نگاهی به عملکرد تحصیلی تجدیدی‌ها و راهکارهایی برای جبران (بخش دوم)
جبران افت تحصیلی دوران کرونا با همت خانه و مدرسه
یوسف نوری وزیر آموزش‌وپرورش می‌گوید: «دو سال مدارس را تعطیل کردیم که در دنیا این کار انجام نشده بود. طبق بررسی‌های انجام شده دانش‌آموزان حدود ۳۰ درصد افت تحصیلی داشتند. حدود چهار میلیون نفر محروم از تحصیل هستند، لذا ۱۵۰۰ میلیارد بودجه برای جبران افت تحصیلی اختصاص‌داده‌شده است و این کار به‌خصوص برای پایه اول است. حدود دو میلیون نفر در کلاس‌های جبرانی شرکت کرده‌اند.»
با بررسی‌ها و تحقیقات به‌عمل‌آمده مشخص شد که دانش‌آموزان، خصوصاً دانش‌آموزان دوره اول ابتدایی نسبت به سنوات قبل از کرونا، دچار اُفت چشمگیری در یادگیری و مهارت‌های سواد پایه شده‌اند. در دوره متوسطه شاهد افت پنهان هستیم. نتایج تحقیقات به‌عمل‌آمده نشان می‌دهد، یادگیری واقعی دانش‌آموزان کمتر از آن چیزی است که در امتحانات کسب کرده‌اند.
افت تحصیلی فقط بخشی از خسارت‌های آموزش مجازی در دوران کرونا است. آموزش‌های غیرحضوری و مجازی، مهارت‌های اجتماعی و تربیتی دانش‌آموزان را تا حد نگران‌کننده‌ای تحت‌تأثیر خود قرارداد و موجب نگرانی خانواده‌ها شد. افزایش نرخ ترک تحصیل و برگشت‌ناپذیری دانش‌آموزان به مدرسه از دیگر پیامد‌های آموزش مجازی دانش‌آموزان است.
آمار از افت تحصیلی چه می‌گویند؟
افت تحصیلی وضعیتی است که شاید خیلی از خانواده‌ها و دانش‌آموزان را درگیر خودش کرده باشد. وقتی صحبت از افت تحصیلی می‌کنیم منظورمان شرایطی است که در آن عملکرد درسی یک دانش‌آموز نسبت به دوره قبل خود کاهش داشته باشد و این افت در تحصیل حتی به تکرار یک‌پایه تحصیلی و یا
ترک تحصیل پیش از پایان آن منجر می‌شود. به بیان دیگر افت تحصیلی یعنی دانش‌آموزی در بیشتر دروس نمره پایین 10 یا 12 میگیرد و دیگر کسی از وضعیت درسی این دانش‌آموز رضایت ندارد و حتی گاهی باید یک سال تحصیلی را دوباره تکرار کند و در نهایت ممکن است درس و مدرسه را رها کرده و ادامه تحصیل ندهد؛ بنابراین باید تلاش کنیم تا با مجموعه‌ای از راهکارها جلوی افت تحصیلی دانش‌آموز و وخامت سرنوشت تحصیلی، شغلی و آینده او را بگیریم.
مطابق برآوردهای آماری که از زبان حکیم‌زاده معاون اسبق آموزش ابتدایی وزارت آموزش‌وپرورش روایت شده، در ۶ پایه تحصیلی دوره ابتدایی ۲۷۱ هزار و ۴۷۷ دانش‌آموز در درس علوم، ۵۴۴ هزار و ۷۸۱ نفر در درس ریاضی و ۳۵۹ هزار و ۵۸۰ دانش‌آموز در درس فارسی باید در این کلاس‌های جبرانی شرکت کنند. طی دو سال گذشته میزان یادگیری دانش‌آموزان در تمامی دروس، از افت ۵۰ تا۷۰درصدی حکایت دارد و نتایج مطالعات نشان می‌دهد که این افت تحصیلی در دروس علوم و ریاضی محسوس‌تر است.
در این دو سال، اظهارنظرهای مختلفی صورت پذیرفته و آمارهای متعددی هم ارائه شده از اینکه ۵.۵ میلیون دانش‌آموز ترک تحصیل‌کرده‌اند و یا
۳.۵ میلیون دانش‌آموز به فضای مجازی دسترسی نداشته‌اند. این آمارها در حالی ارائه شده که پیش از کرونا، ۳۵ درصد دانش‌آموزان ابتدایی به دلیل تراکم بالای کلاسی و نبود معلم متخصص، سواد خواندن و نوشتن را فرا نمی‌گرفتند، بنابراین ضعف بنیه تحصیلی فقط هم به دوران کرونا ارتباطی ندارد؛ اما پس از شیوع این ویروس، افت تحصیلی تشدید شده، به‌ویژه برای دانش‌آموزان ابتدایی، زیرا دانش‌آموزان دوره متوسطه به هر شکل با تهیه امکانات لازم و نرم‌افزارها و کتاب‌های کمک‌درسی می‌توانند این عقب‌ماندگی را به‌نوعی جبران کنند، ولی در دوره ابتدایی هیچ راهی به جز آموزش حضوری وجود ندارد، مسلم است که نمی‌توان برای مقطع اول ابتدایی مهارت خواندن و نوشتن و حساب و کتاب را از طریق فضای مجازی آموزش داد و این مسئله مستلزم آموزش چهره‌به‌چهره است.
کارشناسان آموزشی معتقدند که دانش‌آموزان در تمامی پایه‌ها به افت آموزشی دچار شده‌اند، اما دانش‌آموزان مقطع متوسطه تا حدودی توانسته‌اند با آموزش مجازی ارتباط بیشتر و بهتری بگیرند، حال‌آنکه سه‌پایه اول ابتدایی بیشترین آسیب را دیده‌اند و این گروه از دانش‌آموزان باتوجه‌به ویژگی‌های ذهنی و جسمی نمی‌توانند در قالب آموزش مجازی بر روی درس متمرکز باشند. به‌طورکلی معلمان باید در هر پایه‌ای بررسی‌های لازم را انجام دهند تا مشخص شود دانش‌آموزان در چه مباحثی ضعیف هستند؟ و درعین‌حال آن ارزیابی کیفی مدنظر باشد.
عوامل افت تحصیلی مربوط به خانواده
دکتر فرزاد طباطبایی روان‌شناس، بیماری‌های جسمی و روحی والدین را یکی از عوامل افت تحصیلی فرزندان در محیط خانواده عنوان کرده و توضیح می‌دهد: «این مورد می‌تواند نظارت والدین روی فرزند و رفتار او را مختل کند. والدین اگر درگیر بیماری‌های جسمی یا اخـتلالات روحی باشند، ممکن است از فرزند خود غافل شده و همین شرایط می‌تواند راه را برای ورود فرزند به مسیرهای اشتباه در مدرسه یا بیرون مدرسه فراهم کند.»
این روان‌شناس دومین عامل افت تحصیلی را که ریشه در شرایط خانوادگی دانش‌آموز دارد، اختلاف‌ها و مشاجرات خانوادگی عنوان کرده و می‌گوید: «دعوای والدین و جو نامناسب خانواده باعث زده شدن فرزند و فرار او از محیط خانه و خانواده می‌شود که خود می‌تواند فرد را در معرض افت تحصیلی قرار دهد. فقدان یکی از والدین یا طلاق والدین می‌تواند تأثیر مخربی روی تحصیل دانش‌آموز داشته باشد. ناهماهنگی والدین در سبـک فرزندپروری باعث سردرگمی شده و آنها را در مسائلی مثل تحصیل و آینده آن دچار تردید می‌کند به‌طوری که ممکن است فرد احساس کند هرگز شرایط مطلوب برای درس‌خواندن برای او وجود نخواهد داشت. تأثیر مـشکلات خانوادگی بر دانش‌آموزان در هر دوره‌ای می‌تواند باعث افت تحصیلی فرد شود.»
وی به شیوه‌های نظارت و کنترل معیوب والدین اشاره کرده و می‌گوید: «والـدین کنترل‌گر و مربیان سخت‌گیر با نصیحت‌های تکراری و خسته‌کننده باعث زدگی کودک از تحصیل می‌شوند. مخصوصاً اگر این نصیحت‌ها و سخت‌گیری‌ها همراه با توهین، تحقیر و تنبیه بدنی باشند. ادامه این روند نیز می‌تواند پیش‌بینی‌کننده افت و ترک تحصیل باشد.»
این روان‌شناس نگرش خانواده به تحصیل را در سرنوشت تحصیلی فرزندان مهم ارزیابی کرده و می‌گوید: «دید خانواده‌ها به تحصیل فرزندان خود و میزان حمایت‌های آنها از تحصیل فرزندشان پیش‌بینی مهمی در آینده و پیشرفت تحصیلی فرد است.»
مدیریت هوشمند زمان در یادگیری و امتحان
چنان‌که چند ساعت مداوم و بدون وقفه‌ای برای استراحت کردن درس بخوانید، نه‌تنها مفید نبوده، بلکه برای حافظه کوتاه‌مدت شما مشکل بیشتری پیش می‌آید. به‌جای اینکه در یک مدت کوتاه مغز خود را از حجم انبوهی اطلاعات پُر کنید، مطالعه خود را به بخش‌های مختلف تقسیم کنید و از این قسمت‌ها یادداشت بردارید. وقتی هر بخش را به پایان بردید یادداشت‌ها را مرور کنید تا مطالب خوانده شده در ذهن شما باقی بمانند. ورزش بهترین راه برای کاهش استرس و آزادکردن انرژی حاصل از نشستن و درس‌خواندن است. فقط به‌خاطر داشته باشید که بین بخش‌های مطالعه خود وقفه زیادی نیندازید تا از مطالب دور نشوید.
به دنبال هر 30 تا 50 دقیقه مطالعه، 10 دقیقه استراحت پیشنهاد می‌شود. اگرچه این زمان‌بندی الزاماً نباید با همین ظرافت دنبال شود، اما بهتر است برای طول مدت مطالعه و استراحت خود یک محدودیت زمانی تعیین کنید. از این زمان‌های استراحت برای ورزش یا تغذیه استفاده کنید. توصیه می‌شود در خلال این زمان‌های استراحت از انجام فعالیت‌هایی نظیر انجام بازی‌های رایانه‌ای و تماشای تلویزیون یا فیلم که نیاز به سوخت‌وساز مغزی دارند، بپرهیزید؛ چرا که این مسئله باعث می‌شود مطالبی را که می‌خوانید به‌خوبی جذب ذهن نشوند. اطلاعات دریافتی درصورتی‌که 24 ساعت پس از مطالعه دوباره مرور شوند 60 درصد بهتر و بیشتر در ذهن باقی می‌مانند.
محدودکردن موضوعاتی که موجب حواس‌پرتی می‌شوند. جایی را برای درس‌خواندن انتخاب کنید که بتوانید بهتر روی جزوه‌ها و درس‌ها متمرکز شوید و هنگام درس‌خواندن در محیطی باشید که در افزایش تمرکز بیشتر به شما کمک کند. به‌عنوان‌مثال مکانی که در آنجا وسایل تفریحی زیادی وجود دارد ممکن است تمرکزتان را مختل کرده وضع به‌مراتب بدتر خواهد شد.
درست درس‌خواندن قبل از امتحان کلید پیروزی شماست. یادگیری با شتاب و تندخوانی یکی از کم‌اثرترین شیوه‌های یادگیری است، اما با این شیوه بسیاری از افراد تنها بخش آغازی و پایانی یک‌فصل طولانی را یاد می‌گیرند، درحالی‌که بسیاری از مباحث در این میان از دست می‌روند. وقتی شش ساعت پشت‌سرهم و با شتاب درس می‌خوانید و به جلسه امتحان می‌روید، احتمال اینکه اغلب چیزهایی را که خوانده‌اید به‌خاطر نیاورید، بیشتر است.
دکتر خوش‌قدم، روان‌پزشک و مشاور تحصیلی درباره درست درس‌خواندن می‌گوید: «گاهی نکات ریز و کوچک می‌تواند از استرس دانش‌آموزان در هنگام امتحان بکاهد.
دانش‌آموز باید با امکانات کامل سر جلسه امتحانش حاضر بشود. وسایل موردنیازش همراهش باشد، مثلاً همین که دانش‌آموز سر جلسه خودکارش تمام شود، باعث می‌شود که رشته ذهنی او ازهم‌گسسته شود. از طرف دیگر با اطمینان خاطر و آرامش کامل در امتحان شرکت کنید و مثبت‌اندیشی کنید. همواره این جملات را در ذهن خود تکرار کنید: «من برای امتحان کاملاً آماده‌ام و به‌خوبی از عهده آن برمی‌آیم.» نگرانی را از خود دور کنید. هرگاه احساس نگرانی کردید، چند نفس عمیق بکشید تا آرام شوید.»
این روان‌پزشک تأکید می‌کند: «قبل از امتحان با دوستانتان راجع به اضطراب و دلشوره صحبت نکنید. بهتر است بدانید که نگرانی همچون یک بیماری مسری قابل سرایت به دیگران است. برای پاسخگویی به سؤالات از یک برنامه منظم پیروی کنید. ابتدا به سؤالات ساده‌تر پاسخ دهید و بعد به آنها که نمره بیشتری دارند. سپس به ترتیب به سؤالاتی پاسخ دهید که مشکل‌تر هستند، جواب دادن به آنها وقت بیشتری میگیرد و نمره کمتری دارند.»
آینده یادگیری چگونه خواهد بود؟
اکنون بسیاری از کشورها رویکردهای ترکیبی را در پیش گرفته‌اند که ترکیبی از یادگیری حضوری و یادگیری از راه دور ارائه می‌کنند.
یادگیری ترکیبی با افزایش یادگیری همراه خواهد بود. درنهایت یادگیری، عناصر غیرهمزمان آنلاین را با عناصر همزمان ترکیب خواهد کرد و دانش‌آموزان را قادر می‌سازد تا همزمان با یکدیگر، معلمان و محتوای یادگیری تعامل داشته باشند. آینده آموزش به طور یکپارچه، یادگیری آفلاین و آنلاین را ترکیب خواهد کرد و می‌توانیم تعادل مناسبی ایجاد کنیم.
بسیاری از نوآوری‌ها و مشارکت‌ها نشان می‌دهد که تحول دیجیتال بخش آموزشی در حال تسریع است. استفاده از فناوری‌های آموزش برای توسعه مدلی با دو معلم و ادغام یادگیری آنلاین و آفلاین در آینده آموزش بسیار مهم خواهد بود. تنها یکی از جنبه‌های تغییر چهره آموزش تغییر در ارائه مطالب آموزشی است و مهارت‌هایی که دانش‌آموزان برای موفقیت نیاز دارند، به‌سرعت در حال پیشرفت است.
درحالی‌که هنوز مدت و میزان اختلالات در کلاس درس مشخص نیست، روشن است که فناوری برای زندگی در داخل و خارج از مدارس اهمیت بیشتری خواهد داشت و یافتن راه‌هایی برای دستیابی به این مهم که در هر مدل آموزشی، خواه از یک مدل آنلاین، آفلاین یا ترکیبی استفاده شود، مهم خواهد بود.