پرسش:
آیا تفاوت طینت‌ها که در آموزه‌های وحیانی از آنها به طینت پاک (علیین) و طینت آلوده (سجین) تعبیر شده است، جبر نیست و با اختیار و آزادی انسان تعارض ندارد؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سوال به مفهوم طینت و طینت از دیدگاه روایات پرداختیم. اینک در ادامه دنباله مبحث را پی‌می‌گیریم:
تحلیل علامه مجلسی(ره)
ایشان در تفسیر و توجیه اخبار مزبور، پنج طریق را بیان می‌کنند که عبارتند از:
1- طریق اخباریون: آنان معتقدند که ما به این اخبار ایمان داریم و درعین حال اعتراف می‌کنیم که معنای حقیقی این روایات را نمی‌فهمیم و نمی‌دانیم که اینها برای چه از ائمه معصوم(ع) صادر شده‌اند؛ بنابراین علم آن را به خودشان واگذار می‌کنیم.
2- همه این روایات بر تقیه حمل می‌شود؛ زیرا موافق با مذهب اشاعره و احادیث عامه‌اند.
3- روایات مزبور حالت کنایی دارند، به این معنا که خداوند در آغاز خلقت به همه بندگانش عالم است که کدام‌یک از آنها پس از حیات در دنیای مادی که دار تکلیف است در مسیر ایمان و سعادت گام خواهند برداشت و کدام‌یک از آنان طریق کفر و شقاوت را خواهند پیمود؛ و چون خدا عالم است، گویا آنان را به این صورت آفرید.
4- اخبار طینت کنایه از اختلاف قوا، قابلیت و استعداد افراد بشر است؛ زیرا استعداد افراد یکسان و یکنواخت نیست؛ مانند استعداد پیامبر(ص) بااستعداد ابوجهل که یکی در بالاترین و دیگری در پست‌ترین آن قرار دارد و خداوند هرکدام را در حد خویش مکلف نموده است، اما درعین‌حال، هیچ‌یک مجبور به این نیستند، یعنی شر و فساد ابوجهل از روی سلب اختیار و اضطرار نبوده از روی اختیار است، و نیز، خیرخواهی و رحمت بودن پیامبر(ص) برای بشر از روی جبر نبوده، با کمال اختیار و اراده ایشان صورت گرفته است.
5- چون خداوند متعال افراد بشر را در عالمی «به نام عالم ذر» آفرید و آنان را مکلف ساخت و در آنجا گروهی اطاعت کرده و تسلیم شدند و طایفه‌ای دیگر طغیان ورزیده، نافرمانی نمودند، اختلاف طینت‌ آنها از جانب طاعت و عصیان خودشان بود نه از جانب خداوند؛ بنابراین جبر و اضطراری در کار نبوده است.
با توجه به تحلیل مرحوم علامه مجلسی می‌توان گفت، اعتقاد اشاعره در مسلک جبر و استناد ایشان به اخبار طینت که افراد بشر هیچ اختیاری در افعال خود نداشته، به منزله ابزاری بیش نیستند، نمی‌تواند صحیح باشد؛ زیرا اعتقاد به جبر، نه‌تنها با منطق سازگار نیست، با تعالیم انبیاء در تعارض قرار می‌گیرد. بدین معنا که تمام تعالیم انبیای الهی در راستای بیداری انسان‌ها و رساندن به کمال بوده است. اگر انسان‌ها در جهت زندگی‌شان به سمت سعادت و شقاوت هیچ‌گونه اختیاری از خود نداشته باشند، این هدف متعالی انبیا بیهوده و عبث خواهد بود، پس قطعا انسان‌ها در دار تکلیف مختاراند نه مجبور.
تحلیل علامه طباطبایی(ره)
از نگاه علامه، اخبار طینت در دو جهت بررسی شده است. از حیث یکنواخت بودن خلقت انسان از ابتدا تا انتها؛ و از گل بهشت بودن سرشت خوبان و از جهنم بودن طینت بدکاران. ایشان با توجه به این دو جهت درصدد ارائه راه‌حلی منطقی کوشیده‌اند. به همین خاطر از جهت دلالت و سند به بررسی روایات پرداخته‌اند.                               ادامه دارد