پرسش:
انسان باشعور و عاقل به چه‌کسی می‌گویند و از چه اوصافی برخوردار است؟
پاسخ:
بحث عقل و خصوصیات عاقل در آموزه‌های وحیانی به‌صورت گسترده و مبسوط مطرح شده که ما در اینجا به اهم ویژگی‌های انسان عاقل اشاره می‌کنیم.
منظور از انسان باشعور همان انسان عاقل است.
هر کس این نعمت بزرگ الهی- یعنی عقل- را در زندگی خویش بکار گیرد، به سعادت دنیا و آخرت دست یافته است و آنها که عقل را چراغ راه زندگی خود قرار نداده‌اند، بجز بدبختی و هلاکت نصیبی حاصل‌شان نخواهد شد.
عاقلان و خردمندان دارای نشانه‌هایی هستند که با کمک گرفتن از آیات الهی و احادیث ائمه‌طاهرین (علیهم‌السلام ) به ذکر برخی از آنها می‌پردازیم.
۱- به پند و نصیحت ناصحان گوش فرا می‌دهد
یکی از نشانه‌های بارز اهل خرد اینست که، به پند و نصیحت ناصحان گوش فرا می‌دهند. خداوند حکیم در قرآن کریمش می‌فرماید: وما یذکر الا اولوا الباب (بقره -269) کسانی که خود‌رأی و خودسر هستند و به حرف احدی به غیراز خود توجه نمی‌کنند این افراد، خردمند نیستند و عاقبتشان به جز دوزخ نخواهد بود: و قالوا لو کنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر و گفتند: اگر می‌شنیدیم و تعقل می‌کردیم از اصحاب دوزخ نبودیم. (ملک- 10)
۲- کسی که عاقل است دین‌دار نیز هست.
امام علی‌‌(ع)  فرمودند: دیندار نیست، کسی که خردمند نباشد. (میزان الحکمه، ج8، ص 3881) تنها عاقلان هستند که به دستورات حضرت حق و انبیاء و اوصیای آنها گوش فرا داده، به دنیا به چشم مزرعه‌ای برای آخرت می‌نگرند و تنها به خوشی زودگذر دنیا دل خوش نمی‌دارند؛ بلکه با کمک گرفتن از عقل خود، به فرامین شارع مقدس گوش جان می‌دهند و اینان مؤمن حقیقی‌اند.
امام علی‌(ع)  در حکمت ۴۲۱ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: عقل تو را کفایت کند که راه گمراهی را از رستگاری نشانت دهد. لذا مؤمنان با کمک گرفتن از عقل خویش راه‌های گمراهی را شناخته و از آن فاصله می‌گیرند و تنها در مسیر صراط مستقیم گام بر می‌دارند.
۳- عاقلان، کمال طلبند.
امام علی‌(ع) فرمودند: العاقل یطلب الکمال، الجاهل یطلب المال. خردمند، جویای کمال است و نادان، جویای مال. (همان، ص 3891) عده‌ای از مردم تصور می‌کنند هر کس با هر شرایطی به جمع‌کردن مال بپردازد و در فاصله زمانی اندک صاحب اموال فراوان شود، او انسان عاقلی است؛ در حالی که در فرهنگ اسلامی به چنین کسی عاقل نمی‌گویند بلکه به فرموده امام علی‌(ع) عاقل آن کسی است که به‌دنبال کمالات گشته و خود را به آنها ملبس می‌کند. مثلا ً از بین علم و ثروت، عاقل کسب علم را انتخاب کرده، بجای حرص در مال، نسبت به علم حریص است و به اندازه رفع نیاز به کسب و کار می‌پردازد و بجای زراندوزی، اموال اضافی خود را صرف تولید و سودرساندن به جامعه و اعضاء آن می‌کند.
۴- قول و فعل عاقل یکی است.
امام علی‌(ع) می‌فرمایند: العاقل من صدق اقواله افعاله، خردمند کسی است که کردارهایش گفتارهای او را تصدیق کند. (همان) عاقل اهل حرافی نیست بلکه پیش از گفتن برای دیگران، به آنچه می‌داند و باور دارد عمل می‌کند؛ به بیان دیگر قول و عمل او هر دو دارای یک چهره‌اند !
۵- زبان عاقل در بند و تحت کنترل است.
امام علی‌(ع): العاقل من عقل لسانه خردمند کسی است که، زبان خود را در بند کشد.
بسیاری از بدبختیها و مشکلات، از عدم کنترل زبان است؛ چرا که اکثر مردم قبل از اینکه خوب فکر کنند حرف می‌زنند، به همین خاطر است که بیشتر مردم از غالب گفته هایشان پشیمانند و ‌ای کاش قضیه به همین جا ختم می‌شد؛ چه گرفتاریها، جدایی‌ها، کشمکش‌ها، و .... که به‌خاطر عدم کنترل زبان، نصیب انسان می‌شود.
ادامه دارد