به گزارش باشگاه خبرنگاران جوان، شاید تا 10 سال گذشته کسی فکر نمی‌کرد که بشر تا به این اندازه به فناوری شبکه‌های اجتماعی یا فضای مجازی وابستگی پیدا کند. با ظهور و گسترش صنعت همزمان ارتباطات و در امتداد آن اینترنت به عنوان شبکه ارتباطی و اطلاعاتی جهانی، فضای جدیدی در عرصه‌ زندگی به وجود آمد که می‌توان با عناوینی همچون «فضای دوم» و «فضای مجازی» از آن یاد کرد.
شاید امروز بیش از هر زمان دیگری به نظریه دهکده جهانی «مارشال مک‌لوهان» نزدیک شده باشیم. این نظریه به ما یاد‌آور می‌شود وسایل ارتباط جمعی بسیاری از شیوه‌های زندگی را عوض کرده‌اند. جهان پهناور ما، اکنون دیگر به دهکده‌ای بزرگ تبدیل شده که افکار و اعمال افراد و جمعیت‌ها در آن، از نظر یکدیگر پنهان نیست و تبادل افکار و اطلاعات و علوم و فنون و هنرها و تبلیغات، به میزان و سرعت حیرت آوری در جریان است. امروزه، افراد بشر، به تجمع برای کسب پیام و اندیشه نیازی ندارند؛ بلکه می‌توانند در خلوت و در خانه‌های خود، پیام دانشمندان و متفکّران را بخوانند و بدانند. شکل‌گیری و گسترش چنین فضایی، به معنای ظهور و توسعه فردگرایی است.
امروزه به دلیل گستردگی و فراگیری فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در دنیا و قرار گرفتن بسیاری از مباحث و مطالب در حوزه‌های مختلف مورد نیاز انسان‌ها در درون این شبکه جهانی، ضرورت استفاده از قابلیت‌ها و امکانات آن، برای همه افراد و سازمان‌ها ضروری و لازم به نظر می‌رسد؛ به گونه‌ای که امروزه دیگر انجام بسیاری از فعالیت‌های روزمره انسان، بدون کمک از قابلیت‌های این شبکه عملا با مشکل مواجه خواهد شد. فضایی که گفته می‌شود به اندازه هزار میلیارد کتاب در آن مطلب وجود دارد.
 اینترنت به عنوان اولین مورد فضای مجازی برای اهداف نظامی و امنیتی طراحی شد، اما به‌ مرور وارد دیگر بخش‌های اجتماعی از جمله تجارت، تفریح و سرگرمی و... شد و این امر چنان پررنگ و گسترده بود که کارکرد آن را تغییر داد، به ‌طوریکه این تکنولوژی نوظهور، امروزه به یک صنعت و عرصه تاثیرگذار جهانی تبدیل شده است و کمتر موضوع اجتماعی را می‌توان یافت که متاثر از اینترنت نباشد.
اینترنت ابتدا در کشورهای غربی به عنوان رسانه‌ای همگانی رواج یافت و به‌تدریج دیگر کشورها را نیز در برگرفت و به مثابه ابزاری موثر در انتقال و ترویج سیاست‌ها، فرهنگ، اقتصاد و... کاربرد پیدا کرد. این تغییر و تحولات جهانی و گرایش همه جانبه به استفاده از اینترنت، تبعات و تاثیرات بسیاری در جوامع بشری داشت تا جایی که از آن به «انفجار اطلاعات» تعبیر می‌شود که مفهومی پر کاربرد در علم ارتباطات و جامعه شناسی است.
چرا فضای مجازی بر فضای واقعی غلبه کرد؟
در پاسخ باید گفت در دنیای واقعی، محدودیت‌هایی به فرد حاضر در جامعه اعمال می‌شود. این محدودیت‌ها، در هر جامعه‌ای طبیعی قلمداد می‌شود ولی اعضای یک جامعه ممکن است آن را خلاف آزادی عمل و اختیار خود بدانند. این محدودیت‌ها می‌تواند در خصوص اظهار نظر درباره‌ مسائل مختلف نیز باشد؛ به این معنی که در کشوری ممکن است احساس آزادی بیان وجود نداشته باشد- ولو خود آن وجود داشته باشد- افراد به فضاهایی غیررسمی که در آن معمولا ویژگی‌های هویتی آنها کامل نیست و کمتر قابل شناسایی است، روی آورده و در آن به ابراز نظر در خصوص مسائل مختلف به ویژه فعالیت‌های حکومت می‌پردازند. بدیهی و طبیعی است که در این شرایط، خروج از محدودیت‌ها، حالتی اغراق‌آمیز و دور از واقعیت داشته و با پرخاش‌هایی در رفتارها و اظهار نظرها همراه باشد.
 علت دوم گرایش به چنین فضا و فرهنگی، امکاناتی است که فضای مجازی در اختیار فرد قرار می‌دهد. در دنیای واقعی، هرکس با نام، نام خانوادگی، مشخصات ظاهری، ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی خاصی تعریف می‌شود. امّا تمامی این الزامات در دنیای مجازی از بین رفته و افراد صرف داشتن یک حساب کاربری می‌توانند به فعالیت بپردازند. در این‌جاست که انتخاب‌گری در فضای مجازی اهمیّت پیدا می‌کند. فرد، در گام نخست انتخاب می‌کند هویت واقعی خود را به نمایش بگذارد یا خیر. سپس، انتخاب‌های بعدی مانند انتخاب تصویر خود، ارائه‌ اطلاعات صحیح در خصوص خود و غیره به وجود آمده و فرد ناگزیر یکی از این موارد را انتخاب می‌کند. این انتخاب‌ها در دنیای واقعی، وجود ندارد و فرد امکان انتخاب در هر بعدی از ابعاد زندگی واقعی را ندارد. یکی دیگر از امکاناتی که فضای مجازی در اختیار کاربران خود قرار می‌دهد، فضایی گسترده و بدون وجود هرگونه محدودیت‌های جغرافیایی است. این امکان، به افراد اجازه می‌دهد تا اخبار جدید را دریافت کنند. مانند سایر امکانات فضای مجازی، این امکان باعث می‌شود که بسیاری از اخبار غلط یا شبه خبرها به عنوان خبر صحیح به اطلاع آنها برسد و مانند چرخه‌ای، به سبب آن انتظارات از زندگی واقعی بالا رفته، سپس احساس محدودیت‌ها به افراد غلبه کند، فعالیت در فضای مجازی شدیدتر شده و وارد فضایی فانتزی‌تر می‌شود.

مزایای فضای مجازی
 از جمله مواردی که می‌توان از آنها به عنوان فرصت‌ و به تعبیری، نقاط قوت استفاده از فضای مجازی نام برد عبارتند از:
1- عمومی بودن فضای مجازی: این موضوع به هر فردی در هر نقطه از جهان امکان می‌دهد از طریق این فناوری به آسان‌ترین وجه، جدیدترین اطلاعات مورد علاقه خود را به دست آورد و مرزهای جغرافیایی یا سیاسی تا‌کنون نتوانسته جلوی استفاده از فضای مجازی و گسترش روزافزون آن را بگیرد.
 2-کاهش هزینه‌های اقتصادی، اجتماعی:  با استفاده از امکانات موجود در فضای مجازی، که در بسیاری از روابط اقتصادی و اجتماعی دیگر نیازی به مراجعه‌ حضوری برای خرید کالا یا خدمات نیست و طبیعی است که این امر باعث کاهش قابل توجهی از هزینه‌های اقتصادی می‌شود. کاهش رفت‌ و آمدهای غیر ضروری درون‌ شهری و در نتیجه کاهش مصرف انرژی و کاهش آلودگی هوا همچنین کاهش مصرف کاغذ و هزینه‌های چاپ و نشر و سایر هزینه‌ها با استفاده از امکانات موجود در فضای مجازی از این جمله است.
3- دستیابی آسان به آخرین اطلاعات تخصصی: امکان دستیابی آسان به آخرین اطلاعات تخصصی در زمینه‌های مختلف اعتقادی، اجتماعی، اقتصادی، هنری و... که در سطح جهان بصورت مقاله، کتاب، نرم‌افزار و...منتشر شده و می‌شود.
4- تبادل اطلاعات و تعاملی بودن: تبادل اطلاعات و تعاملی بودن روابط و ارتباطات در فضای مجازی بدون محدودیت‌های حاکم بر دیگر رسانه‌ها است که معمولا در آنها عده‌ای گوینده و نویسنده هستند و جمع دیگری صرفا شنونده و خواننده.
5- جذابیت و تنوع در فضای مجازی و مخاطب محور بودن اغلب داده‌ها در آن: امکان نظر‌سنجی و ارزیابی در این فضا برقرار و به روزتر است و این توانایی را به داده‌پردازان می‌دهد که از آخرین خواسته‌های مخاطبان خود مطلع شوند که این امر در کنار تنوع و جذابیت فضای سایبری تأثیر بسزایی در جذب مخاطب دارد.
6- گسترش عدالت رسانه‌ای: در گذشته فقط افراد خاصی آن هم در شهرهای بزرگ می‌توانستند به مطبوعات و نشریات دسترسی داشته و از اخبار روز و رویدادهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... مطلع شوند و حال آنکه با وجود فضای مجازی و فناوری‌های گوناگون اطلاعاتی و ارتباطاتی، تمام افراد حتی در دورترین نقاط نیز می‌توانند به شکل برابر، از این اطلاعات مطلع و از آن بهره‌برداری کنند.
7- گسترش تعاملات و تبادل نظرها: گسترش تعاملات و تبادل نظرها با سرعت بسیار بالا در فضای مجازی و بخصوص در «شبکه‌های اجتماعی» این امکان را فراهم می‌سازد که افراد به تبادل آراء و افکار بپردازند.

معایب و خطرات فضای مجازی
اما با قاطعیت می‌توان گفت که معایب شبکه‌های اجتماعی بسیار بیشتر و خطرناک‌تر از مزایای آن است که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- ایجاد آشفتگی در خانواده‌ها: شکستن حرمت‌ها و قبح‌شکنی از گناهان همراه با ایجاد آشفتگی در اصلی‌ترین عنصر سازنده جامعه یعنی نهاد خانواده که این کار با هدف از بین بردن نقش سازنده خانواده در تربیت فرزندان صورت می‌گیرد.
2- افزایش هنجارشکنی در جامعه: ویژگی‌های فضای مجازی موجب بالا رفتن آمار جرم و اعمال مجرمانه و تشدید آسیب‌های اجتماعی شده و ارزش‌های انسانی مانند اخلاق خانوادگی، حیا، حریم خصوصی، آموزه‌های سنتی و آداب و رسوم فرهنگی را مورد تاخت‌وتاز قرار داده است که نتیجه این تهاجم، درگیر نمودن نهاد خانواده با چالش‌های و تهدیدات جدی و کم رنگ شدن بسیاری از «ارزش‌های اجتماعی» برای افراد است.
3- جهانی‌سازی از طریق تبلیغ و القای فرهنگ غربی: درگذشته، افرادی که در یک محدوده‌ جغرافیایی زندگی می‌کردند، دارای فرهنگ مخصوص همان محدوده بوده و از آن پیروی می‌کردند؛ اما با گسترش فضای مجازی، این مرزهای فرهنگی از میان رفته و در نتیجه فرهنگ کاربران فضای مجازی تا حدود زیادی به هم شبیه‌تر شده است.
4-کمرنگ شدن نقش نظارتی خانواده‌ها: بسیاری از والدین به دلیل ویژگیهای خاص فضای مجازی و نو بودن این پدیده، فرصت و یا توان کافی برای شناخت دقیق این فضا و کاربردهای آن را به دست نیاورده‌اند که این عدم آشنایی با فضای سایبری در کنار استفاده روزمره نوجوانان و جوانان و حتی کودکان از این فضا باعث شده است که یک فضای محرمانه و خصوصی بدون احساس وجود ناظر برای فرزندان ایجاد شود و آنها بدون دغدغه به سایت‌ها و احیانا شبکه‌های مختلف مجازی دسترسی یافته و به دلیل ویژگی‌های سنی و کنجکاوی‌های خود، از فضاهای ناسالم موجود در اینترنت متأثر شوند که این مسئله در بلند مدت باعث تغییر رفتار فرد و به تبع آن جامعه می‌شود که معمولا در مغایرت با عرف و ارزش‌های سنتی خانواده‌ها است.
5-تعارض ارزش‌ها و باورهای اجتماعی: ورود اینترنت همراه با ارزش‌های غربی، چالش‌های جدیدی را در جوامع مختلف به وجود آورده است. قدرت‌های غربی و صاحبان بزرگ کارتل‌های اقتصادی از ظرفیت‌های فضای مجازی برای نیل به اهداف خود سوء‌استفاده کرده و در تلاش هستند که با حاکمیت ایدئولوژی «سرمایه‌داری» تمامی حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی سایر جوامع را پذیرای عقاید خود سازند.
6- اختلال در شکل گیری شخصیت: عناصر سه گانه هویت، یعنی خود شخص، فرهنگ و جامعه، در تکوین شخصیت هرفرد نقش مهمى را ایفا مى‏کنند. از آنجا که فضای سایبری، صحنه‌ای فرهنگى و اجتماعى است که کاربر را در موقعیت‏‌هاى متنوع، نقش‌ها و سبک‌هاى زندگى قرار مى دهد، زمینه‌ای است برای آسیب پذیری شخصیت کاربر و در بسیاری از مواقع، باعث چند شخصیتی شدن فرد می‌شود.
7-به خطر افتادن حریم شخصی: گردانندگان شبکه‌های اجتماعی به حریم خصوصی کاربران تجاوز کرده و اطلاعات شخصی افراد را در اختیار مراکز اطلاعاتی و امنیتی، شرکت‌های تجاری و سایر مراکز متقاضی قرار می‌دهند. در هنگام نصب برنامه شبکه‌های اجتماعی، کاربر به سایت مربوطه اجازه می‌دهد تا اطلاعات شخصی او را با منابع خارجی به اشتراک بگذارد؛ بدون اینکه تنظیماتی برای غیر فعال کردن این موضوع وجود داشته باشد.
8-شکاف نسل‌ها: استفاده از اینترنت شکاف میان نسل‌ها را بیشتر کرده و با ورود وسایل و تکنولوژی‌های جدید به عرصه خانواده‌ها، شاهد هستیم که اعضای خانواده ساعت‌های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. امروزه نشست‌های خانوادگی که در آن والدین و فرزندان درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفت‌وگو کنند، رو به کاهش است. روابط موجود میان والدین و فرزندان رو به سردی گراییده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوت‌های اجتماعی، زندگی را از دیدگاه خود تفسیر می‌کنند.
9- اعتیاد به اینترنت: یکی از آسیب‌های اینترنت، اعتیاد به آن است که افراد معتاد به این ابزاز، به علت استفاده افراطی از اینترنت، با معضلات زیادی‌گریبان‌گیر هستند و این نوع اعتیاد مدرن، در جامعه ما نیز با گسترش روزافزون استفاده از اینترنت، رشد فزاینده‌ای پیدا کرده است که خود آغاز یک آسیب بزرگ برای نیروی انسانی کشور می‌باشد. قابل ذکر است که ترک این نوع اعتیاد، سخت‌تر و پرهزینه‌تر از سایر اعتیادها است.
10-گسترش ارتباطات نامتعارف و سوء استفاده‌های جنسی: اینترنت به دلیل تسهیل ایجاد روابط دوستانه و عاشقانه، زمینه رفتارهای غیر اخلاقی را فراهم ساخته و موجب سهولت خیانت در روابط زناشویی و ایجاد روابط نامشروع و همچنین سوء‌استفاده جنسی شده است.
11-تضعیف اعتقادات و گسترش شبهات فکری: طرح و نشر انواع شبهات در فضای مجازی، موجب تزلزل در باور کاربران سست عقیده، کم‌اطلاع و زودباور می‌شود. اتاق‌های فکر متعدد در مراکز امنیتی و فرهنگی نظام سلطه تشکیل شده و بطور دائم در حال تولید و ایجاد بدعت، تحریف و شبهه در حوزه‌های دینی، فرهنگی، تاریخی و... می‌باشند که این موارد با توجه به انفعال و کم کاری دستگاه‌های ذی‌ربط و در مواردی باور نداشتن شبیخون فرهنگی و جنگ نرم دشمنان از سوی مسئولین مربوطه، خسارت و صدمات جبران ناپذیری بر فرهنگ و بینش مخاطبان و بخصوص جوانان وارد کرده است.

فضایی که دیگر مجازی نیست
 در هر حال فضای مجازی دیگر مجازی نیست. شبکه‌های اجتماعی چه خوب و چه بد جزئی از زندگی مردم جهان شده است و شاید چیزی بالغ بر 90درصد کاربران این شبکه‌ها نمی‌توانند از این فضا دل بکنند که این موضوع بسیار خطرناک است. متاسفانه سن حضور در فضای مجازی کم شده وحتی به کودکان زیر 8 سال هم رسیده است. کم نیستند پدر و مادرهایی که تلفن همراه یا تبلت برای بچه‌ها تهیه می‌کنند و به خیال سرگرمی او را به حال خود وا می‌گذارند و اینجاست که باید یادآوری کرد که مراقب باشیم تا فضای مجازی مانند ویروس استاکس‌نت در خانواده‌ها عمل نکند؛‌ ویروسی که ظاهرا همه چیز را عادی و طبیعی نشان می‌دهد اما زمانی خود را نمایان می‌کند که دیگر هیچ کاری نمی‌توان انجام داد. فراموش نکنیم تکنولوژی و فضای مجازی قرار است تسهیل‌کننده روابط و تقویت‌کننده آن باشد نه اینکه با ایجاد گسست و فاصله روابط را کمرنگ و مجازی کند.