آسیب‌شناسی بیست و هشتمین نمایشگاه کتاب تهران - بخش دوم
امید‌ها برای بهبود صنعت نشر(گزارش روز)
نفس عرضه کتاب ، نفس کشاندن مردم به میدان مطالعه کتاب، کار مفیدی است کوشش کنید که ...بیشتر به کیفیت پرداخته بشود . ... ارایه نوع کتاب ،... موضوعاتی که ارائه می‌شود ، همه‌اش موثر است .... بایستی بهترین کارها را از لحاظ نحوه ارایه، هنر و قالب انتخاب کرد؛ و الا اگر شما به وجود محتوا و به قالب اهمیت ندادید، فرهنگ مملکت زیان خواهد دید .
...جوانان هنرمند را دعوت کنید، دستشان را بگیرید و بگویید شما خودتان ببینید چه کار می‌توانید بکنید. بیایند طرح‌هایتان را ببینند و بگویند ما چه کم داریم . برای اصلاح فرهنگ عمومی، باید «کتاب» منتشر بشود .
«بخشی از سخنان رهبر انقلاب از کتاب
«من و کتاب» /فصل چهارم»
رهبر فرزانه انقلاب با نقطه نظرات ارزشمند و حکمت‌آمیزی درباره کتاب و کتاب‌خوانی نقشه راه فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی را ترسیم می‌کنند. حال باید دید کارکرد نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران - فروشگاه بزرگ کتاب- چیست ؟
بسیاری از کارشناسان و صاحبان فکر و اندیشه بر این عقیده‌اند که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران یک نمایشگاه استاندارد نیست و هر ساله در قالب یک فروشگاه بزرگ فعالیت دارد و فاقد شاخص‌های یک نمایشگاه تخصصی است اما عده‌ای دیگر بر این عقیده‌اند که نمایشگاه کتاب تهران حتی در قالب یک فروشگاه بزرگ هم ستودنی و قابل ارزش است .
به هر حال نمایشگاه‌های بزرگ بین‌المللی کتاب در دنیا محل گردهمایی متخصصان نشر و عقد قراردادهای بزرگ فی مابین و مباحث مهم کلیدی نشر است . حال چرا این اتفاق در ایران نیفتاده است ، جای بحث مفصل فرهنگی در زمینه نشر را می‌طلبد .
نمایشگاه کتاب با بازار و صنعت نشر یک کشور ارتباط دارد
حامد محبی ، مدیرفروش انتشارات فاطمی با اشاره به اینکه نمایشگاه کتاب با بازار و صنعت نشر یک کشور ارتباط دارد، می‌گوید: «در طول سال‌هایی که نمایشگاه کتاب تهران برگزار شده ، بحث‌های زیادی را شنیدیم که از مدل برگزاری نمایشگاه کتاب تهران ایراد می‌گرفتند و نمایشگاه کتاب تهران را با نمایشگاه‌های بین‌المللی دیگر کتاب چون بولونیا، فرانکفورت مقایسه می‌کردند . نکته‌ای که وجود دارد و به نظر می‌آید که مغفول مانده؛ ویژگی‌های صنعت کشور ما و کشورهایی که با آنها مقایسه می شویم.»
ناشر کتاب‌های علمی- آموزشی در ادامه می‌افزاید : «زمانی که از نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب بحث به میان می‌آید ، عنوان می‌شود آنجا فضایی است که ارتباط بین ناشران برای خرید کپی رایت کتاب و انتشار کتاب و... است. حال چرا در ایران نمایشگاه کتاب حالت فروشگاهی پیدا کرده است ؟ به نظرم اکنون نمایشگاه کتاب، یک واکنش طبیعی به وضعیت صنعت نشر است . چون به هر حال بحث کپی رایت در ایران هنوز جایگاهی ندارد . به همین دلیل سمت و سوی نمایشگاه کتاب علی‌رغم اهدافی که برایش در نظر گرفته‌اند ، به سمت طبیعت صنعت نشر ایران رفته است و صرفا ناشران در نمایشگاه ورود به فروش کتاب کرده اند.»
تفاوت در ذات نمایشگاهی کتاب ایران با دیگر نمایشگاه‌های بین‌المللی
محمد میرکیانی ، نویسنده کودک و نوجوان هم سازوکار نمایشگاه‌های بین‌المللی را با ایران متفاوت می‌داند و می‌افزاید:«در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در دنیا، ناشران حرفه‌ای برای عقد قرار داد می‌آیند. برای به نمایش گذاشتن تجربیات هنری در فضای کتاب کودک و همچنین برگزاری مسابقات هنری است . اساسا ذات نمایشگاهی آنها با نمایشگاه کتابی که در ایران برگزار می‌شود، متفاوت است. ما هنوز مشکلات ابتدایی در زمینه کتاب و کتاب‌خوانی داریم و خیلی از خانواده‌ها کتاب در سبد خریدشان نیست.»
نویسنده کتاب «قصه ما مثل شد» ادامه می‌دهد: «ناشران بین‌المللی سرمایه‌گذاری سنگینی بر روی آماده سازی کتاب می‌کنند، ناشران ما این کار را نمی‌کنند. ضعیف‌ترین کتاب‌هایمان از نظر صفحه‌آرایی و ویژگی‌های هنری کتاب‌های تالیفی داخلی کودک و نوجوان است البته الان کیفیت بهتر شده است. اقتصاد نشر کتاب در ایران ضعیف است. آنها رایت کتاب‌هایشان را به فیلمسازان می‌فروشند اما در ایران شاید کتاب نویسنده‌ای را بردارند و فیلم کنند و به نویسنده‌اش هم نمی‌گویند.»
این نویسنده کودک و نوجوان می‌گوید: «مقایسه کردن نمایشگاه ایران با مثلا نمایشگاه فرانکفورت ما را به جایی نمی‌رساند و همین که خانواده‌ها با فرزندان کوچک و بزرگشان به نمایشگاه می‌آیند و کتاب‌ها را ورق می‌زنند، ارزشمند است. رسیدن به جایگاه نمایشگاه‌های بزرگ کتاب دنیا نقطه آرمانی است؛ ما هنوز در ابتدای راه هستیم .»
ناشران ایرانی در ابتدای راه هستند
نویسنده مجموعه«قصه روز تنهایی من» با اشاره به اینکه هنوز ناشران ما در ابتدای راه هستند، می‌گوید: «بسیاری از ناشران حق‌التالیف نویسندگان را سر موقع نمی‌پردازند و به تعهدات خودشان عمل نمی‌کنند. حال شما انتظار دارید این ناشر فرق فروشگاه با نمایشگاه را بداند و با ذات آن آشنا باشد. خیلی از ناشران تا جایی که بتوانند خرید قطعی کتاب را انجام می‌دهند. در بین ناشران به ندرت نگاه فرهنگی می‌بینیم ، آنها با فروش کتاب امرار معاش می‌کنند.»
وی می‌افزاید:«خیلی از ناشران موفق عرصه کتاب کودک کتاب‌های سوپرمارکتی و نازل و سبک چاپ می‌کنند و عنوان می‌کنند که اقتصاد نشر نمی‌چرخد. شما به این ناشران می‌توانید بگویید کتاب در نمایشگاه نفروشید! برخی از ناشران امیدشان به این 10 روز فروش در نمایشگاه کتاب است. فرهنگ مردم ایران با کشورهای دیگر دنیا فرق دارد، مردم ما غالبا دوست دارند خرید بکنند.»
بالا رفتن کیفیت کتاب‌های کودک و نوجوان
میرکیانی در پاسخ به سوال گزارشگر کیهان مبنی براینکه غرفه کودک و نوجوان نمایشگاه بیست و هشتم کتاب تهران را چگونه ارزیابی می‌کند، می‌گوید: «کتاب‌های کودک و نوجوان چون سال‌های گذشته بود اما کیفیت کتاب‌های کودک و نوجوان بهتر شده بود به این دلیل که ناشران فعال در عرصه کتاب کودک و نوجوان حرفه‌ای و بسیار است و به دلیل این رقابت کیفیت کتاب‌های کودک و نوجوان بسیار بالا است. اما متاسفانه بخش ترجمه کتاب‌های کودک و نوجوان بر تالیف می‌چربد. بخش قابل توجهی از کتاب‌های جذاب به ترجمه اختصاص دارد.»
مدیر گروه کودک و نوجوان شبکه جهانی جام‌جم؛ از ضعف‌های غرفه کودک و نوجوان به عدم غرفه آرایی مناسب اشاره می‌کند و می‌افزاید: «سالن ها مخصوص ارائه کتاب‌های کودک و نوجوان نیست و تنفس در آن دشوار و آلودگی صوتی بالایی دارد و از دیگر معایب آن حضور فروشندگان اسباب بازی است. در مجموع نمایشگاه امسال بهتر بود اما در تولید فکر و فرهنگ- بخش تالیف کتاب - برای مخاطب نوجوان کم کار کرده‌ایم. بخشی از آن به مسایل اقتصادی بر می‌گردد که برخی ناشران فکر می‌کنند، کتاب‌های ترجمه سود بیشتری دارد و به مولفان حق التالیف زیادی نمی‌دهند البته بخشی از این معضلات کم کاری نویسندگان است اما در مجموع تولید آثار با کیفیت در نمایشگاه خوب بود. در این چند روز استقبال را خوب ارزیابی می‌کنم. اوج بازدید از نمایشگاه روزهای پنج‌شنبه و جمعه پایانی نمایشگاه است و حجم قابل توجهی از مخاطبان روز آخر حضور می‌یابند.»
نمایشگاه کتاب در عصر تکنولوژی پاسخگو نیست
جواد کامور بخشایش، نویسنده، نمایشگاه کتاب در ایران را یک اتفاق و تحول فرهنگی بزرگ عنوان می‌کند و می‌افزاید:«هر ساله ما اهالی فرهنگ منتظر رویداد نمایشگاه هستیم تا ماحصل تلاش‌های یک ساله خودمان را در ایام نمایشگاه ببینیم. اما به عقیده من نمایشگاه کتاب تهران با توجه به گستره اطلاعات و تکنولوژی اتفاق خیلی بزرگی به نسبت 20 سال پیش نیست و باید طرح و تدبیر دیگری اندیشیده شود . اینکه ما در 10 روز خاص کل ناشران کشور و مخاطبان زیادی را با شرایط خاص و محدودیت زمانی و... همه را به تهران بکشیم تا اینکه تازه‌های نشر جدید را ببینند و خرید کنند؛ در عصر گستره تکنولوژی و عصر ارتباطات این موضوع جواب‌دهنده نیست. باید شیوه کار را تغییر داد. ما باید به مرور سراغ نشر دیجیتال برویم که اطلاعات به سرعت نشر و پخش شود و بلافاصله به مخاطب برسد؛ نمایشگاه‌های استانی را بیشتر کنیم و در این صورت است که نمایشگاه بین المللی کتاب واقعا نمایشگاه می‌شود.»
به گفته این مولف؛ انتظاری که از یک نمایشگاه بین‌المللی کتاب است، در نمایشگاه کتاب تهران دیده نمی‌شود.
گردآورنده خاطرات «سیدمرتضی نبوی» می‌افزاید: «من به عنوان نویسنده مگر یک کتابی را مد نظر داشته باشم و سراغ انتشاراتی آن در نمایشگاه بروم و بخرم. اما اینکه از کتاب‌های جدید نمایشگاه دیدن کنم امکانش وجود ندارد چون حالت نمایشگاهی حاکم نیست. در نمایشگاه کتاب تهران کتاب‌ها دیده نمی‌شود و فقط بازدیدکنندکان کتاب‌هایی که مورد نظرشان است را از فروشندگان کتاب در نمایشگاه درخواست می‌کنند. چه اشکالی دارد سالی چند بار نمایشگاه کتاب برگزار کنیم و نمایشگاه‌های استانی با موضوع بندی‌های خاص برگزار شود، چون برگزاری نمایشگاه های مختلف از فشار تجمعی و تراکمی مخاطبین در نمایشگاه کم می‌کند. اگر فرهنگ دیجیتال را در کشور حاکم کنیم کتاب راحت‌تر به دست مخاطب برسد شاید زمانی برسد که نیازی به برگزاری نمایشگاه کتاب تهران نباشد.»
فاصله مخاطب و کتاب را کم کنیم
کامور بخشایش با اشاره به اینکه نشر الکترونیک به مرور در فضای مجازی در حال اجرا است ادامه می‌دهد: «ما هر چقدر بتوانیم واسطه بین مخاطب و کتاب را کمتر بکنیم، موفق عمل کرده‌ایم. نمایشگاه کتاب به تنهایی در یک سال تمام نیازهای مخاطب را پاسخگو نیست. تجمیع عرصه‌های مختلف فرهنگ در یک نمایشگاه 10 روزه - مثل حضور کتاب‌های دانشگاهی و کنکوری در کنار کتاب‌های عمومی- انتظاری که از نمایشگاه است، برآورده نمی‌کند. مخصوصا اینکه حجم تولید آثار، تعداد ناشران و مخاطبان به گونه‌ای است که 30 درصد نمایشگاه کتاب، نیازهای مخاطبان را پاسخگو است. اگر نمایشگاه‌های فصلی افزایش یابند و موضوعات تخصصی‌تر و محدودتر شوند، موفق‌تر عمل می‌کنیم تا این فضای کنونی نمایشگاه کتاب».
علی کاشفی خوانساری، مسئول سرای اهل قلم کودک و نوجوان بیست و هشتمین نمایشگاه کتاب تهران هم با اشاره به اینکه باید بررسی و نقد نمایشگاه کتاب را واقع بینانه نگاه کنیم، عنوان می‌کند: «گرچه نمایشگاه کتاب تهران با شکل مطلوب نمایشگاه بزرگ بین‌المللی فاصله دارد اما به هر حال در فضای کلی نشر ما یک اتفاق بزرگی است و توانسته به هر حال نقشی را ایفا کند. بسیاری از ناشران کوچک فروش نمایشگاه بخش قابل توجهی از فروش سالیانه‌شان است. در هیچ جا ما این تعداد کتاب را نمی‌توانیم ببینیم و شور و شوقی که در مردم در مراجعه به نمایشگاه دیده می‌شود، ارزشمند است.»
این نویسنده در ادامه می‌افزاید: «نمایشگاه بیش از اینکه با استانداردها و تعریف‌های بین‌المللی هم خوانی داشته باشد یک فروشگاه و بازار مکاره است که ناشران مختلف کتاب‌هایشان را در یک تقسیم‌بندی موضوعی عرضه می‌کنند. در نمایشگاه کتاب ارزش‌گذاری و انتخاب کیفی کتاب وجود ندارد واز آثار ضعیف و تقلیدی تا کارهای قوی و ارزشمند در کنار هم هستند. از ضعف‌های نمایشگاه این است که کتاب‌های خوب و ارزشمند به مردم معرفی نمی‌شوند و این کار کمتر شکل می‌گیرد. برای اهالی کتاب فقط یک جشن بزرگ محسوب می‌شود.»
تغییر چشمگیری در نمایشگاه به وجود نیامده
سید علی کاشفی خوانساری، نویسنده «مجموعه سه جلدی تئوری ادبیات کودک» در ارزیابی این دوره از نمایشگاه کتاب تهران می‌گوید: «تغییر چشمگیری با سال‌های گذشته مشاهده نکردم. البته یک سری ناهماهنگی‌ها و تغییرات به خاطر اینکه وزارت ارشاد مجری نبود و به اتحادیه سپرده است، مشاهده می‌شود . البته اگر صنف درگیر کار نمایشگاه شود اتفاق بزرگ و خوبی است. از نقاط قوت امسال نمایشگاه، اضافه شدن رواق شرقی به نمایشگاه است که باعث شده فضای کلی نمایشگاه کتاب امسال افزایش یابد. اما در مجموع نمایشگاه با سال‌های گذشته تفاوتی ندارد.»
احمد عطایی، مدیر انتشارات قدر ولایت در راستای اینکه بحث نمایشگاه کتاب تهران یک فروشگاه بزرگ کتاب است، می‌گوید: «یک بحث قدیمی وجود دارد که آیا ما نمایشگاه داریم یا فروشگاه؟ به خاطر برخی از مسایل که بحث مفصلی می‌طلبد نمایشگاه کتاب تبدیل به فروشگاه بزرگ شده است. باید عنوان کرد نمایشگاه‌های استانی کم‌رونق و کم ثمر است و مشکلات عدیده‌ای دارند و نمی‌تواند بخشی از بار نمایشگاه کتاب تهران را به دوش بگیرند و در استان‌ها مخاطبان کتاب به کتاب‌های خود دسترسی ندارند. به همین لحاظ نمایشگاه کتاب نمی‌تواند حالت نمایشگاهی یابد تا ارتباط با صاحبان فکر و قلم ... را ایجاد کند. از طرفی هم وقتی کتاب‌های کمک آموزشی در کنار نمایشگاه کتاب قرار گیرند، وضعیت را از تعادل خارج می‌کنند. مسئولان نمایشگاه کتاب تهران در ارائه یک جامعه آماری عنوان کردند که 70 درصد بازدید کنندگان نمایشگاه از سالن‌های کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی و دانشگاهی است. در واقع ناشر یک فرصتی را برای ارتباط با مخاطب کتاب از دست می‌دهد و ازدحام غیرواقعی با خریداران اندک پیش می‌آید.»
از قدیم گفتن ...
حمید رضا شاه آبادی، نویسنده کتاب دیلماج درخصوص واگذاری نمایشگاه کتاب به تشکل‌های نشر می‌گوید: «از قدیم گفته شده دولت باید حتی‌الامکان تصدی‌گری در امور مختلف را کنار بگذارد و اجرای برنامه‌های مختلف از جمله فرهنگی را به اصناف واگذار کند. شایان ذکر است اگر این کار با برنامه‌ریزی مدون و بر مبنای منطق صورت گیرد و در عین حال نظارت‌های لازم هم وجود داشته باشد، قطعا اتفاق خجسته‌ای است.»
کاشفی خوانساری نویسنده کودک و نوجوان هم در کل این موضوع را درست ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: «برای واگذاری نمایشگاه کتاب به تشکل‌های نشر، شرط لازم آن فراهم کردن زمینه‌های مناسب است. باید صنف آن‌قدر قوی باشد تا بتواند کار را به عهده بگیرد و نه اینکه صرفا این واگذاری یک کار تبلیغاتی باشد. هنوز بسیاری از اصناف ما قدرتمند و توانمند نشده‌اند و دولت باید زمینه‌هایی را فراهم کند که اصناف بزرگ و مستقل در حوزه نشر از جمله مورخان، کتابداران، نویسندگان، تصویرگران تا چاپخانه‌داران و خود ناشران شکل بگیرد و در صورت قدرت اصناف ما می‌توانیم امیدوار باشیم که وضعیت کتاب و کتاب خوانی بهبود یابد.»
حامد محبی، مدیر فروش انتشارات فاطمی هم در پاسخ به اینکه واگذاری نمایشگاه کتاب به تشکل‌های نشر مناسب است یا نه ؟ می‌گوید: «در حقیقت وزارت ارشاد باید نظارت و سیاست‌گذاری در زمینه های فرهنگی و... داشته باشد. به نظرم اگر وزارت ارشاد بتواند این وظیفه را درست انجام دهد و از طرفی هم تشکل‌های صنفی و غیر دولتی هم به پختگی و بلوغ لازم برای بر عهده گرفتن مسئولیت نمایشگاه کتاب تهران برسند، این کار مناسب است اما در یک پروسه طولانی مدت جواب می‌دهد. این واگذاری به تشکل‌های نشر تا حدی در نمایشگاه کتاب بیست و هشتم اتفاق افتاد که بخشی از کارها را به تشکل‌های صنفی دادند. به هر حال نباید نادیده بگیریم این موضوع را که تشکل‌ها به دلایل مختلف بعضا به پختگی و بلوغ نرسیدند و کاستی‌هایی را شاهد بودیم. معتقدم تنها راه این است که این فرآیند استمرار یابد تا آنها تجربه کنند و نواقص سال‌های قبل را بر طرف کنند.»