌انجامد.
خاتون حیدری یک خانم خانه‌دار درباره تقسیم وظایف خانه‌تکانی بین اعضای خانواده می‌گوید: «در بیشتر خانواده‌ها، کار خانه‌تکانی با همکاری سایر اعضای خانواده انجام می‌شود، اما برخی از شهروندان کار خود را با تعاون و همکاری همدیگر و با مشارکت چند خانواده انجام داده و هر روز خانه‌تکانی یکی از منازل را انجام می‌دهند.
منطقه سرچشمه هرات، گرمه کرخنگان، بهارخیزه چنارناز از جمله جاهای شلوغی است که امروز شستن فرش در آن بیشتر از جاهای دیگر نظرها را به خود جلب می‌کند.
شستن فرش و قالی‌ها و دیگر اسباب منزل با تمامی زیبایی خود روی دیگری هم دارد و باعث زیادشدن میزان مصرف آب مشترکین نیز می‌شود!»
رضا کرم‌پور یک ریش‌سفید در این منطقه می‌گوید: «خانه‌تکانی و شستن اسباب و وسایل منزل هرسال حال و هوای دیگری به خانه‌ها می‌بخشد، اما چیزی که از همه اینها بیشتر در این روزهای پایانی سال به زندگی مردم صفایی دوباره می‌بخشد، خانه‌تکانی دل‌ها و زدودن غم و اندوه سالی است که پشت سر گذاشته‌ایم.
از این رو بیایید در کنار خانه‌تکانی دل‌ها برای آنکه سالی پر از امید، شادی و مهربانی داشته باشیم، دل‌هایمان را نیز از کدورت‌ها پاک کنیم.»
آثار مثبت خانه‌تکانی بر روح و جسم
نظافت کامل خانه و حفظ تمیزی آن‌یکی از راه‌های تقویت روحیه است که می‌تواند به عادتی پسندیده تبدیل شود. در تحقیقاتی معلوم شد زنانی که خانه خود را اضطراب‌آور توصیف می‌کردند- به‌ویژه کسانی که در مورد آشفتگی خانه و کارهای ناتمامشان صحبت می‌کردند- احتمال دچارشدن به حالت افسردگی در طول روز در آنها به طور فزاینده‌ای بیشتر بوده است. این وضعیت به خستگی بیشتر بعد از کار منجر می‌شد. در مقابل، زنانی که خانه خود را آرامش‌بخش (و کمتر به‌هم‌ریخته) توصیف می‌کردند در طول روز کمتر دچار حالت افسردگی و بی‌حالی می‌شدند. زمانی که شما به یک‌خانه مرتب و تمیز وارد می‌شوید، همیشه حس خوشایند و بهتری را کسب می‌کنید تا وارد یک‌خانه شلوغ و پر از گردوخاک می‌شوید.
سهیلا پورانی یک روان‌شناس ضمن بیان مطالب بالا می‌گوید: «در پژوهشی رابطه میان تحرک فیزیکی، خانه‌تکانی و تمیزی بررسی شد. نتیجه آن بود که هر چه افراد یک‌خانه تمیزتر باشند، تحرک بدنی آنها بیشتر است. سوزاندن کالری در حین تمیزکردن خانه‌یکی از توضیحات مطرح شده برای این نتیجه‌گیری است؛ اما این رابطه می‌تواند بامهارت خود تنظیمی در پیوند باشد. این مهارت به فرد کمک می‌کند خود را در جهت اهدافش به‌پیش ببرد. اگر افراد انگیزه کنترل نظافت خانه خود را داشته باشند، احتمالاً توانایی آن را دارند که دررابطه‌با دیگر بخش‌های زندگی مثل سلامتی جسمی هم به خود انگیزه دهند.»
این روان‌شناس درباره تاثیر خانه تکانی بر عادت‌های خواب و خوراک افراد توضیح می‌دهد: «اگر نمی‌توانید خواب راحتی داشته باشید، قرص‌های خواب آور را کنار بگذارید و اتاق خواب‌تان را مرتب کنید. افرادی که همیشه تختخواب خود را مرتب می‌کنند ۱۹ درصد بیشتر خواب راحت دارند. در تحقیقی، ۷۵ درصد شرکت کنندگان با وجود وسایل خواب تمیز، خواب بهتری داشتند، چون احساس راحتی بیشتری در آنها می‌کردند.
داشتن یک‌خانه تمیز کمک می‌کند غذاهای سالم‌تری بخورید. محققان می‌گویند: احتمال انتخاب‌های غذایی سالم‌تر در افرادی که در خانه‌های تمیز و مرتب زندگی می‌کنند، بیشتر از کسانی است که در خانه‌های آشفته زندگی می‌کنند.
در تحقیقاتی که به مدت ۱۵ سال روی ۸۵۱ فرد بزرگ‌سال انجام شد، نشان داد اگر افراد روزانه تنها نیم ساعت کمتر بنشینند، خطر ابتلا به بیماری‌های کشنده قلبی- عروقی تا ۲۴ درصد در آنها کاهش می‌یابد. حتی فعالیت‌هایی مثل کارهای روزمره خانه که تحرک کمتری دارند، برای سلامت قلب مفید هستند.»
فرصت دور ریختن خاطرات تلخ
مولود‌هاشمی، کارشناس ارشد جامعه‌شناسی، در پاسخ به این سؤال که چرا سنت خانه‌تکانی باگذشت زمان و ازبین‌رفتن بسیاری از سنت‌های دیگر هنوز پابرجا مانده است؟ می‌گوید: «ایرانیان از دیرباز این سنت زیبا را انجام می‌داده‌اند، چرا که آنها بر این باور بودند که با پاک‌کردن تیرگی‌ها به زندگی طراوت و شادابی خاصی می‌دهد و با نو شدن سال و آمدن فصل زیبا و باطراوت بهار همراه خواهد شد و روحیه سرزندگی را به همراه دارد.»
وی می‌افزاید: «حتی متفکرین اجتماعی در تحلیل کارکردهای این سنت پسندیده معتقدند، خانه‌تکانی به افراد جرئت رهایی از وابستگی‌ها را می‌دهد و فرصت دورریختن خاطرات بدی که در ذهن خود بایگانی کرده‌اند را ایجاد می‌کند، از طرفی خانه‌تکانی، اولین مشخصه نزدیک‌شدن به سال نو و روزهایی دیگر است که به همراه آن باید علاوه‌بر پلیدی‌های مادی، پلیدی‌های روحی را نیز از زندگی خود دور کرد.»
هاشمی تصریح می‌کند: «از سویی دیگر، خانه‌تکانی دارای ابعاد گوناگونی در سلامت جسمی مانند سلامت روان نیز است؛ برای مثال احساس شادمانی و پاکیزگی پیش از آنکه اهمیت جسمانی و سلامت برای جسم و بدن انسان داشته باشد، روی روح و روان انسان تأثیر دارد و همین کارکردهای مختلف است که باعث شده در طول تاریخ این سنت پابرجا نگه داشته شود و از محوشدن آن جلوگیری کند.»
این جامعه‌شناس اظهار می‌دارد: «حتی در این رابطه باید تأکید شود كه نیاز به نظم و انضباط، یکی دیگر از نیازهایی است که باعث شده خانه‌تکانی پابرجا بماند، چرا که باگذشت زمان و انباشتگی بیش از حد وسایل زندگی، بلاتکلیفی و فشار و ناراحتی در ذهن افراد به وجود می‌آورد و بی‌نظمی نیز افراد را آشفته‌تر کرده و دچار خمودگی و افسردگی می‌کند.»
وی ادامه می‌دهد: «ذهن انسان به طور طبیعی طوری خلق شده که پیوسته می‌خواهد نظم و انضباط به خود بدهد و انسان در محیط‌های منظم کارآمدی بیشتر و مفیدتری دارد؛ به‌خصوص آنکه دیده می‌شود افراد در محیط‌های شلوغ، احساس کلافگی بیشتری کرده و غمگینی و افسردگی بیشتری احساس می‌کنند، اما خانه‌تکانی به آدم‌ها روحیه تازه و طراوت می‌دهد و تردیدی نیست که از یک نگاه نو و تازه به بیرون نگاه‌کردن، به انسان آرامش و دلگرمی می‌دهد.»
هاشمی، به همبستگی خانواده‌ها در خانه‌تکانی اشاره کرده و می‌گوید: «خانه‌تکانی فرصتی برای با هم بودن اعضای خانواده است، چراکه خانه‌تکانی روحیه کار دسته‌جمعی را در میان افراد یک‌خانه بالا می‌برد و به آنها آموزش می‌دهد كه خانه‌تکانی و مسئولیت پاکیزه نگه‌داشتن خانه نباید تنها بر دوش یک نفر باشد و بهتر است سایر اعضای خانواده با هم همکاری کرده و به طور دسته‌جمعی خانه‌تکانی کنند؛ در این صورت، یک نفر احساس خستگی و نارضایتی نخواهد کرد.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌افزاید: «وقتی که تمام خانواده با یکدیگر همکاری می‌کنند، جو صمیمانه‌ای پدید می‌آید؛ در همین رابطه به نظر می‌رسد، باید در خانه‌تکانی فرزندان را هم مشارکت داد تا علاوه بر آموختن مهارت‌های زندگی، تعامل در خانواده را نیز بیاموزند و تجربه کنند، چرا که این خود، هماهنگی با بهار طبیعت است و تبعات بسیار نیکویی برای افراد دارد.»
این جامعه‌شناس در ادامه می‌گوید: «ما در خانه‌تکانی، آلودگی‌ها را از اطراف خود دور می‌کنیم و به نظافت روی می‌آوریم؛ در همین رابطه در دین اسلام نیز به ما تأکید شده که نسبت به آلودگی‌های روحی و اخلاقی خانه‌تکانی کنیم، یعنی همان‌طور که پلیدی‌های مادی را از خود دور می‌کنیم، صفات بداخلاقی را نیز از خود دور کرده و به نظافت روحی بپردازیم، بنابراین مردم می‌توانند در آستانه آغاز سال نو در جهت بهبود روابط فردی تلاش کنند که نتیجه این تلاش، باعث پیشرفت جوامع
انسانی و کوچک‌ترین واحد آن یعنی خانواده‌ها است.»
هاشمی تصریح می‌کند: «نوروز و دید و بازدیدها و گسترش و حفظ این آداب‌ورسوم، رشد ارتباطات بین‌فردی و باخبر بودن از حال‌وروز یکدیگر را همراه با ازبین‌بردن کدورت‌های خانوادگی و حتی اجتماعی به‌عنوان مبنای سرمایه اجتماعی برای جامعه به همراه دارد؛ چراکه وجود کدورت بین خانواده‌ها علاوه‌بر واردآوردن ضرر و زیان روحی به افراد، باعث بروز مشکلات اقتصادی، تشنج در روابط فردی و درنهایت ازبین‌رفتن آرامش در زندگی می‌شود.»
وی در پایان صحبت‌هایش تأکید دارد: «به نظر می‌رسد، افسردگی، بیشتر در افرادی دیده می‌شود که نمی‌توانند در مقابل اشتباه‌های دیگران از خود گذشت داشته باشند و کارها و رفتارهای نادرست دیگران را نادیده بگیرند؛ بنابراین افراد باید بدانند، به‌مرورزمان، کارها و رفتارهای زشت دیگران و نگه‌داشتن این خاطرات در ذهن آنها باعث می‌شود نتوانند از اشتباه دیگران چشم‌پوشی کنند، درحالی‌که با نزدیک‌شدن به نوروز، افراد باید تلاش كنند علاوه‌بر خانه‌تکانی، کینه‌ها و دلخوری‌هایی را هم که از یکدیگر دارند، دور بریزند؛ و متوجه باشند که غرور راه را برای عفو و گذشت بسته است. خانه‌تکانی دل در روزهای پایان سال کمی گذشت می‌خواهد تا بتوانند با بخشیدن دیگران، سال نو را با آرامش شروع کنند.»