پرسش:
مقوله نقد و انتقاد در جامعه چه زمانی می‌تواند سازنده و کارآیی لازم را جهت برطرف کردن ضعف‌ها، عیب‌ها، و یا انحرافات داشته باشد؟
پاسخ:
مهم‌ترین وجه تمایز میان نقد سازنده در جامعه و نقد تخریبی در ملاک‌ها و معیارهای اخلاقی است که تحت هر شرایطی باید با مقوله نقد همراه باشد و هرگاه نقد از پشتوانه اخلاقی آن تهی گردد به نقد تخریبی منجر می‌شود. اساسا نقد و انتقاد در هر جامعه‌ای به‌عنوان عملی که به تبیین و تشریح ضعف‌ها و کاستی‌های افراد، جریان‌ها و سازمان‌ها و مکاتب فکری و سیاسی مربوطه می‌پردازد، بیش‌ازهر چیزی نیازمند رعایت اصول اخلاقی است. این فرایند فکری که تاثیر زیادی در رشد و تکامل فردی و گروهی و سازمانی جامعه دارد، در صورتی که به اخلاق مجهز نباشد می‌تواند مانع رشد، تکامل و یکپارچگی جامعه شده و همدلی و همکاری اجتماعی را از بین ببرد. اینک به برخی از اهم معیارهای اخلاقی نقد ذیلا اشاره می‌کنیم.
1- رعایت عدالت و انصاف
نقد سازنده نقدی است که به پوشاندن خوبی‌ها نیانجامد. علاوه بر این نادیده انگاشتن خوبی‌های یک عمل، رویکردها و تفکرات و... چون نوعی کتمان حقیقت است و نیز باعث انحراف ذهن مخاطب از فهم تمام حقیقت است، نوعی دروغ عملی به شمار می‌رود و امری ناپسند از منظر اخلاقی است.
2- رعایت ادب و احترام
رعایت ادب و احترام در گفتار و کردار، فارغ از بحث نقد و انتقاد، یکی از توصیه‌های مهم در همه آموزه‌های وحیانی و عقلانی به شمار می‌رود. فرایند فکری نقد باید از هرگونه تحقیر، به کار بردن الفاظ رکیک، تهمت، افترا و پلشتی‌گویی به دور باشد.
3- دلسوزی و خیرخواهی
فلسفه نقد پیش رفتن، اصلاح و به کمال رساندن است، و لازمه تمام اینها دلسوز بودن و خیرخواهی است. اگر کسی بدون دغدغه نسبت به رشد فرد یا جامعه اقدام به فهرست کردن ضعف‌ها و عیب‌های موجود بکند، این کار را سیاه‌نمایی و تخریب و تضعیف فرد و جامعه به شمار می‌آورند.
4- صداقت و شفافیت
صدق، راستی و شفافیت و پرهیز از هر نوع پنهان‌کاری و لاپوشانی و نیز طرح باز و شفاف موضوع در زمره مهم‌ترین معیارهای نقد در شرایط امروز به حساب می‌آید.
5-  جامعیت مطالعه
واقعیات و حقایق جهان هستی به آسانی پیش روی ما قرار نمی‌گیرند و شناخت آنها نیازمند تبحر، ابزار، تخصص، کشف و خلاقیت است، بنابراین مطالعه امور این جهان باید با مطالعه عمیق و جامعیت همراه باشد تا خدای ناکرده با نقص پژوهش و تحقیق، حقیقت نقد وارونه و ناقص جلوه نکند، و تبدیل به ضد ارزش گردد.
6- تعمیم نقد و پذیرش حق آگاهی مردم
در جوامع امروزی، نقدها در رسانه‌های عمومی، همگانی و همایش‌ها مطرح می‌شوند، بنابراین اخلاق نقد در شرایط کنونی مبتنی بر اعلام عمومی و آشکار شدن همه امور اجتماعی برای همگان بدون تبعیض است. عدم بیان اطلاعات و حقایق برای اقشاری خاص و یا بدنه اجتماعی جامعه به مثابه کتمان حقایق و در جهل نگهداشتن آنان است.
7- ترجیح منافع ملی و عمومی
نقد بدون توجه به لزوم تامین منافع ملی و عمومی و البته حفظ منافع قانونی خصوصی میسر نمی‌شود. در فرایند نقد سازنده عدم آشکارسازی اطلاعات و معلومات به منزله کتمان حقایق برای بخشی از بدنه جامعه و در نهایت خیانت به منافع عمومی تلقی می‌شود.
8- پرهیز از تعارفات و ملاحظات
در فرایند نقد، هرگونه ملاحظات خویشاوندی، قومی، نژادی، گروهی و پیوندهای دیگر مبتنی بر منافع مشترک ممنوع است. تعارفات و مصلحت‌اندیشی‌های بی‌مورد، بزرگ‌ترین دشمن حقیقت بوده و سرچشمه ظلم و ستم به مخاطبین به شمار می‌آید.