فریده شریفی
اگر تشویق یکی از زیباترین واژه‌های ساخت بشر نیست بدون شک یکی از تأثیرگذارترین آنان است.
همه ما در طول زندگی کلماتی مانند آفرین، احسنت، بسیار عالی، مرحبا و... را تجربه کرده‌ایم و خاطرات فراوانی از تشویق‌ها و تحذیرهایی که از معلمان یا والدین خود دریافت کرده‌ایم در ذهن داریم.
اما به راستی کدام خاطرات در ذهن ما بیشتر به‌جا مانده است؟! به طور قطع و یقین دوست داریم خاطراتی را به‌یاد آوریم و آنها را بازگو کنیم که کار مثبتی انجام داده و مورد تشویق و پاداش قرار گرفته‌ایم.
کارهای خوب و مثبت را همه دوست دارند و آن را تحسین و تمجید می‌کنند، به خصوص در دوران تحصیلی و ایام کودکی و نوجوانی تأثیراتی که تشویق و ترغیب در زندگی انسان‌ها می‌گذارد آنچنان است که هویت فردی و شخصیتی را شکل داده و اساس رفتارها و عملکردهای افراد در آینده خواهد شد.
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان تربیتی، تشویق و پاداش از مهم‌ترین انگیزه‌های پیشبرد تعلیم و تربیت است و در رسیدن انسان‌ها به آرزوهایشان بسیار تأثیرگذار است.
تشویق چیست؟
تشویق در لغت به معنای آرزومند کردن، به شوق واداشتن و علاقه‌مند کردن است و در عمل به ارائه یک محرک خوشایند به دنبال یک رفتار مطلوب گفته می‌شود.
با تشویق و ترغیب، رفتارهای مطلوب از رفتارهای نامطلوب تفکیک می‌شوند و تشویق نقطه مقابل تنبیه قرار دارد. با تشویق افراد به کارها و رفتارهای مطلوب و پسندیده تمایل پیدا می‌کنند، در حالی که با تنبیه نه‌تنها رفتارهای نامطلوب کنار گذاشته نمی‌شوند بلکه موقتاً پنهان می‌شوند تا در موقع مناسب دوباره آشکار گردند. تشویق موجب دلگرمی، اعتماد به نفس، شادی و سرزندگی می‌شود و انسان را به حرکت وا می‌دارد و توانایی او در حل مشکلات را دوچندان می‌کند.
«قاسم جعفری» نماینده مجلس و عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار کیهان درباره تأثیر تشویق در رفتارهای دانش‌آموزان می‌گوید: «خداوند در قرآن کریم به پیامبر می‌فرماید که «ای پیامبر از تو درباره روح می‌پرسند و بگو که روح از آن پروردگار من است...» و این بدان معنی است انسان که جانشین خداوند در روی زمین است از روحی ساخته شده که شایسته رشد، تکامل و تعالی است و این رشد و تکامل میسر نمی‌گردد مگر اینکه اسباب و لوازم آن فراهم شده باشد و این هم با تشویق، ترغیب و اقدام‌های اثباتی امکان‌پذیر است.»
این نماینده مجلس اضافه می‌کند: «تشویق و تنبیه در انسان‌ها تأثیر فراوانی دارد اما آثار تشویق در جهت شکوفایی، بالندگی و رشد و تعالی افراد تأثیر بیشتری دارد. به همین دلیل باید افراد را به مسیری هدایت کرد که از آسیب‌ها دور شوند و در کسب فضایل اخلاقی و اهداف آموزشی و تربیتی پیشقدم باشند.
جعفری خاطرنشان می‌کند: «وقتی دانش‌آموزان تشویق ‌شوند که اگر‌کار خوب ارائه دهند در مقابل آن پاداشی به آنان تعلق خواهد گرفت، مسلماً آن تکلیف را بهتر ارائه خواهند داد، و اگر دانش‌آموز کار را خوب یاد گرفت علم و دانش و تعلیم و تعلم در وجود او به ملکه رفتاری تبدیل می‌شود و از او جدا نمی‌گردد.»
به گفته این نماینده مجلس تشویق در دانش‌آموزان انگیزه درونی ایجاد می‌کند و فرآیند یادگیری را در وجود آنان نهادینه خواهد ساخت به‌گونه‌ای که در مسیر هدایت و رشد و تعالی گام برخواهند داشت.
وی همچنین می‌گوید: «در دین اسلام بسیار توصیه شده که همیشه دنبال کار خیر بروید و در واقع این توصیه نوعی تشویق و ترغیب برای انجام کارهای نیک و امور شایسته است.»
تأثیر تشویق و ترغیب در نوجوانان
نظر «زهره کدخدایی» روانشناس و کارشناس مسائل تربیتی را درباره تأثیر تشویق و ترغیب در یادگیری دانش‌آموزان جویا می‌شویم.
وی در گفت‌وگو با خبرنگار کیهان تأکید می‌کند که تشویق، تمجید و پاداش یکی از شیوه‌های مهم آموزش و یادگیری دانش‌آموزان است و هر معلم و مدرسی که از این شیوه استفاده کرده است با نتایج و پیامدهای درخشان آن نیز مواجه شده است.
به گفته این روانشناس، یک معلم زمانی می‌تواند در امر تدریس موفق باشد که تمامی جنبه‌های رفتاری و اخلاقی دانش‌آموزان را مورد شناسایی قرار دهد و رابطه‌ای صمیمانه و توأم با راهنمایی، ارشاد، تشویق و پاداش با آنها برقرار کند.
وی اضافه می‌کند: «تفاوت تشویق و تنبیه و تأثیری که برروی دانش‌آموز می‌گذارد را در همان وهله اول و از نوع واکنش و رفتاری که نشان می‌دهد می‌توان تشخیص داد. زیرا هر وقت تشویقی صورت می‌گیرد در چهره دانش‌آموز آثار خوشحالی، علاقه و اشتیاق ظاهر می‌گردد و فوراً پاسخ می‌دهد به طور مثال می‌گوید، برروی چشم... حتماً این تکلیف را فردا انجام می‌دهم. درحالی که آثار سرزنش کردن، الفاظ نامناسب و تنبیه عاطفی نیز در دانش‌آموزان سریعاً مشخص می‌گردد و بلافاصله واکنش دفاعی از سوی آنان صورت می‌گیرد و به توجیه و توضیح می‌پردازند و سعی می‌کنند خود را بی‌گناه جلوه دهند و تقصیر کم‌کاری و درس نخواندن خود را به گردن این و آن بیندازند یا اینکه اصلاً به روی خود نمی‌آورند و ظاهراً چنین وانمود می‌کنند که این سرزنش‌ها روی آنان تأثیری نگذاشته است درحالی که چنین نیست و از همان زمان آغاز تنبیه، تخریب شخصیتی کودک و نوجوانان نیز آغاز شده است.»
این روانشناس همچنین معتقد است نوع تشویق هم در دانش‌آموزان متفاوت است، مثلاً ممکن است بالا بردن نمره برای یک دانش‌آموز ملاک و ارزش محسوب گردد درحالی که برای دانش‌آموز دیگر بالا بودن نمراتش چندان اهمیت نداشته باشد بنابراین معلم با توجه به شناختی که از روحیه و شخصیت دانش‌آموز دارد باید برای او پاداش تعیین کند.
در هر صورت تشویق محرک خوشایندی است که رفتار کودک را جهت می‌دهد و او را به سوی اعمال و اقدامات پسندیده و مطلوب متمایل می‌سازد.
وی تصریح می‌کند: «تشویق به کودک این فرصت را می‌دهد که با دلگرمی، اشتیاق و اعتماد به نفس راه خود را انتخاب کند و رفتاری صحیح و مناسب از خود نشان دهد.»
کدخدایی یادآور می‌شود «نباید فراموش کنیم که تشویق و تحسین هم شرایط و ویژگی‌هایی دارد که باید رعایت شود و عدم رعایت آن موجب تاثیرات سوء و نامناسب خواهد شد.»
شرایط تشویق
کارشناسان آموزشی و تربیتی به این نتیجه رسیده‌اند همان‌طور که تنبیه، سرزنش و نکوهش در دانش‌آموزان می‌تواند آثار سوئی برجا بگذارد تشویق و تحسین بیش از حد نیز کودک را به غرور و خودبینی مبتلا می‌سازد.
به نظر کارشناسان تشویق نباید مداوم باشد چرا که جنبه رشوه‌دادن به خود می‌گیرد، برای کارهای معمولی و عادی هم تشویق لازم نیست زیرا دانش‌آموز باید بداند که هرگاه کار ممتاز و فوق‌العاده‌ای انجام داد و رفتارهای نیک و پسندیده‌ای از خود نشان داد مستحق پاداش و تشویق خواهد بود.
در زمینه تشویق نیز باید به تفاوت‌های فردی نیز توجه کرد زیرا هر کودک استعداد و توانایی‌های خاص خود را دارد.
عمل و اخلاق نیک کودک را باید تحسین کرد  گرچه نباید سبب تبعیض و تفاوت میان دانش‌آموزان شود.
تشویق و پاداش هم ضرورتا نباید مادی باشد و هزینه‌ای در برداشته باشد بلکه یک نگاه توأم با لبخند و گفتن یک جمله محبت‌‌آمیز هم می‌تواند تشویق باشد.
محققان معتقدند اگر رفتار دانش‌آموزان را با تشویق‌هایی از جمله جوایز پولی، کارت‌های صدآفرین، تحسین‌های لفظی مکرر و سایر عوامل بیرونی شرطی کنیم، آزادی  رشد طبیعی را از آنها سلب کرده‌ایم و رفتار دانش‌آموزان را با ضوابط و معیارهای از پیش تعیین شده قالب‌سازی کرده‌ایم.
از مادری که دارای یک دختر در مقطع سوم ابتدایی است می‌پرسیم آیا تشویق در رفتار فرزندش و نحوه درس خواندن وی موثرتر است یا تنبیه؟!
وی می‌گوید: «مسلما تشویق کارایی و بازده بیشتری نسبت به تنبیه دارد اما هرکدام دارای شرایط و ویژگی‌هایی است و باید در زمان و مکان مناسب خود صورت گیرد.»
به گفته این مادر، تشویق یا خدای ناکرده تنبیه فرزندان نباید در مقابل کودکان دیگر صورت گیرد چرا که تاثیر مناسب را نخواهد داشت و بالعکس آثار سوء روحی و روانی در آنان ایجاد خواهد کرد.
وی اضافه می‌کند: «البته منظور من از تنبیه، تنبیه بدنی نیست چرا که این اقدام اساسا نکوهیده و ناپسند است و روشی است که باید کاملا کنار گذاشته شود. اما معتقدم هرگونه سرزنش و مذمت هم باید به صورت انفرادی و کاملا خصوصی انجام شود تا فرزندان متوجه اعمال ناپسند خود باشند و از تکرار آن جلوگیری کنند.»
این مادر همچنین تاکید می‌کند که هرگاه در طول دوران تحصیلی دخترم او را تشویق کرده‌ام و مثلا به او گفته‌ام اگر تکالیفش را درست و به موقع انجام دهد او را به پارک می‌برم یا می‌تواند یک ساعت با همسالانش بازی کند به نتایج درخشانی رسیده‌ام، در حالی که وقتی او را مورد مواخذه قرار داده و به او گوشزد کرده‌ام که اگر تکالیف را انجام ندهی کیف مورد علاقه‌‌ات را خریداری نمی‌کنم، دخترم هم از خرید کیف منصرف شده و هم از انجام تکالیف!
«فریده عریفی» آموزگار بازنشسته آموزش و پرورش که دارای 30 سال تجربه در زمینه تعلیم و تربیت است درباره تاثیر تشویق و ترغیب در دانش‌آموزان می‌گوید: «کودکان مانند گل‌هایی هستند که رسیدگی مناسب و صحیح باغبان می‌تواند موجب شکوفایی و زیبایی آنان شود یا بالعکس عدم توجه و رسیدگی نامناسب، آنها را پژمرده و افسرده کند.»
وی معتقد است: «تشویق و پاداش از مهم‌ترین انگیزه‌های پیشبرد تعلیم و تربیت به شمار می‌رود و تاثیری که تشویق در روحیه و رفتارهای دانش‌آموزان دارد آن‌قدر زیاد است که آنان را در مسیر پیشرفت و بهبود قرار می‌دهد در حالی که تنبیه نه تنها مشکلی را حل نمی‌کند بلکه ناسازگاری‌هایی هم در دانش‌آموزان ایجاد می‌کند که مهم‌ترین آن بی‌علاقه بودن به درس و بروز رفتارهای جبرانی است.»این معلم با تجربه اضافه می‌کند: «به رغم اینکه بخشنامه‌های متعددی از سوی آموزش و پرورش صادر می‌شود که در آنها از آموزگاران خواسته شده به جای روش‌های تنبیهی به رفتارهای تشویقی و ارشادی روی آورند اما متاسفانه هنوز هم در برخی از مدارس به اقدامات تنبیهی متوسل می‌شوند بدون اینکه به عواقب خطرناک و لطمه‌های جبران‌‌ناپذیر این اقدام توجه کنند.»
عریفی می‌گوید: «کودکانی که مورد تنبیه قرار می‌گیرند بیشتر از کودکان دیگر پرخاشگر هستند و سرپیچی و نافرمانی بیشتری از خود نشان می‌دهند اما کودکانی که مورد تشویق و تکریم قرار می‌گیرند، اعتماد به نفس و انگیزه بیشتری برای درس خواندن و رفتارهای پسندیده و مطلوب از خود نشان می‌دهند.»
به اعتقاد این آموزگار با سابقه، تشویق باید بجا و مناسب باشد و هرگاه دانش‌آموز تکالیف خود را به نحو احسن انجام داد اعمال شود تا نمونه و الگویی برای سایر دانش‌آموزان گردد. البته همان‌گونه که تشویق‌های مناسب در یادگیری تاثیر فراوانی دارد از تشویق‌های بی‌مورد نیز باید جلوگیری شود، چرا که تاثیر نامطلوبی بر روحیه دانش‌آموزان خواهد گذاشت.