پس از پایان عمر دولت دکتر مصدق، احسان نراقی از طریق سفارت فرانسه، راهی پاریس شد و به تحصیل و کار! پرداخت. پس از مدت حدود سه سال، در آبان ماه سال 1335ش، از مراجعه مکرر احسان نراقی به سفارت ایران در فرانسه و دستور به اینکه با تقاضایش! موافقت نگردد، خبر داده شد.264
سرتیپ محمود امینی که در این موقع وابسته نظامی ایران در فرانسه بود، در پاسخ به رکن دو ارتش، تقاضای او را «عزیمت به لندن» عنوان کرد و گزارش داد که ضمن هماهنگی با سفیر ایران در فرانسه، مراتب را به علی سهیلی، سفیر ایران در انگلیس نیز اعلام نموده است. او در این گزارش، توجه رکن 2 را به مطلب دیگری نیز معطوف کرد:
«طبق اظهار رایزن سفارت، این شخص در فاصله سه هفته، دو بار قبلاً و یک مرتبه امروز مراجعه نموده. تطبیق مراجعه وی با وصول تلگراف، که آیا اسم آن را می‌توان تصادف تلقی نمود؟ تا حدی مورد توجه و مذاکره واقع شد، که اشاره به این توجه را بی مناسبت نمی‌داند.»265
در این موقع، ظاهراً به علت تغییر و تحولاتی که در سیستم امنیتی کشور به وجود آمد و منجر به تأسیس ساواک شد، این موضوع دیگر پیگیری نشد تا اینکه وی، در سال 1338ش، از مسافرت تابستان سال 1337 به انگلستان خبر داد و هیچ اشاره‌ای به علت و چگونگی مسافرت خود به لندن در سال 1335 نکرد؛ ولی در سال 1339ش، گزارشی سرّی از سوابق او تهیه شد، که در آن، پرده از این راز برگرفت:
«در سال 55/1954 به ایران مراجعت و در اصل چهار استخدام شد. در سال 1955 عازم پاریس جهت اخذ دکترا . روادید مسافرت به انگلستان هم به او داده شد.
در سال 1956 پس از اخذ دکترا از پاریس، برای مدت یک سال تحت رهبری پرفسورDavid Glass  (دانشکده اقتصادی لندن) مشغول مطالعه شد و بورس کمک‌خرج به مبلغ 2500 دلار هم از طرف مؤسسه
population council Inc . of new York به او اعطا گردید. سفارت ایران در پاریس، از نامبرده در اخذ روادید از انگلستان حمایت کرد. در 9 ژوئیه 1955 وارد انگلیس شد و به آدرس  st . mary s chambers cambridge اقامت کرد.»266
در این گزارش سرّی، یکی از نکات قابل توجه، حمایت سفارت ایران در فرانسه برای گرفتن ویزا توسط احسان نراقی است، که دستور داده شده بود، با آن مخالفت شود!
پس از این، احسان نراقی در هیچ یک از سخنرانی‌‌های خود، و در هیچ یک از فرم‌هایی که برای استخدام در مراکز علمی ایران و یا برای ساواک تکمیل کرد، از سفر یک ساله‌ خود به انگلیس، سخنی نگفت، تنها در یکی از برگه‌‌های بیوگرافی، نوشت، عضو کمیته اجرائیه انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی است که مرکز آن در لندن می‌باشد.
و جالب‌تر اینکه، در مقاطع مختلفی نیز که در ساواک، با هدف بررسی سوابق برای اعلام نظر، خلاصه پرونده برای او تهیه می‌شد، به این مسئله هیچ اشاره‌ای نگردید.
احسان نراقی و یونسکو
احسان نراقی در زمان حضور در ایران، با پل ماتیو که یک افسر فرانسوی بود، ارتباط برقرار نمود و پس از کودتای 28 مرداد 1332 نیز از طریق سفارت فرانسه در ایران، راهی پاریس شد. در آنجا، هم درس خواند و هم در سازمان یونسکو به تحقیقات اجتماعی در خاورمیانه و ایران پرداخت.
آمارهایی که او با عنوانِ «کارمند یونسکو»، برای سازمان یونسکو و یا مؤسسه علوم نفوس آلفرد سووی جمع آوری می‌کرد، حساسیت رکن 2 ارتش را برانگیخت تا بنویسد:
«مراجعه به ادارات دولتی، از جمله ادارۀ آمار عمومی، به نام یونسکو،خواستار بعضی آمارها و مطالعه برخی پرونده‌ها می‌شود، که در نوبۀ خود قابل توجه می‌باشد.»267
پس از بازگشت به ایران، معلوم شد که احسان نراقی در زمان حضور در فرانسه، تحقیقات متعددی برای یونسکو انجام داده است:
«از طرف یونسکو، مأمور رسیدگی به امور عشایری خاورمیانه شد، که چندی قبل از طریق خط سیر مصر، لبنان، سوریه و عراق، با انجام مکالمات به ایران آمده و در ایران، برای رسیدگی به وضع عشایر به شمال و جنوب مسافرت کرد و روی ایلات شاهسون ، بویراحمدی و غیره مطالعاتی نمود و گزارشاتی تهیه نموده است.»268
همکاری احسان نراقی با سازمان یونسکو، در زمانی که در ایران مستقر شد و مدیریت مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی را به عهده گرفت، همچنان ادامه یافت، کما اینکه در سال 1344ش، از لس آنجلس آمریکا نامه‌ای برای امیرعباس هویدا ارسال کرد و در آن، به این موضوع اشاره کرد:
«بنده هنوز تکلیفم با یونسکو و صندوق مخصوص روشن نشده است. چون یونسکو مدعی است، بنده باید برنامه‌ام را تا اوایل فوریه در آمریکا تمام کنم و آنگاه به مأموریت صندوق مخصوص بروم. بنده گفته‌ام: ابداً حاضر نیستم بیش از چهار ماه از ایران دور بمانم. از قرار معلوم، یونسکو که باید قبل از هر دستگاهی به مسئله Blame Dsame توجه می‌کرد، از اینکه صندوق مخصوص در این‌باره پیش قدم شده است و خودش هم تاکنون کاری در این مورد نکرده است، از این مأموریت بنده خوشنود نیست. ولی صندوق مخصوص، چون فقط به این موسسات پول می‌دهد و مثل دیگر موسسات، یک بروکراسی نیست که از تغییر و انتقاد بهراسد، سخت در این باره اصرار دارد. در هر حال، بنده در صورتی که یونسکو با صندوق مخصوص موافقت نکند، هرچه زودتر به ایران بازخواهم گشت و مأموریتم را برای صندوق مخصوص از ایران و پاکستان شروع خواهم کرد و این کار، بیش از چند هفته‌ای به طول نخواهد انجامید. چون تقریباً اصول نظریه‌ها و پیشنهاداتم حاضر است و مطالعات اصلی را تمام کرده‌ام.»269

توضیح ضروری:
به دلیل چاپ ویژه‌نامه‌های دهه فجر وقفه‌ای در سلسله مطالب صفحه پاورقی ایجاد شد. از امروز طبق روال گذشته مطالب این صفحه (روزهای زوج) منتشر می‌شود.