نگاهی به کتاب «فرهنگ تعزیه در کشورهای اسلامی» به قلم دکتر کیوان پهلوان - بخش پایانی
فلک از چشم انجم خون‌چکان است
هنگامی که عمربن سعد دستور داد تا اهل بیت را از خیمه‌ها بیرون و به سمت کوفه روانه کنند، زنان حرم با بدن‌های به خون نشسته عزیزانشان با قلبی شکسته و اندوه فراوان وداع کردند. زنان کوفه پس از رسیدن اسرای کربلا به آن دیار اندوه بر دلشان نشست و چشمانشان اشک‌بار شد... امام سجاد(ع) فرمودند: این زنان بر ما می‌گریند؟ پس چه کسی ما را کشته است؟!
قریب به سه قرن، خلفای اموی برای کم‌رنگ نشان دادن حماسه عاشورا در این روز به بهانه‌های واهی مراسم جشن و شادی برپا کرده و همگان را به سرور و شادی دعوت می‌کردند، اما عاشقان امام حسین(ع) اعتنایی به این جشن‌های مردم‌فریب نمی‌کردند و در خفا به سوگ سرور شهیدان و یاران باوفایش می‌نشستند.
«فرهنگ تعزیه در کشورهای اسلامی» به قلم دکتر کیوان پهلوان جلد پانزدهم از مجموعه کتاب‌های «فرهنگ تعزیه در جهان ایرانی» است که انتشارات آرون آن را منتشر کرده است.
گاهواره تشیع
شیعیان عراق، مهم‌ترین گروه شیعی در جهان عرب به شمار می‌آیند. وجود بارگاه‌های شش امام معصوم، همچنین مدارس علمیه به ویژه در شهرهای نجف و کاظمین نقش ویژه‌ای به این سرزمین داده است.
عروسی قاسم و سکینه؛ در میان شب‌های عزاداری محرم در عراق شب هشتم ویژگی خاصی دارد که اتفاقا از منظر نمایشی نیز در خور توجه است. این شب متعلق به جشن ازدواج قاسم و سکینه، دختر امام حسین(ع) است. مردم با فرستادن سینی‌های پر از سبزیجات معطر، شیرینی و شمع‌های رنگارنگ در این مراسم مشارکت دارند. در لحظه‌هایی خاص، این سینی‌ها را افرادی حمل کرده و از میان ردیف حاضران عبور می‌دهند. این صحنه‌ها با همراهی هزاران تن از عزادارانی که پرچم‌های عزا به دست و نوارهای سیاه، سبز یا قرمز به پیشانی دارند، حال و هوای خاصی به مجلس می‌دهد.
دومین جامعه شیعی در خلیج فارس
شیعیان عربستان سعودی پس از شیعیان عراق، بزرگترین جامعه شیعی را در خلیج فارس تشکیل می‌دهند، ولی مشارکت آنها در جامعه از تمام شیعیان عرب کمتر است، زیرا آنها بسیار محرومند.
به معنای دقیق‌تر، تنها شیعیانی هستند که نه فقط از تبعیض در عمل، بلکه از تبعیض‌های قانونی در این کشور رنج می‌برند و تقریبا از اظهار علنی آداب و شعائر دینی خود محرومند. هر ساله ده‌ها کتاب در عربستان سعودی بر ضد تشیع نوشته می‌شود و در اغلب آنها زمینه به گونه‌ای تصویر می‌شود که مسلمان بودن شیعیان مورد انکار قرار می‌گیرد!
کفر شویا؛ کربلای ثانی
تعزیه در لبنان در اواخر سده نوزدهم در نبطیه و بنت جبیل شکل گرفت، در ابتدا برگزارکنندگان این مراسم از بیم عثمانی‌ها نمایش‌های خود را در خفا اجرا می‌کردند و در طی اجرا نیز نگهبانانی مراقب بودند تا ماموران عثمانی از موضوع برنامه آنها اطلاع پیدا نکنند. آیین‌های تعزیه در لبنان چندان تفاوتی با آنچه در عراق اجرا می‌شد نداشتند، اما در سال 1975 میلادی، مضمون غالب اجراها درباره مسائل سیاسی بود. در این سال، یک رهبر منتقد مذهبی به نام امام موسی صدر به حکومت وقت اعلام کرد که ضروری است مردم برای دفاع از کشورشان در مقابل دشمنان مسلح شوند. او در پی مرتبط کردن صدر اسلام با زمان معاصر خود بود به پیروانش گفت: «اگر اکنون حسین با ما بود، در این اوضاع سخت چه می‌کرد؟ اگر او امروز در میان ما بود، چگونه با اسرائیلی‌ها رفتار می‌کرد و چگونه در مقابل آنها می‌ایستاد؟ بی‌شک اگر امروز حسین با ما بود، علیه ظلم و فساد موجود شمشیر می‌کشید و قیام می‌کرد.»
یک روز پس از سخنرانی امام موسی صدر، سخنان مشابهی را اسقف اعظم جبل عامل ایراد کرد. او در سخنان خود حمله اسرائیلی‌ها به «کفرشویا» را «کربلای ثانی» خواند. در این موقعیت خاص، حسین(ع) تبدیل به واقعیت مشترکی شد که بین مسلمانان و مسیحیان پیوند ایجاد کرد.
زنان و شمشیر زدن به سر؛ در لبنان نوعی تعزیه اجرا می‌شود که منحصر به مراسم عزاداری در لبنان است و آن مشارکت زنان در شمشیرزدن به سر است. اینان گروه کوچکی هستند که مانند مردان با شمشیر به سر خود ضربه وارد می‌کنند و سپس در حالی که خون از سرشان جاری است اشک می‌ریزند و شیون می‌کنند.
«مشق» بحرینی‌ها
در سال 61 هجری قمری(680 میلادی) گروهی از مردم بحرین از طریق بصره به کربلا رفتند تا به یاران امام حسین(ع) ملحق شوند. آنان زمانی به کربلا رسیدند که امام به شهادت رسیده بود. آنان در کربلا به زیارت محل شهادت امام و یارانش شتافتند و در حالی که کفن پوشیده بودند، با شمشیرهای برهنه مزار او را طواف کردند و این عملی بود که بعدها به «مشق» شهرت یافت. اجرای نمایش تعزیه و خصوصا مجروح کردن سر با شمشیر برای بحرینی‌ها نوعی ادای دین به وقایعی است که در کربلا برای امام‌حسین(ع)، خانواده و یارانش رخ داد.
رسوم محرم در ترکیه
علویان ترکیه از اول تا 12 محرم هر روز به یاد یکی از امامان معصوم(ع) روزه می‌گیرند. در این مدت، قربانی کردن، ذبح یا کشتن حیوانات، بی‌جان کردن جانداران و حتی از ریشه کندن درختان و گیاهان ممنوع است. شنیدن موسیقی، تراشیدن ریش، اصلاح سروصورت، استعمال عطر و ادکلن، شستن لباس، دوش گرفتن، آواز خواندن، استفاده از مظاهر شادی و سخن زشت گفتن و... جزو کارهایی است که علویان در طول روزه‌داری باید از آنها پرهیز کنند.
مرثیه‌خوانی زنان در هند
پس از رؤیت هلال ماه محرم، زنان هندی با وقار گرد هم می‌آیند و النگوهای شیشه‌ای خود را می‌شکنند. پس از آن، هیچ زیوری همراه بانوان شیعه دیده نمی‌شود. در ایام سوگواری هیچ بانویی گیسوی خود را شانه نمی‌زند و جز به رنگ سبز و سیاه جامه‌ای نمی‌پوشد. خنده بر لب کسی نمی‌آید و زنان به زمزمه نوحه می‌پردازند. زنان به رهبری یکی از بانوان مجلس عزاداری خاص خود را برپا می‌کنند. مضامین مراثی که در این مجالس خوانده می‌شود، شرح جزئیات دلخراش مصائب اهل بیت است. اشعار را زنانی می‌خوانند که کاسه‌های خالی در دست گرفته، به نهر آب خیره شده‌اند.
تعزیه در پاکستان
شبیه‌سازی ذوالجناح، معروف‌ترین تعزیه‌ای است که در روز عاشورا در پاکستان برپا می‌شود. شیعیان پاکستان در روز عاشورا، اسبی را که معتقد هستند از همان نژاد اسب امام حسین(ع) در فاجعه کربلا است، آرایش و تیمار می‌کنند. با فرارسیدن ظهر عاشورا مردم عزادار سینه می‌زنند، ذوالجناح را می‌بوسند و آن را مخاطب قرار می‌دهند که بگو ای ذوالجناح! امام حسین را کجا پیاده کردی؟ چرا تنها برگشتی؟ چرا با امام حسین نزد اهل بیت برنگشتی؟
ذوالجناح اسب باوفای امام حسین(ع)
وقتی امام حسین(ع) به شهادت رسید ذوالجناح شیهه می‌کشید، سمت هر یک از شهدا می‌رفت به آنها نظر می‌کرد. عمربن سعد امر کرد که این اسب را بگیرند و بیاورند. سوارها از چهار طرف برای گرفتن آن حیوان باوفا اسب دوانیدند. ذوالجناح بعضی را با پا زد و برخی را به دندان گرفت و چندین نفر را از پشت اسب انداخت. ابن‌سعد به سواره‌ها گفت: از او دور باشید تا ببینیم چه می‌کند و به چه کار مشغول می‌شود. ذوالجناح به جسم غرق به خون شهدا نگاه کرد. همه فهمیدند که پیکر نورانی و مطهر حضرت سیدالشهدا(ع) را می‌خواهد. وقتی خود را به حضرت رسانید شروع کرد به بوسیدن و بوییدن آن پیکر بی‌سر و پیشانی خود را به جسم پاره پاره امام می‌مالید و شیهه می‌کشید و نعره می‌کرد.
مجموعه کتاب‌های «فرهنگ تعزیه در جهان ایرانی» گنجینه‌ای ارزشمند است برای تمام کسانی که دل در گرو فرهنگ تعزیه و از آن میان، «تعزیه» دارند. علاقه‌مندان برای تهیه این مجموعه می‌توانند با شماره‌های 66962850-09121226281 تماس حاصل فرمایند.
ر. تیرگری
قریب به سه قرن، خلفای اموی برای کم‌رنگ نشان دادن حماسه عاشورا در این روز به بهانه‌های واهی مراسم جشن و شادی برپا کرده و همگان را به سرور و شادی دعوت می‌کردند، اما عاشقان امام حسین(ع) اعتنایی به این جشن‌های مردم‌فریب نمی‌کردند و در خفا به سوگ سرور شهیدان و یاران باوفایش می‌نشستند.
«فرهنگ تعزیه در کشورهای اسلامی» به قلم دکتر کیوان پهلوان جلد پانزدهم از مجموعه کتاب‌های «فرهنگ تعزیه در جهان ایرانی» است که انتشارات آرون آن را منتشر کرده است.
گاهواره تشیع
شیعیان عراق، مهم‌ترین گروه شیعی در جهان عرب به شمار می‌آیند. وجود بارگاه‌های شش امام معصوم، همچنین مدارس علمیه به ویژه در شهرهای نجف و کاظمین نقش ویژه‌ای به این سرزمین داده است.
عروسی قاسم و سکینه؛ در میان شب‌های عزاداری محرم در عراق شب هشتم ویژگی خاصی دارد که اتفاقا از منظر نمایشی نیز در خور توجه است. این شب متعلق به جشن ازدواج قاسم و سکینه، دختر امام حسین(ع) است. مردم با فرستادن سینی‌های پر از سبزیجات معطر، شیرینی و شمع‌های رنگارنگ در این مراسم مشارکت دارند. در لحظه‌هایی خاص، این سینی‌ها را افرادی حمل کرده و از میان ردیف حاضران عبور می‌دهند. این صحنه‌ها با همراهی هزاران تن از عزادارانی که پرچم‌های عزا به دست و نوارهای سیاه، سبز یا قرمز به پیشانی دارند، حال و هوای خاصی به مجلس می‌دهد.
دومین جامعه شیعی در خلیج فارس
شیعیان عربستان سعودی پس از شیعیان عراق، بزرگترین جامعه شیعی را در خلیج فارس تشکیل می‌دهند، ولی مشارکت آنها در جامعه از تمام شیعیان عرب کمتر است، زیرا آنها بسیار محرومند.
به معنای دقیق‌تر، تنها شیعیانی هستند که نه فقط از تبعیض در عمل، بلکه از تبعیض‌های قانونی در این کشور رنج می‌برند و تقریبا از اظهار علنی آداب و شعائر دینی خود محرومند. هر ساله ده‌ها کتاب در عربستان سعودی بر ضد تشیع نوشته می‌شود و در اغلب آنها زمینه به گونه‌ای تصویر می‌شود که مسلمان بودن شیعیان مورد انکار قرار می‌گیرد!
کفر شویا؛ کربلای ثانی
تعزیه در لبنان در اواخر سده نوزدهم در نبطیه و بنت جبیل شکل گرفت، در ابتدا برگزارکنندگان این مراسم از بیم عثمانی‌ها نمایش‌های خود را در خفا اجرا می‌کردند و در طی اجرا نیز نگهبانانی مراقب بودند تا ماموران عثمانی از موضوع برنامه آنها اطلاع پیدا نکنند. آیین‌های تعزیه در لبنان چندان تفاوتی با آنچه در عراق اجرا می‌شد نداشتند، اما در سال 1975 میلادی، مضمون غالب اجراها درباره مسائل سیاسی بود. در این سال، یک رهبر منتقد مذهبی به نام امام موسی صدر به حکومت وقت اعلام کرد که ضروری است مردم برای دفاع از کشورشان در مقابل دشمنان مسلح شوند. او در پی مرتبط کردن صدر اسلام با زمان معاصر خود بود به پیروانش گفت: «اگر اکنون حسین با ما بود، در این اوضاع سخت چه می‌کرد؟ اگر او امروز در میان ما بود، چگونه با اسرائیلی‌ها رفتار می‌کرد و چگونه در مقابل آنها می‌ایستاد؟ بی‌شک اگر امروز حسین با ما بود، علیه ظلم و فساد موجود شمشیر می‌کشید و قیام می‌کرد.»
یک روز پس از سخنرانی امام موسی صدر، سخنان مشابهی را اسقف اعظم جبل عامل ایراد کرد. او در سخنان خود حمله اسرائیلی‌ها به «کفرشویا» را «کربلای ثانی» خواند. در این موقعیت خاص، حسین(ع) تبدیل به واقعیت مشترکی شد که بین مسلمانان و مسیحیان پیوند ایجاد کرد.
زنان و شمشیر زدن به سر؛ در لبنان نوعی تعزیه اجرا می‌شود که منحصر به مراسم عزاداری در لبنان است و آن مشارکت زنان در شمشیرزدن به سر است. اینان گروه کوچکی هستند که مانند مردان با شمشیر به سر خود ضربه وارد می‌کنند و سپس در حالی که خون از سرشان جاری است اشک می‌ریزند و شیون می‌کنند.
«مشق» بحرینی‌ها
در سال 61 هجری قمری(680 میلادی) گروهی از مردم بحرین از طریق بصره به کربلا رفتند تا به یاران امام حسین(ع) ملحق شوند. آنان زمانی به کربلا رسیدند که امام به شهادت رسیده بود. آنان در کربلا به زیارت محل شهادت امام و یارانش شتافتند و در حالی که کفن پوشیده بودند، با شمشیرهای برهنه مزار او را طواف کردند و این عملی بود که بعدها به «مشق» شهرت یافت. اجرای نمایش تعزیه و خصوصا مجروح کردن سر با شمشیر برای بحرینی‌ها نوعی ادای دین به وقایعی است که در کربلا برای امام‌حسین(ع)، خانواده و یارانش رخ داد.
رسوم محرم در ترکیه
علویان ترکیه از اول تا 12 محرم هر روز به یاد یکی از امامان معصوم(ع) روزه می‌گیرند. در این مدت، قربانی کردن، ذبح یا کشتن حیوانات، بی‌جان کردن جانداران و حتی از ریشه کندن درختان و گیاهان ممنوع است. شنیدن موسیقی، تراشیدن ریش، اصلاح سروصورت، استعمال عطر و ادکلن، شستن لباس، دوش گرفتن، آواز خواندن، استفاده از مظاهر شادی و سخن زشت گفتن و... جزو کارهایی است که علویان در طول روزه‌داری باید از آنها پرهیز کنند.
مرثیه‌خوانی زنان در هند
پس از رؤیت هلال ماه محرم، زنان هندی با وقار گرد هم می‌آیند و النگوهای شیشه‌ای خود را می‌شکنند. پس از آن، هیچ زیوری همراه بانوان شیعه دیده نمی‌شود. در ایام سوگواری هیچ بانویی گیسوی خود را شانه نمی‌زند و جز به رنگ سبز و سیاه جامه‌ای نمی‌پوشد. خنده بر لب کسی نمی‌آید و زنان به زمزمه نوحه می‌پردازند. زنان به رهبری یکی از بانوان مجلس عزاداری خاص خود را برپا می‌کنند. مضامین مراثی که در این مجالس خوانده می‌شود، شرح جزئیات دلخراش مصائب اهل بیت است. اشعار را زنانی می‌خوانند که کاسه‌های خالی در دست گرفته، به نهر آب خیره شده‌اند.
تعزیه در پاکستان
شبیه‌سازی ذوالجناح، معروف‌ترین تعزیه‌ای است که در روز عاشورا در پاکستان برپا می‌شود. شیعیان پاکستان در روز عاشورا، اسبی را که معتقد هستند از همان نژاد اسب امام حسین(ع) در فاجعه کربلا است، آرایش و تیمار می‌کنند. با فرارسیدن ظهر عاشورا مردم عزادار سینه می‌زنند، ذوالجناح را می‌بوسند و آن را مخاطب قرار می‌دهند که بگو ای ذوالجناح! امام حسین را کجا پیاده کردی؟ چرا تنها برگشتی؟ چرا با امام حسین نزد اهل بیت برنگشتی؟
ذوالجناح اسب باوفای امام حسین(ع)
وقتی امام حسین(ع) به شهادت رسید ذوالجناح شیهه می‌کشید، سمت هر یک از شهدا می‌رفت به آنها نظر می‌کرد. عمربن سعد امر کرد که این اسب را بگیرند و بیاورند. سوارها از چهار طرف برای گرفتن آن حیوان باوفا اسب دوانیدند. ذوالجناح بعضی را با پا زد و برخی را به دندان گرفت و چندین نفر را از پشت اسب انداخت. ابن‌سعد به سواره‌ها گفت: از او دور باشید تا ببینیم چه می‌کند و به چه کار مشغول می‌شود. ذوالجناح به جسم غرق به خون شهدا نگاه کرد. همه فهمیدند که پیکر نورانی و مطهر حضرت سیدالشهدا(ع) را می‌خواهد. وقتی خود را به حضرت رسانید شروع کرد به بوسیدن و بوییدن آن پیکر بی‌سر و پیشانی خود را به جسم پاره پاره امام می‌مالید و شیهه می‌کشید و نعره می‌کرد.
مجموعه کتاب‌های «فرهنگ تعزیه در جهان ایرانی» گنجینه‌ای ارزشمند است برای تمام کسانی که دل در گرو فرهنگ تعزیه و از آن میان، «تعزیه» دارند. علاقه‌مندان برای تهیه این مجموعه می‌توانند با شماره‌های 66962850-09121226281 تماس حاصل فرمایند.
ر. تیرگری