آرش فهیم
روزگاری نه چندان دور، بیشتر کودکان و نوجوانان، اوقات فراغت خود را به بازی‌های دسته‌جمعی و پرتحرک و در فضای باز مشغول می‌شدند. اغلب اوقات فراغت ما دهه شصتی‌ها در کوچه یا زمین ورزشی و پارک و همراه همسن و سالانمان می‌گذشت.
اما گسترش زندگی شهری و آپارتمان‌نشینی و همچنین هجوم سرسام آور رسانه‌های جدید به جامعه امروز ایران، تغییراتی را در روش گذران اوقات فراغت و تفریحات نسل جدید به وجود آورده است.
 این روزها بچه‌ها اغلب در ساختمان‌های درهم تنیده و به هم چسبیده و خانه‌های کوچک و محدود زندگی می‌کنند. با شیوع کرونا و الزام به ماندن در خانه هم دیگر کمتر می‌توان به پارک و باشگاه و مراکز تفریحی و فرهنگی رفت! بیشتر پدر و مادرها هم که صبح از خانه بیرون می‌زنند و گاهی برای تأمین مخارج زندگی مجبور هستند دو یا سه شغل داشته باشند و شب وقتی به منزل برمی‌گردند دیگر نه وقتی باقی مانده و نه حوصله چندانی برای بودن و بازی کردن با فرزندانشان دارند و ترجیح می‌دهند که بچه‌ها سرشان به تلویزیون و رایانه یا تلفن همراه و تبلت گرم باشد و کاری به کار آنها نداشته باشند!
به همین دلیل هم این روزها همبازی و همراه اصلی کودکان و نوجوانان، اینترنت و بازی‌های رایانه‌ای و نرم‌افزارهای تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی هستند.
برای خیلی از والدین نیز همین که سر بچه‌ها گرم شود کافی است و وسواسی درباره آنچه از طریق این ابزارها به خورد روح و ذهن آنها داده می‌شود ندارند. غافل از اینکه فضای مجازی، برخلاف اسمش واقعیت سهمگین و تأثیرگذار بر زندگی و شخصیت کودکان و نوجوانان هستند.
در قسمت قبلی به تأثیر منفی و چالش‌های مخرب فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان پرداختیم. اما سؤال این است که در برابر این مسئله چه باید کرد؟
تبدیل تهدید به فرصت
یکی از نشانه‌های سواد رسانه‌ای این است که یک فرد نه تنها از امواج منفی و تخریبگر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی گذر کند،که این تهدید را تبدیل به فرصت و محلی برای استفاده مثبت و بهینه کند. با این حال، همواره کارشناسان فرهنگی، متأسفانه یا خوشبختانه فقط نسبت به تهدیدات و خطرات فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان هشدار داده‌اند.
اما چه بخواهیم و چه نخواهیم، چه مخالف باشیم و چه موافق، به هر حال امروز فضای مجازی دیگر به بخشی از دنیای واقعی ما تبدیل شده است.
همه ما و فرزندانمان ناچار هستیم که بخشی از امور خود را به وسیله اینترنت و شبکه‌های اجتماعی و در فضای مجازی بگذرانیم. این فضا برای بچه‌ها دارای جاذبه است و پدر و مادرها با همه تمهیداتی هم که به کار ببرند، باز هم فقط تا حدی خواهند توانست تا مانع دسترسی فرزندانشان به فضای مجازی شوند.
 بر این اساس، در کنار آگاه سازی مردم نسبت به مضرات فضای مجازی، باید به آنها آموزش داده شود که چگونه این تهدید را تبدیل به فرصتی برای اعتلا و ارتقای فرزندانشان کنند.
می‌توان به صداوسیما هم پیشنهاد داد که در برنامه‌ها و سریال‌های خودش، به این موضوع هم توجه کند و در قالب نمایش و درام، نشان دهد که شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی چگونه می‌توانند کارکرد مثبتی در یک خانواده داشته باشند. اما چگونه می‌توان کودکان و نوجوانان را طوری هدایت کرد که در استفاده از تلفن همراه هوشمند و اینترنت و فضای مجازی، نه تنها آسیبی نبینند که از این فضا استفاده مثبت و مفید هم بکنند؟
برخی از پدر و مادرها، تجربیات خوبی در این زمینه دارند. با برخی از این والدین که در ضمن، خودشان هم اهل رسانه و فعالیت رسانه‌ای هستند درباره تجاربی که در زمینه کار فرزندانشان با فضای مجازی داشته‌اند گفت وگو کرده‌ایم.
شناخت سلیقه فرزندان
و تهیه مطالب مورد نیاز آنها
الگوسازی و دادن سرمشق به کودکان برای استفاده خوب از فضای مجازی، یک مهارت بزرگ است که اگر پدر و مادرها به آن مسلط باشند و روش‌های هدایت فرزندانشان را بیاموزند، می‌توانند سرنوشت بهتری برای نسل جدید رقم بزنند. اما برای همراهی با فرزندان در فضای مجازی، باید چه تدابیری به کار برد تا به نتیجه و سرانجام بهتری رسید؟
فرهاد مهدوی، روزنامه نگار و پدری که فرزندانش در سنین کودکی، نوجوانی و جوانی قرار دارند، به گزارشگر کیهان می‌گوید: «قبل از اینکه تجاربم در زمینه تربیت فرزندانم در استفاده صحیح و مفید از فضای مجازی را بیان کنم، لازم است چند نکته مهم و حیاتی را تذکر دهم؛ اول اینکه باید یادمان باشد که رفتار ما تأثیر مستقیمی بر رفتار فرزندانمان دارد. پس پدر و مادری که می‌خواهند بچه‌هایشان استفاده مثبتی از فضای مجازی کنند، باید خودشان هم حضور سالمی در این فضا داشته باشند. وقتی خودمان اخلاق را در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی رعایت نمی‌کنیم، نباید انتظار داشته باشیم که فرزندانمان رعایت کنند! نکته دوم هم اینکه برای استفاده صحیح کودکان و نوجوانان از فضای مجازی، باید سواد رسانه‌ای آنها را ارتقا دهیم. اگر فقط به بچه‌ها بگوییم، از فضای مجازی استفاده منفی نکن، باعث سواد رسانه‌ای در آنها نمی‌شود، بلکه باید به‌طور مصداقی و دقیق به بچه‌ها توضیح دهیم که هر مطلبی که با آن مواجه می‌شوند، چه مفهومی دارد و چگونه می‌تواند به او آسیب بزند. نکته سوم این است که علاوه‌بر اینکه فرزندانمان را به رفتن در بخش‌های مثبت فضای مجازی راهنمایی می‌کنیم، باید تا می‌توانیم آنها را در دنیای واقعی نیز به فضاهای مثبت ببریم. یکی از چیزهایی که موجب آسیب دیدن روابط والدین و فرزندان می‌شود، تأکید افراطی بر درس خواندن است! برخی از خانواده‌ها حتی در تعطیلات تابستانی هم بچه‌های خود را آزاد نمی‌گذارند و آنها را از صبح تا شب به کلاس‌های مختلف می‌فرستند. یادمان باشد که بچه‌ها به درس زندگی هم نیاز دارند. مثلا خود ما چند سال قبل، فرزندانمان را به پیاده‌روی اربعین بردیم؛ با اینکه فصل مدارس بود! یک نفر پرسید مگر بچه‌ها مدرسه نمی‌روند که من پاسخ دادم بهترین مدرسه برای بچه‌ها، همین مدرسه اباعبدالله الحسین(ع) است. اگر بچه‌های ما در این فضاها رشد پیدا کنند، آن وقت خود به خود در درس و زندگی و استفاده از فضای مجازی هم مسیر درستی را خواهند رفت.»
وی تجربه‌های خودش از مدیریت حضور مثبت فرزندانش در فضای مجازی را نیز این گونه شرح می‌دهد: «اولین و مهم‌ترین قدم در این راه «اعتماد» است. هم پدر و مادرها باید به فرزندان خودشان اعتماد داشته باشند و هم بچه‌ها باید متقابلا نسبت به پدر و مادر خودشان احساس اعتماد داشته باشند و حس کنند که والدین به آنها اعتماد دارند. اعتماد، یک عامل مهم است که به‌طور مستقیم موجب رفتار درست بچه‌ها می‌شود.
دومین کاری که پدر و مادرها باید انجام دهند ارسال مطالب ارزشمند و محتویات خوب فضای مجازی برای فرزندانشان است. مثلا اگر کلیپ یا مطلب با ارزشی را می‌بینند که برای فرزندمان هم می‌تواند مفید باشد، برایش ارسال کنیم.
سوم هم اینکه باید سلایق فرزندانمان در فضای مجازی را بشناسیم و کانال‌ها و صفحات مطابق با سلیقه آنها را شناسایی و در اختیارشان قرار دهیم. مثلا ممکن است یکی از فرزندان به مسائل آموزشی علاقه داشته و یا فرزند دیگرمان به زندگینامه شهدا علاقه‌مند باشد، پدر و مادر می‌تواند در دستیابی بچه‌ها به این مطالب با آنها مشارکت کند. حتی پدر و مادرها گاهی می‌توانند مطالب خوب را خودشان برای بچه‌ها بخوانند یا پخش کنند.»
 استفاده از ابزار والدین و محصولات ایرانی
یکی از نشانه‌های وجود سواد رسانه‌ای نزد خانواده‌ها این است که بتوانند فضای مجازی برای فرزندان خودشان را ایمن سازی کنند. ایمن سازی یعنی با حداقل دخالت و امر و نهی و در فضایی آزاد و راحت، بتوان فرزندان را به محیطی سالم و پویا هدایت کرد.
سمیرا خطیب‌زاده، دکترای فرهنگ و رسانه و مادر دو فرزند در سنین کودکی نیز به گزارشگر کیهان می‌گوید: «خانواده‌ها فقط برخورد سلبی با این موضوع نداشته باشند چون اگر ما فرزندمان را از همان ابتدا به‌طور مطلق از استفاده از این فضا منع و او را کاملا محدود کنیم، خواه‌ناخواه این بچه وقتی وارد سن نوجوانی شود دیگر نمی‌توان کنترلش کرد و با محدودیت‌های سلبی نمی‌توانیم جلوی او را بگیریم بلکه برعکس ممکن است به خاطر محدودیت‌های بیش از اندازه ما وارد محتواهایی شود که از نظرما نامناسب است، بنابراین من معتقدم خیلی باید به صورت منطقی، حساب شده و با نظارت مستقیم والدین از این ابزار استفاده شود. کما اینکه در این دوران خانواده با خریدن تبلت و سیم کارت مستقل برای دانش‌آموز به بهانه استفاده از آموزش الکترونیکی این بستر را برای بچه‌ها فراهم می‌کنند که به صورت کنترل نشده از اینترنت استفاده کنند.»
وی یادآور می‌شود: «همین که بچه‌ها با گوشی پدر و مادر وارد اینترنت ‌شوند خود به خود نظارت والدین نیز اعمال می‌شود؛ اینکه استفاده از این فضاها در چه ساعاتی و با چه محتوایی باشد، این خودش یک خود کنترلی برای فرزندان ایجاد می‌کند. همچنین باید آگاه باشیم که فرزندمان وقتی مشغول استفاده از تلفن همراه یا تبلت است، چه صفحاتی را می‌بیند و چه محتویاتی را نگاه می‌کند.» این مدرس دانشگاه همچنین پیشنهاد می‌دهد: «خوشبختانه الان خیلی از بازی‌های ایرانی توسط مراکز مورد تأیید تولید می‌شود که محتوای مثبتی هم دارند؛ اگر پسر من علاقه‌مند به بازی‌های شاد و اکشن است، با استفاده از برخی از این بازی‌ها می‌توان ضمن تأمین نیاز او، یک محتوای مثبت هم در اختیارش قرار دارد. مثلا یک بازی را در اختیارش قرار داد که ضمن اکشن و جنگ و تقابل، روحیه مقاومت فرزند من را هم تقویت کند.»
همراهی والدین با فرزندان
علی حیدری روزنامه‌نگار و پدر فرزندی نوجوان هم درباره مدیریت نسل جدید در فضای مجازی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «به اعتقاد من در کنار اینکه نباید نوجوانان را از ورود و فعالیت در فضای مجازی منع کرد، باید با یک مدیریت و کنترل هوشمند، مراقبت‌های لازم به عمل آورد.لازمه این کنترل هوشمند، آشنایی والدین با آخرین تکنیک‌ها در فضای مجازی است که در مرحله اول به نوعی منجر به بازدارندگی می‌شود و در مرحله بعد امکان رصد و پایش نحوه فعالیت فرزندان را فراهم می‌سازد. این آشنایی و حضور پابه‌پای والدین کنار فرزندان در فضای اینترنت در جوی صمیمانه و دوستانه نیز به کاهش آسیب‌های ناشی از فضای مجازی کمک می‌کند. پس در عین اعتماد به فرزندان و ایجاد شرایط بهره‌مندی آنها از اینترنت، باید به شکل‌های مختلف این حضور کنترل شود تا خدایی ناکرده فرزندان دچار آسیب‌هایی نشوند که جبران آنها به راحتی ممکن نباشد.»
وی می‌افزاید: «نکته مهم این است که اگرچه فرزندان در استفاده و انس با این دنیای جدید بیش از والدین فعال هستند و فضای مجازی هم تولیدات متنوعی برایشان فراهم آورده،اما هم والدین و هم فرزندان باید سطح آگاهی خود را نسبت به این دنیای جدید ارتقا دهند و نوع نگاهشان را به ظرفیت‌ها، محدودیت‌ها و خطرات فضای مجازی مبتنی بر آموزش و یادگیری تغییر دهند.»