پرسش:

از منظر آموزه‌های وحیانی، نوع و چگونگی فضای حاکم بر جامعه چه تأثیراتی در محیط‌های مختلف تربیتی می‌گذارد؟

پاسخ:

تفوق فضای حاکم بر جامعه بر محیط‌های تربیتی

شاکله انسان و تربیت او به طور کلی در چهار محیط شکل می‌گیرد: 1- محیط خانوادگی 2- محیط آموزشی 3- محیط شغلی 4- محیط رفاقتی. در این رابطه محیط پنجمی وجود دارد که تحت عنوان فضای جمعی حاکم بر جامعه از آن یاد می‌شود و در واقع چهار محیط دیگر را پوشش می‌دهد. اگر فضای حاکم بر جامعه با آن چهار محیط همسو و هماهنگ باشد، آنها را تقویت می‌کند و اگر همسو و هماهنگ نباشد، آنها را تضعیف می‌کند. بنابراین اگر آن چهار فضا در ابعاد سه‌گانه اعتقادی، اخلاقی و عملی نقش سازندگی داشته باشند و این فضای پنجم هم با آنها همسو باشد، در سازندگی تقویت و تسریع می‌کند، اگر همسو نبود این فضای پنجم نقش سازندگی آن فضاها را تضعیف و بلکه تخریب می‌کند.

وسعت فضای حاکم بر جامعه

در محیط خانوادگی آن چیزی که فضاساز است اول والدین و بعد خواهر و برادر هستند. در محیط آموزشی استاد نقش اساسی دارد، و در محیط‌های شغلی کارفرمایان و رؤسای نهادها و ادارات و ساز و کارهای آنها و در محیط رفاقتی هم نوع دوستان و رفقایی که انسان برای خود برمی‌گزیند، عمدتاً فضاساز هستند، اما برخلاف فضاهای چهارگانه که قلمرو و دایره محدودی دارند، وسعت محیط پنجم محدود نیست و حاکم بر کل آن محیط‌های چهارگانه و کل جامعه است.

عوامل ایجادکننده فضای حاکم بر جامعه

ممکن است عامل به وجود آورنده فضای پنجم از درون جامعه یا از بیرون جامعه باشد، چه در سازندگی و چه در تخریب در سه بعد اعتقادی، ‌اخلاقی و عملی. مهم‌ترین عوامل درونی که فضای حاکم بر جامعه را می‌سازند، اول امراء و حاکمان و سپس علما و اندیشمندان هر جامعه‌ای هستند، که هم نقش فاعلین و هم نقش مانعیت را ایفا می‌کنند. به بیان دیگر وقتی یک فضایی از بیرون جامعه بیاید و فضای حاکم بر جامعه شود، این دو عامل درونی که در بطن جامعه هستند می‌توانند نقش مانعیت داشته و مانع پوشش آن عامل خارجی شوند.

فرهنگ‌سازی و نقش عوامل درونی

 فرهنگ‌سازی برای یک جامعه حیاتی و هویت‌ساز است،‌که هم از درون جامعه و هم از بیرون جامعه می‌تواند محقق شود. اگر از درون جامعه باشد، هم نقش فاعلیت و هم نقش مانعیت دارد به این معنا که نمی‌گذارد عامل بیرونی بیاید و تأثیر بگذارد، و جلوی تهاجم عامل بیرونی را می‌گیرد و آن را بی‌اثر می‌کند. مهم‌ترین عواملی که در درون جامعه فرهنگ‌سازی می‌کنند دو گروه هستند: 1- کسانی که زمام امور جامعه در دست آنها است که از آنها به حاکمان یا امرا تعبیر می‌کنند 2- علما و دانشمندان که محتواهای فرهنگی را تولید می‌کنند افرادی که زمام امور جامعه در دست آنها است به میزان مطرح بودنشان در جامعه از نظر دیداری، گفتاری و رفتاری تأثیرگذار هستند. در واقع حاکمان و کارگزاران الگو هستند و مردم از آنها تأثیر می‌پذیرند. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: اگر کسانی که زمام امور شما به دست آنها است،‌خوبان شما باشند، زنده ماندن روی زمین بهتر از مردن است، و اگر برعکس زمامداران شما اشرار بودند، مردن بهتر از زنده بودن است (بحارالانوار، ج 74، ص 139)

اما عامل دوم که نقش علما و دانشمندان به مثابه یک الگو در جامعه و هویت بخشی به آن است، بسیار حیاتی و بنیادی است که برحسب روایات اگر انحراف و لغزشی در آنها ایجاد شود، همه عالم را به فساد می‌کشد. امام علی(ع) می‌فرماید: «زله العالم تفسد عوالم» یک لغزش عالم (عالَم)ها را فاسد می‌کند.(عیون الحکم والمواعظ، ص 276) یا در روایت دیگری حضرت می‌فرماید: عالم و دانشمند مثل کشتی است که اگر بشکند هم خودش و هم کسانی که سوار او هستند غرق می‌شوند. (همان)