شروع سال تحصیلی جدید با هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی (بخش دوم)
آغاز درس و تحصیل با برنامه منسجم
برنامه‌ریزی در فرهنگ لغت به معنای «طراحی و تنظیم مقررات برای اجرای یک کار» است؛ یعنی ما در برنامه‌ریزی کار یا هدف مشخصی را در نظر می‌گیریم و برای نیل به آن هدف مقررات، زمان و اصول خاصی را به‌صورت مکتوب ثبت می‌کنیم. لازم به ذکر است که برنامه‌ریزی حتماً باید به شیوه مکتوب انجام شود تا قابلیت اجرای بالاتری پیدا کند. طبق گزارش‌های علمی صورت‌گرفته، نوشتن باعث می‌شود تا تعهد افراد نسبت به پایبندی به نوشته‌ها بالاتر برود.
اگر برنامه تحصیلی نداشته باشیم، چه می‌شود؟ چنان‌که برنامه نباشد، فرد دچار سردرگمی می‌شود و نمی‌داند کدام درس را باید در چه ساعت و چه روزی مطالعه کند؟ تا بتواند برای رسیدن به امتحانات یا کنکور آماده شود. در چنین شرایطی، رسیدن به هدف برای محصلان بسیار سخت و دور از دسترس خواهد بود. حال‌آنکه فلسفه برنامه‌ریزی، صرفاً آسان کردن مسیر رسیدن به اهداف تحصیلی برای دانش‌آموزان است؛ بنابراین اگر کسی بخواهد تا رسیدن موعد امتحانات یا کنکور، آمادگی لازم را پیدا کند و بتواند موفق عمل کند، باید برنامه‌ریزی تحصیلی داشته باشد.
اولین قدم، صبح زود بیدار شوید
یکی از سختی‌های آغاز سال تحصیلی جدید بدون شک صبح زود بیدارشدن است.
رقیه حمیدی مادر یک دانش‌آموز می‌گوید: «بچه‌ها در دوران کرونا تا دیروقت بیدار بودند و حال به‌یک‌باره با آغاز سال تحصیلی جدید به‌صورت حضوری بدون شک یکی از چالش‌های ما با بچه‌ها به‌موقع بیدار کردنشان و روانه کردن آنها به مدرسه است.»
صدیقه حاجی‌زاده یک مسئول بهداشت مدرسه می‌گوید: «اگر شب استراحت کافی و مناسبی داشته باشید، دیگر صبح بیدارشدن برایتان مشکل نیست. ساعتتان را برای حداقل یک ساعت زودتر کوک کنید تا برای آماده‌شدن، بیدار شوید. یک لیوان آب سرد بنوشید. بعد از ۸ ساعت خوابیدن، بدنتان نیاز به جذب آب دارد و نوشیدن آب انرژی زیاد و کافی برای گذراندن صبح را به شما می‌دهد.»
وی در ادامه می‌گوید: «کاری که یک صبحانه مقوی و سالم در طول روز می‌تواند انجام دهد را دست‌کم نگیرید. باید میوه و سبزی‌ها را در صبحانه‌تان قرار دهید، چون این‌ها چیزهایی هستند که به شما انرژی می‌دهند. غلات شیرین هم می‌تواند خوراکی مناسبی باشد، درصورتی‌که آن را به‌عنوان صبحانه بخورید.»
این مسئول بهداشت مدرسه در تکمیل صحبت‌هایش توصیه می‌کند: «سریع‌ترین چیزی که می‌تواند روزتان را خراب کند، اضطراب روز اول مدرسه و استرس دیر رسیدن به مدرسه است. برای این که مطمئن شوید این اتفاق نمی‌افتد، حداقل ۱۵ دقیقه قبل از اولین کلاستان، در مدرسه باشید. این زمان کمک می‌کند تا بتوانید کلاس‌هایتان را پیدا کنید و حتی ممکن است با یک دوست جدید هم کلام شوید. بعضی مدارس تأخیرهای هفته اول را در نظر نمی‌گیرند.»
برنامه‌تان را از خشک بودن خارج کنید
وقتی خود را به‌درستی شناختید و زمانی که برای درس خواند در اختیار دارید را کاملاً مشخص کردید، ایجاد تعادل برای مطالعه دروس عمومی و اختصاصی در کنار خواب خوب شبانه، برنامه مناسبی را برای شما رقم خواهد زد.
علی پورکریمی یک مشاور مدرسه ضمن بیان مطالب بالا توضیح می‌دهد: «برنامه‌ریزی تحصیلی به‌خودی‌خود، برای دانش‌آموزان مفهوم خشک و سردی را تداعی می‌کند. معمولاً وقتی نام برنامه‌ریزی را می‌شنویم، فکر می‌کنیم باید مقید به انجام کارهای خاصی در زمان مشخص باشیم، همین موضوع باعث می‌شود احساس کنیم در قالب برنامه خود اسیر شده‌ایم. بسیاری از کنکوری‌ها به‌زور طبق برنامه پیش می‌روند و اگر از آنها بپرسید: «چه حسی نسبت به برنامه‌ریزی تحصیلی دارید؟» خواهند گفت: «از آن بدمان می‌آید!» پس برای اینکه طبق برنامه‌ریزی خود پیش بروید و احساس بدی هم نسبت به آن نداشته باشید، ساعاتی را برای گردش، تفریح و استراحت در نظر بگیرید. به‌صورت کلی پس از هر ۴۵ دقیقه مطالعه، باید پنج تا ۱۰ دقیقه را به قدم‌زدن و استراحت ذهنی اختصاص دهید.»
وی می‌افزاید: «اما شما می‌توانید با خلاقیت بیشتر، زنگ‌تفریح‌های بهتری برای خود بسازید. مثلاً می‌توانید پس از هر ۴۵ یا ۵۰ دقیقه مطالعه، خوراکی موردعلاقه خود را میل کنید. می‌توانید چند حرکت ورزشی ساده و چند نفس عمیق بکشید.
البته این موارد می‌تواند برای همه افراد مفید باشد، اما شما طبق سلیقه، علاقه و خلاقیت خود می‌توانید گزینه‌های بهتری را وارد برنامه‌تان کنید تا از حالت خشکی و اسارت آن رها شوید. به‌هرحال شما صاحب‌اختیار هستید، پس می‌توانید درس‌خواندن خود را با تفریحات کوچک عجین کرده و نتایج خارق‌العاده‌ای از آن کسب کنید.»
چطور سال تحصیلی را آرام و عالی شروع کنیم؟
برای آنکه در مدرسه اعتمادبه‌نفس خوبی داشته باشید و ذهنتان در کلاس متمرکز شود، پیشنهاد می‌کنم برای بعضی درس‌ها قبل از تدریس معلم وقت بگذارید و مطالب را بخوانید. این پیش مطالعه بسته به علاقه و میزان وقت شما می‌تواند یک خواندن سطحی باشد یا یک مطالعه و تحقیق همه‌جانبه؛ اما حتی دانستن اسم فصلی که معلم می‌خواهد تدریس کند، به ذهن شما کمک می‌کند تا سر کلاس توجه بیشتری داشته باشید.
الله مراد احمدی یک دبیر زمین‌شناسی توضیح می‌دهد: «درس هر روز را همان روز بخوانید. این کار به‌ظاهر ساده است، اما احتیاج به اراده قوی دارد. منظور این است که بعد از آنکه هر مبحثی را آموزش دیدید، همان روز به مطالعه آن مشغول شوید، حتی اگر قرار نیست از شما امتحانی گرفته شود. تحقیقات نشان داده اگر مطلب آموخته‌شده در یک روز را همان روز نخوانیم باید 16 برابر انرژی بیشتری صرف کنیم تا همان مطلب برای ما جا بیفتد.»
وی در ادامه به ارائه روش‌هایی به توضیح شیوه‌های یادگیری مؤثرتر پرداخته و می‌گوید: «نشان‌دار کردن سؤالات مهم حائز اهمیت است. توصیه می‌شود بعد از آنکه سؤالات یک مبحث را کار کردید و نکته مهمی در آن یافتید، کنار سؤال علامتی بگذارید تا بعداً بتوانید با صرف زمان کمتری، مجدداً سؤالات مهم را مرور کنید.
تحقیقات نشان داده نوشتن جزوه در کلاس منجر به عدم تمرکز دانش‌آموزان خواهد شد. بهتر است به‌جای جزوه نوشتن از روش بازیابی مطالب استفاده کنید. بازیابی؛ یعنی بلافاصله بعد از کلاس، فکر کنید که چه چیزهایی یاد گرفته‌اید و سپس همان‌ها را به‌صورت جزوه یادداشت کنید.»
این دبیر زمین‌شناسی همچنین توصیه دارد که تک برنامه‌ای باشید؛ وی می‌گوید: «اشتباه برخی از دانش‌آموزان این است که احساس می‌کنند هر چه از تعداد کتاب‌های بیشتری استفاده کنند یا برنامه‌های متنوع داشته باشند، نتیجه بهتری خواهند گرفت. درصورتی‌که این کار منجر به آشفتگی ذهن دانش‌آموز شده و هیچ نتیجه مثبتی در پی نخواهد داشت. بهتر آن است که درباره منابع تحقیق کنید و بعد از پیداکردن مناسب‌ترین و باکیفیت‌ترین برنامه، به آن اعتماد کرده و تنها همان راه را در پی بگیرید.»
وی در پایان و در تکمیل صحبت‌هایش تأکید دارد: «روش‌های موفق خود را بشناسید. بعد از آنکه در درسی نمره خیلی خوبی گرفتید، بهتر است فکر کنید که کدام روشتان نتیجه‌بخش بوده است و آیا می‌توان این روش را در درس‌های دیگر هم تعمیم داد؟ به‌این‌ترتیب می‌توانید نقاط قوتتان را به نقاط قوت پایدار تبدیل کنید.»
دوست‌یابی و استقلال کودکان دبستانی
روزهای آغازین مدرسه از جهات مختلف دارای اهمیت است. ایجاد نگرش‌های مثبت و پویا در دانش‌آموزان، تقویت انگیزه تلاش و تحصیل، کاهش دغدغه، اضطراب و تردید و زدودن هرگونه آثار بدبینی نسبت به درس و مدرسه و کلاس و معلم، و سرانجام آشنایی باشخصیت و دیدگاه‌های دانش‌آموزان می‌تواند در روزهای اول مدرسه صورت پذیرد.
دوره دبستان از جهت تعلیم‌وتربیت، بهترین دوران است. در این دوره، کودک ویژگی‌های روانی و آمادگی کاملی برای تربیت‌پذیری و ادب‌آموزی دارد. آموزش رسمی کودک از این مرحله آغاز می‌شود؛ بنابراین، این دوران طلایی را که بهترین فرصت برای تعلیم‌وتربیت کودک است، نباید به‌سادگی از کف داد. به‌خصوص که در سال تحصیلی جدید دوباره فرصت آموزش حضوری ازسرگرفته شده و چالش‌های آموزش و تربیت غیرحضوری کودکان دبستانی کمتر خواهد بود.
عاطفه خدری یک معلم دبستان با حسرت می‌گوید: «فراموش نکنیم چه بسیار دانش‌آموزان دبستانی به دلیل آموزش مجازی در دوران قرنطینه از نعمت تربیت و اجتماعی شدن در کنار همسالان خود در محیط مدرسه محروم ماندند.»
وی در ادامه متذکر می‌شود: «در سال‌های نخست تحصیل، کودک میل شدیدی به رفاقت با همسالان خود دارد و این کار در خانواده امکان‌پذیر نیست. همچنان که یادگیری و علم‌آموزی نیز در محیط خانه معمولاً مقدور نمی‌باشد، حتی اگر امکانات لازم برای آموزش کودک در خانه فراهم باشد و مادری بتواند کودک خود را آموزش دهد، باز هم کودک از حضور در مدرسه بی‌نیاز نیست؛ زیرا زندگی با همسالان و تن‌دادن به زندگی جمعی با تمام خصوصیات، آثار و نتایج مربوط به آن چیزی است که هرگز خانواده قادر به ایجاد آن نیست.»
این فرهنگی در پایان صحبت‌هایش به چگونگی برقراری ارتباط معلم با دانش‌آموزان به‌ویژه کلاس‌اولی‌ها اشاره کرده و می‌گوید: «اولین برخورد معلّم با دانش‌آموزان مهم‌ترین تأثیر را در شکل‌گیری شخصیت آموزشی و تربیتی او خواهد داشت. اگر این برخورد، مهربانانه و همراه با تبسّم و خوش‌رویی باشد دانش‌آموزان به درس و مدرسه و معلم علاقه‌مند می‌شود. معلم توانا و دل‌سوز به‌خوبی می‌داند که هرگونه تهدید، تحقیر و تنبیه، اضطراب بچه‌ها را بیشتر می‌کند و در عوض چهره گشاده و متبسّم معلّم، صدای آرام و جملات دل‌نشین و اطمینان‌بخش او، می‌تواند اضطراب آنها را کاهش داده، اعتماد به نفسشان را تقویت کند.
تنها فردی که غیر از والدین بر شخصیّت کودک بیش از همه اثر می‌گذارد، معلم است. اوست که لااقل در طول یک سال تحصیلی یا بیشتر با شاگردان خود تماس دائم دارد و می‌تواند توانایی ذهنی و نوع علایق یا مشکلات رشدی کودک را مشاهده کند. هم اوست که فرصت پرورش حس کنجکاوی طبیعی کودک را دارد و می‌تواند درک ذهنی وی را تحریک نماید. آموزگاری که رفتارش با یک‌یک شاگردان گرم و صمیمانه نیست، هم در کار راهنمایی و هم در وظیفه تدریس خود با شکست روبه‌رو می‌شود. راهنمایی و تدریس مؤثّر هنگامی برای معلم امکان‌پذیر است که روابط دوستانه، کاری و سازنده‌ای میان او و شاگردان به وجود آید و معلم اطلاعات مورد لزوم درباره دانش‌آموزان را در اختیار داشته باشد.»
خانه و مدرسه، مکمّل یکدیگر
مدرسه در روزهای اول برای کودکی که تمام‌وقت خود را به بازی و استراحت می‌گذرانده ممکن است خسته‌کننده باشد. به همین دلیل چند هفته طول می‌کشد تا او به وضعیت جدید خو بگیرد. شاید به علت همین خستگی باشد که بعضی دانش‌آموزان وقتی به خانه می‌آیند کارهای دور از انتظاری انجام می‌دهند. برخورد آرام و مهربانانه والدین می‌تواند کمک فراوانی در سازش دادن کودک با وضعیت جدید داشته باشد.
سهراب ابوذری عضو فعال انجمن اولیا و مربیان مدرسه می‌گوید: «برخی خانواده‌ها می‌پندارند که اگر فرزند خود را روانه مدرسه کنند، وظیفه تعلیمی و تربیتی خود را نسبت به وی انجام داده‌اند و دیگر نیاز به مشارکت جدی آنها نیست. حال آن که هم در زمینه آموزش و هم از جنبه تربیت نیاز جدی به مشارکت آنها با اولیای مدرسه هست. مدرسه هرگز به‌تنهایی نمی‌تواند از عهده آموزش‌وپرورش دانش‌آموزان برآید و همه کمبودها را جبران نماید؛ بنابراین نمی‌توان از خانواده و واحدهای دیگر غیر از مدرسه سلب مسئولیت کرد و بار سنگین تعلیم‌وتربیت را تنها بر دوش معلمان و اولیای مدرسه نهاد.»