مصرف بهینه آب تنها راه برون رفت از چالش کم آبی (بخش پایانی)
بیا تا قدر این نعمت بدانیم که در بحران بی آبی نمانیم (گزارش روز)
گالیا توانگر
هیچ فردی به اندازه خودمان در ایجاد پدیده خشکسالی مقصر نیست.
از اتلاف آب شرب در مصارف خانگی گرفته تا نبود مدیریت بهینه آب در بخش‌های مختلف کشاورزی و صنعتی دست به دست هم داده‌اند و وضعیت بحرانی کم آبی را رقم زده اند.
در یک روز تعطیل فرزند همسایه داد وبیدادش آنچنان بالا می‌گیرد که همه اهالی آپارتمان را کلافه و شاکی می‌کند.آبی که از شیر جاری است به حد عذاب دهنده‌ای باریک و کم فشار شده است.
در روزهای تعطیل می‌توان بعینه درست مصرف نکردن را بر فشارآب به ویژه در دل آپارتمان‌های کلانشهر ها شاهد بود. وقتی زیر دوش کم آب کلافه و سر درگم گیرمی افتید به یاد بیاورید که در روزهای دیگر با آب پر فشار چه کرده اید و چطور هدرش داده اید؟!
بچه همسایه پشت هم داد می‌زند:«مامان! آب نمیاد!»
به راستی چند نفر از ما حوصله اش می‌کشد و در حین استحمام آب را در فواصلی که احتیاج دارد یا ندارد،باز و بسته می‌کند؟چند نفر حین مسواک زدن ،ظرف شستن،دست و رو تازه کردن(شستن)به این مهم توجه دارد که اگر حتی لحظه‌ای از آب نمی‌خواهد استفاده کند ،شیررا بسته و سپس باز کند؟
چند نفر از ما باغچه را با آب شرب آبیاری نمی‌کنیم و آب‌هایی را که یک‌بار مصرف شده‌اند،جمع آوری کرده و از آن‌ها برای آبیاری باغچه استفاده می‌کنیم .تا چه حد از سر دوشی ها و شلنگ‌هایی استفاده می‌کنیم که آب از آن‌ها با فشار خارج می‌شود و حتی به باریکه‌ای از آب هم قدرت زیادی می‌بخشند؟
در مجامع بین‌المللی همواره از گرم شدن زمین به عنوان یکی از عوامل مهم خشکسالی‌های کره زمین یاد شده است.
پخش بیماری ها ،افزایش خشکسالی ها،ضررهای اقتصادی،از بین رفتن یخ‌های قطبی،آتش سوزی‌های گسترده،طوفان‌های مخرب،رعد و برق‌های مرگبار و...در لیست پیامدهای منفی پدیده گرم شدن زمین می‌گنجند.
گرم شدن زمین یکی از نگران کننده ترین مسائل امروز جهان بشریت است. این مسئله به قدری مهم است که در سال‌های اخیر پیمان‌های زیادی مثل پیمان "کیوتو” به این منظور بین بسیاری از کشورهای جهان امضاء شده است. از بین رفتن یخچال‌های موجود در قطب شمال و جنوب یکی از نگران کننده ترین اثرات گرم شدن زمین است. آب شدن این حجم زیاد از یخ و برف باعث بالا آمدن سطح آب در اقیانوس ها شده و بسیاری از مناطق ساحلی در جهان به زیر آب خواهد رفت. اثر بد دیگر،از بین رفتن بسیاری از جانوران قطبی است که موجب بر هم خوردن زنجیره حیاتی و تغذیه‌ای در قطب شمال و جنوب خواهد شد.
اثر مخرب دیگر این مسئله این است که برف و یخ موجود در قطب باعث بازتابش نور شده و دمای زمین را کاهش می‌دهد. با از بین رفتن این یخ ها این خاصیت از بین رفته و زمین بیش از پیش گرم خواهد شد. همان طور که افزایش گرمای زمین موجب ذوب شدن یخ ها و افزایش حجم آب در بعضی از مناطق زمین می‌شود،در عین حال در بعضی از بخش‌های زمین این مسئله منجر به خشکسالی خواهد شد. در قاره آفریقا ما شاهد بیشترین حجم خشکسالی ها به همین دلیل هستیم. منابع آبی در این قاره بسیار کم است و برای کنترل این منابع به احتمال زیاد در آینده جنگ‌های زیادی درخواهد گرفت. در پدیده گرم شدن زمین این طور نیست که فاصله زمین تا خورشید تغییری کرده است ،بلکه با تاسف بسیار باید گفت که فعالیت‌های صنعتی نادرست بشر یکی از عوامل مهم ایجاد پدیده گلخانه‌ای و گرم شدن زمین هستند.تولیدات سمی کارخانه ها که به لایه ازن لطمه زده اند،قطع درختان جنگل ها برای ویلا سازی و ایجاد شهرک‌های صنعتی،آلوده کردن آب ها و خاک ها،اجرا نشدن مدیریت بهینه مصرف آب همه و همه چرخه‌ای از عوامل معیوب کننده توازن زیست محیطی به حساب می‌آیند که نهایتا پدیده خشکسالی را ایجاد کرده اند.
راه اندازی سیستم تشویق و توبیخ در مصرف آب
متاسفانه همواره این نقص بزرگ در بدنه مدیریت بهینه آب به خوبی محسوس بوده که ابتدا منابع آبی کم می‌شوند و پاهای خشکسالی گردن کم آبی را فشار می‌دهند،آن وقت مسئولین به فکر ارائه راهکارهای مقطعی و تکراری همیشگی می‌افتند.
اینکه مقوله صرفه جویی را تنها رسالت شهروندان اخلاق مدار تبلیغ و معرفی کنیم،همگی مان بی تعارف می‌دانیم که نمی‌تواند تنها راهکار اثر بخش باشد و در کنارش باید به راهکارهای دیگری نظیر مدیریت بهینه آب توجه کرد. اما مدیریت بهینه آب در چه شاخه‌هایی باید سفت و سخت گرفته شود؟
امیر علی حقگو یک کارشناس آب در گفت و گو با گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد:«باید به شاخه مصرف آب در کشاورزی توجه ویژه‌ای شود و راهکارهای مدرنی استخراج کنیم که با کمترین میزان مصرف آب کشاورزی بیشترین محصول از اراضی برداشت شوند.لازم به توضیح است که در حال حاضر 90 درصد منابع آبی ما در بخش کشاورزی مصرف می‌شوند.جلو سد سازی‌های بی رویه را بگیریم. همین الان که در حال گفت و گو با شما هستم، پیمانکاران مشغول انجام طرح‌های سد سازی یکی پس از دیگری اند.آن قدر آمار تعداد سدهای ما بالاست که گویی در یک منطقه پرآب کره زمین قرار داریم!»
وی ادامه می‌دهد:«اینکه مقوله صرفه جویی را تنها به گردن شهروندان بیندازیم کافی نیست. اولا سیستم تشویقی و توبیخی وجود ندارد که فرد بداند تا چه حد صرفه جویی کرده و در سرنوشت جامعه اش موثر بوده است. نه برای کم مصرف بودن تشویقی صورت می‌گیرد و نه برای پر مصرف بودن برخورد جدی انجام می‌شود. الان به راه اندازی بخشی تحت عنوان پلیس آب بیش از هر زمانی نیازمندیم.افراد پر مصرفی را سراغ دارم که قاضی تنها آن‌ها را 50 هزار تومان جریمه کرده است. اولا این حرکت ها هیچ گونه بازتاب خبری در رسانه ها نداشته و ندارند و از سوی دیگر مبلغ جریمه به حدی ناچیز است که گویی یک شوخی به حساب می‌آید و اتفاقا خیال فرد خاطی را در اتلاف بیشتر آب راحت می‌کند.»
این کارشناس در ادامه به مقوله دیگری که باید در مدیریت بهینه آب به آن اهتمام جدی داشته باشیم اشاره کرده و می‌گوید:«باید به اختراعات مخترین ایرانی در زمینه کاهش مصرف آب توجه جدی نشان داده و حتی برای تولید انبوه نمونه‌های کاربردی یارانه‌هایی در نظر بگیریم.»
مخترعین قطعات موثر
در صرفه جویی آب نیازمند حمایت
فریدون شیری مخترع ابزار صرفه جویی در مصرف آب گله مندانه می‌گوید:« از سال 77وزارت نیرو مدام اطلاعیه می‌داد که صرفه‌جویی کنید،اما برای صرفه‌جویی جز توصیه‌های همیشگی هیچ روش و چاره‌ای نداشتیم.مدتی قطع آب طبق برنامه و جدول زمان‌بندی اجرا شد.من یک سری وسایل برای کاهش مصرف آب اختراع کرده ام که گواهی اختراع هم دارد. کارم از همان سال ها- سال 77-شروع شد.خیلی از اختراعاتم گواهی اختراع هم دارند و به ثبت رسیده‌اند، اما تولید کننده برای تولیدشان ریسک نمی‌کند و پا پیش نمی‌گذارد.
اختراع آقای شیری در همان سال ها کاهنده مصرف آب در شیر آلات بوده است.وی در ادامه می‌گوید:«همان زمان وقتی با مدیران آبرسانی مصاحبه می‌کردیم و می‌پرسیدیم چرا فشار آب چنان است که برای صرفه‌جویی باید سر راه آن کاهنده نصب کرد، می‌گفتند به دلیل وجود شیب متفاوت در مناطق مختلف تهران، حداقل فشاری که استفاده می‌شود قابل کاهش نیست و چنانچه فشار را از مقدار موجود کمتر کنیم، آب در برخی از مناطق قطع می‌شود. این البته استدلال درستی بود،اما در نظر بگیرید شهری را با مساحت بیش از هشتصد کیلومترمربع که قرار است تمام مناطقش لابد از یک منبع با فشار ثابت آبرسانی شود و نمی‌توان برای شیب‌های مختلف فشارهای مختلف به کار گرفت، تا چه حد با اتلاف آب شرب روبه‌رو می‌شود.ناچارید فشار را روی درجه آخر بگذارید تا هم مناطق مرتفع تهران آب بگیرد هم مناطق پایین و پست.»
شیری دست از تلاش برنداشت، در کنار پیگیری برای دریافت مجوزی که تولیدکنندگان را به نصب کاهنده فشار ملزم کند، اختراع خود را تکمیل کرد و در کاربردهای دیگر نیز گسترش داد.او وقتی نتوانست رضایت تولیدکنندگان را برای نصب کاهنده در تولید انواع شیر و دوش کسب کند، با تولیدکنندگان فلاش تانک مذاکره کرد. او در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده بود که فلاش تانک‌های موجود در بازار، یکی از وسایلی است که اگر در تولید آن اصلاحاتی صورت بگیرد، می‌تواند عامل خوبی برای صرفه‌جویی آب باشد،اما به این مشکل برخورد که وسیله کاهنده‌ای که اختراع کرده است، فقط روی فلاش تانک‌های بزرگ کاربرد دارد.نتیجه بررسی‌‌ها و مذاکرات وی با تولیدکنندگان این شد که سازندگان این وسیله، حجم فلاش تانک را 35درصد پایین بیاورند و از این طریق مصرف را کاهش دهند بدون اینکه در بازده و کارکرد آن اختلالی ایجاد شود.
در همین احوال، این مخترع یکی از اشکالات مهم نخستین اختراع خود را پیدا کرد. او دریافت پس از مدتی پشت کاهنده فشار، رسوب جمع می‌شود و نمی‌گذارد همان مقدار کم آب هم از شیر خارج شود. او با ایجاد تغییراتی در حفره‌های کاهنده و استفاده از ساچمه، این اشکال را برطرف کرد. او پس از کسب موفقیت در اصلاح و افزایش کارایی کاهنده فشار، موفق شد کاهنده پیشرفته‌تری با محفظه میانی رسوب گذر اختراع کند و پس از آن به دلیل اینکه یکی از مکان‌های هدررفت آب حمام‌های خانگی است، وی توانست سردوش کم مصرف پرفشار را اختراع کند.
اما آیا از او حمایتی در ارائه اختراعاتش به جامعه از سوی دستگاه‌های ذی ربط صورت گرفته است؟صراحتا باید گفت جز چند جایزه در جشنواره‌هایی که بحق لایق دریافتشان بوده هیچ کوششی برای ارائه قطعات کاربردی او جهت کاهش مصرف آب در جامعه دیده نشده است.
شیری اکنون مشغول تکمیل اختراع جدیدی است که موجب می‌شود میزان هدررفت قهری و غیرارادی آب در تمام شیرهای موجود در ساختمان‌ها کاهش یابد. او هنوز هم به حمایت از طرح‌های خود امید دارد و معتقد است کشور کم آب ما بیشتر از اطلاعیه، به کار و فناوری برای کاهش مصرف آب نیاز دارد.
64 درصد آب در بخش کشاورزی هدر می‌رود!
سیدمحمدطاهر موسوی‌زاده یک روزنامه نگار و صاحب نظر مسائل آب از خطه خوزستان می‌گوید:« از آنجا که خشکسالی در طول زمان رخ می‌دهد و به دلایل گوناگون نسبت به سایر حوادث طبیعی از پیش بینی بیشتری برخوردار است لذا مدیریت و برنامه‌ریزی برای مقابله با آثار زیان بار آن راهگشاست.» وی با استناد به آمار ادامه می‌دهد:« بیش از 90درصد آب کشور در حالی در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که گفته شده بازدهی آن در این بخش حدود 36درصد است و ناگفته پیداست که اگر مدیریت آب کشور همت را بر جلوگیری از اتلاف 64درصدی آب در بخش کشاورزی بکار گیرد،ای بسا در همین شرایط خشکسالی نیزآب موجود برای تامین نیازهای کشور در این بخش و سایر بخش‌ها کفایت کند.»
وی با لحنی گله مندانه از بی توجهی مسئولان امر به اجرای طرح‌های تصویب شده جهت مدیریت بهینه مصرف آب انتقاد کرده و معتقد است که حل 100 درصدی مشکل آب تنها با دست به دامان شدن بخش سه درصدی مصرف آب شرب شهری و تقاضا از مردم بابت صرفه جویی حل و فصل نخواهد شد.
در گام نخست؛امکان ده درصد صرفه جویی آب کشاورزی
ولی‌زاده یک آگاهی بخش در زمینه نجات آب کشاورزی برایمان می‌گوید:« امروزه يكي از چالش‌هاي فراروي مديريت منابع آب، تامين آب براي بخش كشاورزي است. با افزايش جمعيت،گسترش شهرنشيني و صنعتي شدن، تقاضا براي مصارف مختلف آب، پيوسته در حال افزايش است. نياز آب در بخش كشاورزي براي تامين غذا همراه مهم ترين نياز بشري بوده و به عنوان امنيت غذايي در هر منطقه محسوب مي شود.كشاورزي در بسياري از كشورها، شغل اصلي جوامع روستايي است. افزايش رشد جمعيت و پيش بيني هاي آماري نشان مي‌دهد جمعيت جهان تا سال 2025 ميلادي بالغ بر 5/8 ميليارد نفر خواهد شد و 50 كشور جهان با سرانه كمتر از 1000 متر مكعب به ازاي هر نفر در سال، با بحران كم آبي و تامين غذا مواجه خواهند شد.كشور ايران نيز در افق مذكور داراي جمعيت بيش از 100 ميليون نفر، كه با سرانه تجديد ناپذير 1200متر مكعب در سال به ازاي هر نفر در حد بحران تنش آبي شديد قرار خواهد گرفت.»
وی با استناد به آمار جهانی ادامه مي دهد:« 70 درصد آب شيرين در سطح جهان در بخش كشاورزي مصرف مي‌شود. از 13 ميليارد هكتار اراضي دنيا، 12 درصد اراضي (حدود 5/1میلیارد هکتار) آن كشاورزي است. از 5/1 ميليارد هكتار اراضي آب دنيا، 277 میلیون هکتاراراضی آبی است. از 277 ميليون هكتاراراضي آبي دنيا،تنها 14 درصد ( 39 ميليون هکتار ) مجهز به آبياري تحت فشار هستند.از 39 ميليون هكتار اراضي آبياري تحت فشار، 33 ميليون هكتار به روش آبياري باراني و 6ميليون هكتار اراضي با روش آبياري ميكرو تحت پوشش هستند. 33درصد كشاورزي جهان و در ايران 68 درصد از آب زيرزميني برداشت مي شود. بنابراين محدوديت منابع آب شيرين،براي تأمين غذا در بخش كشاورزي ايجاب مي كند مديريت توامان منابع آب و خاك صورت پذيرد.مديريت مصرف آب مهم ترين فاكتور مديریت يكپارچه منابع آب، در بخش كشاورزي است.امنيت غذا در حال و آينده ،امنيت ملي، اشتغال و رفاه اجتماعي، توسعه و رشد در همه زمينه ها، حفظ منابع و محيط زيست بر اساس مديريت مصرف آب و كشاورزي پايدارمحقق خواهند شد.»
ولی‌زاده ارائه برنامه هاي مشترك وزارتخانه هاي جهاد كشاورزي، نيرو و ساير سازمان هاي مرتبط همچنين تشكيل كارگروه هاي تخصصي و عملياتي در اين وزارتخانه ها را پیشنهاد داده و در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید:«حركت جهشي و صرفه جويي آب، در بخش كشاورزي به ميزان 10 درصد با اعمال مديريت توامان آب و خاك، هماهنگي وايجاد تعامل بين سازماني و همكاري كشاورزان در خصوص اصلاح وضع موجود آبياري ،رعايت تقويم زراعي، رعايت الگوي كشت متناسب با اقليم هر منطقه، جلوگيري از اضافه برداشت آب زيرزميني و سطحي، اجراي شبكه هاي فرعي، توسعه كشت هاي گلخانه اي و آموزش و ترويج مصرف بهينه، تعيين تعرفه آب كشاورزي با حداقل هزينه‌ها مي تواند تحقق يابد.»