ارزش اعمال صالح عالمانه
در آیات و روایات بر علم و معرفت بسیار تاکید شده است تا جایی که بیان کرده‌اند هر عملی با علم همراه باشد ارزش بیشتر یافته و ثواب و پاداش آن فزونتر است.
شاید بهترین شاهد مثال در این باره همان داستان عابد و زاهد در جزیره است. علىبى محمدبنعبداللّه از ابراهیم بن اسحاق از محمد بن سلیمان دیلمى و او از پدرش نقل مىکند که : به امام صادق (ع) عرض کردم: فلانى در عبادت، دیانت و فضیلت چنین و چنان است.
فرمود: عقلش چگونه است؟
گفتم: نمىدانم.
فرمود: پاداش به اندازه عقل است. مردى از بنىاسرائیل در یکى از جزایر دریا که سبز و خرم و پر آب و درخت بود عبادت خدا مىکرد، یکى از فرشتگان از آنجا گذشت و عرض کرد: پروردگارا! مقدار پاداش این بندهات را به من بنما. خداوند به او نشان داد و او آن مقدار را کوچک شمرد. خدا به او وحى کرد: همراه او باش.
آن فرشته به صورت انسانى نزد او آمد. عابد گفت: تو کیستى؟
گفت مردى عابدم، چون از مقام و عبادت تودر این مکان آگاه شدم نزد تو آمدم تا با تو عبادت خدا کنم. فرشته آن روز را با او بود، چون صبح شد فرشته به او گفت: جاى پاکیزهاى دارى، فقط براى عبادت خوب است.
عابد گفت: اینجا یک عیب دارد.
فرشته گفت: چه عیبى؟
عابد گفت: خداى ما چهارپائى ندارد؛ اگر او خرى مىداشت در اینجا مىچرانیدمش، براستى این علفها از بین مىرود!
فرشته گفت: پروردگار که خر ندارد!
عابد گفت: اگر خرى مىداشت چنین علفى تباه نمىشد.
خدا به فرشته وحى کرد: همانا او را به اندازه عقلش پاداش می‌دهم. (اصول کافى ، ج 1 ص12)
هر چند از نظر اسلام آنچه موجب ارزش انسان می‌شود دستیابی به تقوا از طریق عبودیت(بقره، آیه 21) و تزکیه نفس به کمک کتاب الله و عترت طاهره(بقره، آیه 129؛ آل عمران 164؛ جمعه، آیه 2) است، ولی این تزکیه نیازمند تعلیم خدا و پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است. به این معنا که تعلیم آنان و تعلم ما مقدم بر تزکیه آنان و خودسازی ماست.
از همین رو در آیات قرآن همواره بر ارزش علم تاکید ویژه‌ای شده و در‌باره نسبت ارزشی هر عبادتی با علم آن بارها سخن به میان آمده است. از جمله این آیات می‌توان به آیه 9 سوره زمر اشاره کرد. خداوند می‌فرماید: أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ؛ آیا چنین کسى بهتر است یا آن کسى که او در طول شب در سجده و قیام اطاعت خدا مىکند و از آخرت مىترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد؟ بگو: «آیا کسانى که مىدانند و کسانى که نمىدانند یکسانند؟» تنها خردمندانند که پندپذیرند.
پس تزکیه به عنوان هدف ارزش دارد، اما این نیازمند علم و تعلمی است که به این تزکیه معنا و مفهوم دیگری می‌بخشد. از همین رو در آیه تزکیه به عنوان هدف مقدم می‌شود ولی ارتباط خودش را با علم حفظ می‌کند. خداوند در آیه فوق بیان می‌کند که تزکیه زمانی ارزش می‌یابد که با علم همراه باشد. لذا نادان و غیر عالم را در سطح عالم قرار نمی‌دهد و این گونه به نماز شبی که اهل تزکیه با علم به جا می‌آورند بهایی خاص می‌بخشد و ارزش آن را این‌گونه آشکار می‌سازد. امام صادق(ع) در روایتی بر این اصل تاکید می‌کند که آن عالِم نماز شب‌خوان بهتر است از نماز شب خوان بدون علم. (نگاه کنید: وسایل‌الشیعه، آل البیت، ج 8، ص 156، حدیث 32) در این آیه و روایت سخن از این نیست که عالم و دانا خوب است، بلکه عالم و دانایی خوب است که عمل صالح چون نماز شب داشته باشد؛ اما اگر عالم باشد و عمل صالح نداشته باشد چنین عالمی خوب نیست.
اما اگر عالم نباشد ولی اهل تزکیه باشد و نماز شب بخواند، چنین کسی قدر و منزلتش بیشتر از عالم بی‌نماز است؛ زیرا از نظر اسلام تزکیه هدف است و علم مقدمه است. پس کسی که مقدمه را داشته باشد و کاری به ذی مقدمه و هدف نداشته باشد ارزشی ندارد، از این رو علم بی‌عمل بی‌فایده است، اما اگر کسی ذی مقدمه را بیاورد هر چند ناقص و بدون علم باشد، آن بهتر و برتر خواهد بود؛ زیرا عمل صالح را دارد هر چند بی‌علم باشد. در حقیقت آیه 9 سوره زمر، هم ارزش علم و تزکیه را بیان می‌کند و هم می‌گوید که هدف از علم تزکیه است و اگر علم بی‌عمل باشد بی‌ارزش خواهد بود، اما عمل صالح بی‌عمل ارزش خود را هر چند کم خواهد داشت.