بحران کمبود آب را جدی بگیریم(بخش پایانی )
موج چالش آب ما را با خود خواهد برد؟(گزارش روز)
گالیا توانگر
کشورمان به خاطر قرار گرفتن در کمربند خشک جغرافیایی و نوار بیابانی که در 25 تا40 درجه عرض شمالی واقع شده است، از شرایط آب وهوایی برخوردار است که جزو مناطق کم باران جهان به‌شمار می‌آید. آینده آب در جهان بحرانی است و ایران ما در دل بحران قرار دارد، چرا که برطبق پیش‌بینی‌ها منطقه ما به سمت خشکی کامل پیش می‌رود.
خشکسالی را به 4 نوع هواشناسی، کشاورزی، هیدرولوژی و اقتصادی - اجتماعی تقسیم می‌کنند؛
علت خشکسالی مرحله اول، یعنی خشکسالی هواشناسی، کاهش بارندگی است که با ادامه خشکسالی‌ها، تنش رطوبتی و نیاز آبی در محصولات زراعی را شاهد خواهیم بود. در این صورت با خشکسالی کشاورزی- خشکسالی مرحله دوم- مواجه میشویم. در این حالت کاهش عملکرد محصولات زراعی را خواهیم داشت.
اگر این خشکسالی‌ها- خشکسالیهای مرحله دوم - به مدت 4 تا 5 سال تداوم داشته باشند، شاهد از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی هستیم که به آن خشکسالی هیدرولوژی می‌گویند.
در حال حاضر به دلیل کاهش بارندگی در مناطق مختلف و افزایش دما، برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی نیز بیشتر شده که این امر روند خشکسالی را سرعت بخشیده است.
شیوه مدیریت منابع آب، تغییر روش‌های انتقال آب از کانال‌های سنتی به کانال‌های بتونی، جلوگیری از هدر رفت آب در شبکه توزیع، رفع فرسودگی شبکه و تغییر روش‌های آبیاری باغ‌ها و مزارع و بازیافت آب فاضلاب به عنوان راه حل‌های کمبود آب مطرح می‌شوند.
گرچه همه این روش‌ها می‌باید مورد توجه سازمان‌های مسئول قرارگیرد، اما تامین درازمدت آب و فراهم نمودن امنیت آبی کشور تناقضی با اصول مدیریت پیشرفته آب و منابع آبی نداشته و لزوما باید به موازات هم پیش بروند. اکنون باید راه‌حل‌هایی را جست‌وجو نموده و به سرعت و با شتاب مناسب پروژه‌های منطقی و با صرفه اقتصادی را اجرایی نماییم. دو دیدگاه صرفه‌جویی در مصرف آب و تامین و ذخیره بیشتر منابع آبی را باید به موازات هم دنبال کرد.
حفاظت خاک برای حفاظت آب
حفاظت خاک، حفاظت آب را دربر دارد. متاسفانه کشورمان در رتبه‌های بالای جهانی فرسایش خاک قرار دارد. اگر خاک را حفظ کنیم، آب در لایه‌های خاک انبار می‌شود و هدر نمی‌رود. در حقیقت هم کمیت آب حفظ می‌شود و هم کیفیت آن.
دکتر سید فخر الدین افضلی، استاد خاک‌شناسی فرسایش بادی و محیط زیست دانشگاه شیراز ضمن بیان این مطلب در گفتوگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «در برخی مناطق کیفیت آب پایین است، چون فرسایش خاک را داریم.اگر خاک از لحاظ فیزیکی و مواد آلی کیفیت خوبی داشته باشد، وقتی آب را از طریق بارندگی در خود جذب کند، این آب را نگه داشته و به لایه‌های زیرین می‌دهد. بنابراین لایه‌های زیرین خاک، از آب غنی شده و لایه‌های زمین از آب انباشته می‌شوند. چنانچه خاک حساس و ضعیف باشد، براثر وزش باد و جریان آب فرسایش پیدا می‌کند.در نتیجه آبی که به آن می‌رسد، تبدیل به سیل و روان آب می‌شود. در واقع آب بارندگی قبل از تغذیه لایه‌های زیرین به عاملی مخرب مبدل می‌گردد.»
وی در پاسخ به این سوال که بهترین و موثرترین تکنیک‌های مهار سیلاب‌ها کدامند؟ توضیح می‌دهد: «با تکنیک‌های ارزان قیمت می‌توانیم آب بارندگی را به جای روان شدن و تبدیل به سیل گشتن در لایه‌های خاک در حد امکان نفوذ دهیم. به برخی از این شیوه‌ها که اجداد ما نیز از آنها بهره می‌گرفتند، شیوه «آب درو» می‌گویند. الان ما در دانشکده جلساتی را به تدریس شیوه‌های «آب درو» در ایران باستان اختصاص می‌دهیم. جالب اینجاست که از همین شیوه‌های «آب درو» در ایران باستان، سازمان‌های جهانی بهره برداری کرده، سر و شکل داده و به عنوان شیوه‌های نوین آبخیزداری به دنیای علم عرضه می‌دارند. بنابراین ما می‌توانیم به راحتی و با ارزانترین شیوه‌های بومی در لایه‌های زیرین خاک، آب را ذخیره کنیم.»
این خاک‌شناس از تکنیک دیگری تحت عنوان تکنیک «بیو مکانیک» برای تقویت خاک و افزایش نفوذپذیری‌اش یاد می‌کند. خاک را با پوشش گیاهی تقویت می‌کنند تا ماده آلی خاک دو چندان شود. تکنیک دیگر در مهار آب‌های بارندگی تکنیک «پخش سیلاب» است که در منطقه گره بایگان فسا طی سنوات گذشته به اجرا در آمده و نتایج خوبی حاصل شده است. پروژه تغذیه مصنوعی تا کارهای آبخوان‌داری کوچک همگی از جمله شیوه‌هایی هستند که در صورت به‌کار‌گیری‌شان می‌توان با مهار آب‌های سطحی تا حدودی با معضل کم آبی دست و پنجه نرم کرد.»
لازم به توضیح است که آبخوان‌داري مجموعه‌اي از عمليات مكانيكي است كه با مهار و نفوذ سيلاب بر روي عرصه‌هاي آبخوان موجب احيای كمي و كيفي منابع آب و خاك، تقليل و حتي حذف خسارت‌هاي مستقيم و غيرمستقيم و در نتيجه بهينه‌سازي محيط زيست مي‌شود. آبخوان يا آبخواه عبارت ا ست از مخروط‌افكنه‌هايي با رسوبات دانه درشت كه به آساني آب را از خود عبور داده و موجب تغذيه سفره‌هاي آب‌هاي زيرزميني مي‌گردد و آبخوان داري مديريت اين آبخوان‌هاست.
رفع کمبودهای فصلی آب
با ایجاد سدهای زیر زمینی
یکی از راه‌های برطرف کردن کمبودهای فصلی آب، استفاده از آب‌های زیرزمینی است، ولی در برخی نواحی در اواخر فصل خشک، حتی منابع آب زیرزمینی نیز به انتها می‌رسند و یا آب زیرزمینی در دسترس نیست و برای بهره‌برداری از آن نیاز به حفر چاه‌های عمیق و نصب پمپ است که البته این روش مقرون به صرفه نیست.
فریبا محبی، کارشناس ارشد زمین‌شناسی در شاخه هیدرولوژی (آب شناسی) در گفتوگو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «روش‌های ذخیره آب به وسیله مهار آب‌های زیر سطحی در مناطق خشک دارای هزاران سال قدمت است. قدمت استفاده از سدهای زیر زمینی عملا به زمان‌های کهن می‌رسد. می‌توان به ساخت سدهای زیرزمینی در جزیره «ساردینیا» در زمان رومیان باستان اشاره کرد. نمونه‌هایی از این سدها به مفهوم واقعی در نیمه اول قرن بیستم ساخته شدند. رشد و تکوین سدهای زیر زمینی و برخورد علمی با آنها در واقع از نیمه دوم قرن بیستم آغاز گردیده و در سه دهه اخیر رشد زیادی نموده است. سدهای زیرزمینی در مقایسه با سدهای معمولی که در عرض رودخانه یا نهر به منظور ذخیره آب ساخته می‌شوند، آب سطحی را در مخازن بالادست سد جمع‌آوری می‌کنند، ولی سدهای زیرزمینی جریان آب زیرزمینی را مسدود می‌کند و آب را در زیر سطح زمین ذخیره می‌نماید. همچنین به عنوان سازه جمع‌کننده‌ای که جریان آب زیرزمینی را منحرف می‌کند، به‌کار می‌رود. به عنوان مثال می‌تواند سفره‌های مجاور را تغذیه کند و یا سطح ایستابی را در یک سفره با جریان کم طوری بالا ببرد که به سهولت به وسیله عملیات پمپاژ قابل بهره‌برداری باشد.»
این کارشناس آب شناسی با اشاره به اینکه استفاده از سدهای آب زیرزمینی نسبت به روش‌های متداول ذخیره سطحی آب دارای مزایای زیادی است، می‌گوید: «یکی از مزیت های نسبی سدهای آب زیرزمینی در مقایسه با مخازن سطحی رایج، مقدار تلفات تبخیر از سطح آب باز است. در این روش تلفات تبخیر کاهش یافته و یا حتی به طور کامل از بین می‌رود. یک بار و برای همیشه طراحی و ساخته می‌شود و سپس ذخیره آب برای مدت طولانی در دسترس است. در حالی که حجم ذخیره مفید مخازن سطحی به دلیل رشد گیاهان و ته‌نشینی رسوبات کاهش می‌یابد و همچنین به طور مرتب در معرض تبخیر یا خرابی ناشی از طغیان‌های شدید رودخانه است. در سدهای زیرزمینی آب ذخیره شده کمتر آلوده می‌شود و مخاطرات سلامتی که در مخازن سطحی وجود دارد، منتفی است؛ همچنین وقتی از مخازن ذخیره سطحی استفاده می‌شود، قسمتی از زمین توسط مخازن اشغال می‌شود، در صورتی که زمین بالادست مخازن سد آب زیرزمینی را می‌توان جهت اهداف دیگر نیز به‌کار برد.»
نقش زنان و خانواده در مصرف بهینه آب
با توجه به اينكه سهم آب شيرين جهان تنها 5 درصد آب موجود بر روی كره زمين است كه 4 درصد آن به قطب مربوط مي‌شود و تنها 1 درصد از آن در خدمت بخش‌های كشاورزی و شرب قرار دارد، و اين ميزان آب شيرين با توجه به افزايش روزافزون تقاضا در زمينه‌های كشاورزی، صنعت، بهداشت عمومي و شرب ميزان بسيار اندكي است.
در كشور ما كه 1 درصد جمعيت جهان را در خود جای داده، تنها آب شيرين قابل دسترس 36 صدم درصد آب كره زمين است (بنابراين بين نيازها و منابع آب شيرين نامعادله‌ای برقرار است) پس لازم است افراد جامعه به طور مشخص در مديريت و تصميم‌گيری مرتبط با منابع همكاری کنند. زنان كه همانا مديران اصلي خانواده هستند، بايد با انديشه و تدبير خود در اين امر دخالت داشته باشند.
نرگس هاشمیان یک مشاور خانواده برایمان می‌گوید:« زنان عهده دار وظیفه سنگین پرورش نسل و تربیت فرزندان هستند. بنابراین آنان عامل اصلی انتقال فرهنگ در زمینه آب به نسل‌های بعدی هستند. زنان عامل اصلی انتقال فرهنگ مصرف بهینه آب هستند وهمچنین از مشارکت کنندگان اصلی در امر مدیریت مصرف آب می‌باشند. این گروه به دلیل موقعیتی که در خانواده دارند، می‌توانند آموزش دهندگان مجربی در زمینه‌های مختلف مصرف آب باشند. از طرفی به دلیل اینکه زنان بیشتر از دیگر اعضای خانواده در منزل با آب سرو کار دارند، مجری تغییر فرهنگ آب محسوب می‌شوند. اگر مادران در کودکی به فرزندان خود نحوه درست مصرف کردن را نیاموزند، الگوهای مصرف نادرست جایگزین الگوی مصرف مناسب در زندگی آنها می‌شود. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که بزرگسالان الگوی رفتاری فرزندان هستند. اگر پدران و مادران بتوانند الگوهای رفتاری نابهنجار مثل مصرف بی‌رویه را اصلاح کنند، گامی بزرگ در نهادینه کردن مصرف بهینه در سطح خانواده و جامعه برداشته‌اند.»
وی در باب پاره‌ای از عناوین و زمینه‌هایی از فعالیت و تاثیر‌گذاری زنان در مدیریت مصرف بهینه آب می‌گوید: «اثرگذاری در شیوه‌های مصرف در بخش‌های شست‌وشو، پخت‌وپز، کنترل سیستم‌های سرمایش و گرمایش و مصارف باغچه جملگی زیر نظر مدیریت کانون اقتصادی خانواده یعنی زنان شکل می‌گیرد. آموزش عملی از طریق رفتار مصرفی صحیح و آموزنده و آموزش‌های عملی و کلامی به فرزندان و نسل‌های آتی از اقدامات آگاهانه زنان در محیط خانواده و مراکزآموزشی نسبت به موضوع مدیریت مصرف بهینه آب است. حضور زنان در کانون‌های مختلف تعلیم وتربیت، از قبیل مدارس، فرهنگسراها، مجتمع‌های مسکونی و اثرگذاری در اطلاع‌رسانی و آموزش در خصوص آب از دیگر نقش‌های مدیریتی ومشارکت در امر مصرف بهینه آب است. حضور زنان در تشکل‌های مختلف از جمله تشکل‌های آب و ارائه آموزش‌های مستقیم به صورت سمینار ویا در قالب بازدیدهای مختلف همواره یکی از راه‌های آموزشی در بهبود روش‌های صحیح مصرف آب بوده است.»
افزایش بهره‌وری و بالابردن کارایی آب
کشور ایران به عنوان یکی از کشورهای واقع در کمربند خشک کره زمین با مشکل کم‌آبی مواجه است. رشد فزاینده جمعیت و نیاز به دسترسی آب سالم و بهداشتی و محدودیت منابع آب به عنوان اصلی‌ترین نیاز جامعه، مسئله کم‌آبی را بسیار جدی فراروی کشور قرارداده است.
کاهش مصرف آب و رساندن آن به سطحی پایدار به معنای افزایش بهره‌وری و بالابردن کارایی آب است. یعنی کاری که در برخی از کشورهای پیشرفته صورت گرفته است.
باروری زمین از دیرباز در فرهنگ ما وجود داشته و چیزی است که آن را براساس عملکرد درهکتار می‌سنجیم، ولی عبارت بهره‌وری آب (Water Productivit) همانند باروری ابرها و رعایت الگوی مصرف و بهینه سازی در مصرف آب به ندرت مورد توجه قرارگرفته است. تا زمانی که این عبارت‌ها مانند باروری زمین به بخشی از فرهنگ ما تبدیل نشود، کمبود آب بر آینده ما سایه‌افکن خواهد بود.