گزارشی از دانشنامه امام مهدی (ع)
دنیایی از دانستنی‌ها درباره امام زمان(عج) در یک کتاب جامع
در آستانه سالروز ولادت با سعادت منجی عالم بشریت حضرت صاحب‌الزمان(عج)، رهبر معظم انقلاب اسلامی از نمایشگاه مجموعه تولیدات علمی و پژوهشی مؤسسه دارالحدیث بازدید کردند. در جریان این بازدید، دانشنامه امام مهدی(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، محصول جدید پژوهشکده علوم و معارف حدیث وابسته به این مؤسسه در محضر رهبر معظم انقلاب رونمایی شد.
انتشار دانشنامه ده جلدی امام مهدی(عج) چنان مهم بود که رهبر انقلاب شخصا در مراسم رونمایی این کتاب حاضر شدند و ضمن تشکر صمیمانه از تدوین دانشنامه امام مهدی(عج)، آن را نمونه برجسته‌ای از شناسایی خلأها و مسئله‌یابی درست و هدیه‌ای ارزشمند به جامعه اسلامی و جامعه علمی خواندند. به دلیل اهمیت فوق‌العاده این دانشنامه و ضرورت آشنایی هر چه بیشتر علاقه‌مندان و محققان با این کتاب ارزشمند، گزارش زیر که توسط موسسه دارالحدیث تهیه شده تقدیم خوانندگان عزیز می‌شود.
دانشنامه امام مهدی(ع)شامل يك درآمد، چهارده بخش و هفتاد فصل است و در آن مسائل مرتبط با موضوع مهدويّت، با تكيه بر نصوص معتبر اسلامى(متون آيات و احاديث)، بررسى مىشود.
براى آشنايى كلى با محتواى دانشنامه، مرورى سريع بر بخش‌ها و زيرفصلهاى آن خواهیم داشت.
بخش اول: مهدويّت از نگاهى كلى
به دليل اهميت موضوع مهدويّت و ويژگىهاى خاص اين عقيده، پيش از طرح مباحث مربوط به زندگى امام مهدى(ع) از ولادت تا تشكيل حكومت، در نخستين بخش از اين دانشنامه، عقيده به امام مهدى(ع) از نگاه قرآن و احاديث پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) به طور كلى و در پنج فصل بررسی شده است:
۱ ـ ۱ . تداوم رهبرى الهى
در اين فصل آيات و احاديثى را نقل مىكنيم كه بر حضور امام و حجتى الهى در زمين از آغاز تشكيل جامعه بشر تا پايان جهان تأكيد دارند و گوياى آن هستند كه پس از پيامبر خاتم(ص)، امامان از نسل ايشان خواهند بود.
۱ ـ ۲ . تداوم امامت در نسل پيامبر(ص)
در اين فصل مسئله بسيار مهم تداوم امامت و رهبرى امّت در نسل پيامبر خاتم(ص) تا قيامت، بر پايه حديث متواتر ثقلين كه مورد اتفاق شيعه و سنّى است، اثبات مىگردد. پايانبخش اين فصل، تحليلى فشرده و جامع است كه در آن از سند اين حديث و دلالت آن بر عصمت اهل بيت عليهمالسلام و مرجعيت علمى آنان براى امت اسلامى و همچنين امامت امام مهدى(ع) و غيبت ايشان بحث مىشود و در ضمن آن، نكات قابل توجّه ديگرى هم در باره اين حديث شريف خواهد آمد.
۱ ـ ۳ . شمار رهبران الهى پس از پيامبر
در اين فصل ابتدا احاديث پرشمارى را كه در آنها پيامبر خدا(ص) با تعبيرهاى گوناگون، رهبران الهى پس از خود را شناسانده، گزارش مىكنيم. در ادامه اين فصل با پژوهش در سند اين احاديث، زمان و مكان صدور آنها، اختلاف در متن آنها، مقصود از آنها و نظريههايى كه در اين باره وجود دارد، اثبات مىشود كه اين احاديث جز بر عقايد پيروان اهل بيت در باره امامت خاندان رسالت منطبق نيست.
۱ ـ ۴ . وجوب شناخت امام مهدى(ع)
در اين فصل با استناد به احاديث معتبر اثبات مىشود كه بر مسلمانان واجب است رهبر الهى زمان خود را كه از خاندان پيامبر(ص) است بشناسند و در ادامه فضيلت شناخت رهبر و خطر بىاطلاعى از او بيان مىشود. همچنين در اين فصل رواياتى كه از انكار امامتِ امامان اهل بيت عليهمالسلام، به ويژه امام دوازدهم نهى مىكنند، آورده شده است. در پايان فصل وظيفه كسى كه توان شناسايى امام را ندارد مشخص مىشود.
در اين فصل، دو تحليل ارائه مىگردد؛ يكى درباره وجوب معرفت امام در هر عصرى، و ديگرى در تبيين وظيفه كسى كه شناخت رهبر الهى برايش مقدور نيست.
۱ ـ ۵ . بشارات قرآن
موضوع اين فصل اشارتها و بشارتهاى مطرح در شمارى از آيات قرآن و پيشگويى آنها از فراگير شدن اسلام، تشكيل حكومت صالحان و امامت مستضعفان در آينده است. پايانبخش اين فصل، پژوهش درباره آياتى است كه به حكومت جهانى امام مهدى(ع) اشاره دارند.
بخش دوم: زندگىنامه امام مهدى(ع)
در اين بخش از دانشنامه، زندگىنامه امام مهدى(ع)، از نسب خانوادگى تا عمر بلند ايشان، برپايه احاديثى از پيامبر(ص) و خاندان ايشان، در هفت، فصل به ترتيب زير ارائه مىشود:
۲ ـ ۱ . نياكان
در اين فصل پس از ذكر نصوصى كه به صراحت گوياى تعلق امام مهدى(ع) به خاندان اهل بيت و عترت پيامبر خاتم هستند، به نقل رواياتى پرداخته شده كه به تفصيل اجداد ايشان را معرّفى كردهاند. اين فصل، با پژوهشى درباره مادر امام مهدى(ع) به پايان مىرسد.
۲ ـ ۲ . ولادت
اين فصل درباره تاريخ ولادت امام مهدى(ع)، چگونگى تولد ايشان، و امور مرتبط با اين موضوع است. اين فصل شامل سه پژوهش نيز هست؛ يكى درباره زمان و مكان ولادت، دومى درباره رشد غير عادى ايشان و سومى در رابطه با سخن گفتن آن بزرگوار پس از تولد.
۲ ـ ۳ . نام
نامها، كنيهها و لقبهاى امام مهدى(ع) در اين فصل گزارش مىشود. با توجّه به اينكه در برخى از مصادر حديثى اهل سنّت گزارش شده كه پدر آن حضرت همنام با پدر پيامبر(ص) است و اين گزارش با عقيده پيروان اهل بيت در تعارض است، ضمن پژوهشى بطلان آن اثبات مىشود. در تحليلى ديگر، به رواياتى مىرسيم كه از بر زبان آوردن نام اصلى امام منع كردهاند. پژوهش سوم در اين فصل در باره به‌پاخاستن از روى ادب هنگام ذكر نام امام مهدی(نام «محمّد») و يا لقب «قائم» است. در پژوهش پايانى نيز درباره لقب «ابا صالح» بحث مىشود.
۲ ـ ۴ . سيما
در اين فصل برپايه احاديث مربوط به شكل و شمايل امام مهدى(ع)، چهارده ويژگى مربوط به خصوصيات جسمى و سيماى ايشان بر شمرده شده است.
۲ ـ ۵ . طول عمر
در اين فصل ابتدا روايات مربوط به طول عمر امام مهدى(ع) ضمن سه دسته بيان شده و در پژوهش پايان فصل، ادله ثبوتى و اثباتى طول عمر ايشان به بحث گذاشته شده است.
۲ ـ ۶ . ويژگىها
در اين فصل شمارى از برجستهترين ويژگىهاى امام مهدى(ع) بر اساس احاديث جمعآورى كردهايم كه برخى از آنها عبارتند از: شباهتهايى با برخى پيامبران، شباهتى از ذوالقرنين، شباهتهاى فراوانى به پيامبر خاتم(ص)، برترى بر همه امامان جز امير مؤمنان عليهمالسلام، حضور همه ساله در حج و سرورى بر اهل بهشت. در پايان اين فصل توضيحى درباره سروران اهل بهشت ارائه مىشود.
۲ ـ ۷ . پاسخ برخى پرسشها
درباره امام مهدى(ع)، خصوصا در عصر حاضر، پرسشها و شبهاتى مطرح است كه آگاهى از پاسخهاى درست آنها، به ويژه براى نسل جوان، ضرورى است. شمارى از پرسشها به تناسب بحث، ضمن مباحث گوناگونى كه در اين دانشنامه آمده است، پاسخ داده مىشود. از اين رو در اين فصل تنها به مسائلى پرداخته شده كه در ساير بخش‌ها طرح نشدهاند؛ مانند: چگونگى امامت در خردسالى، موضوع ازدواج امام مهدى(ع)، مكانهاى منسوب به ايشان و جزيره خضراء.
بخش سوم : غيبت امام مهدى(ع)
در اين بخش، ضمن سه فصل، به ترتيب زير، مباحث مربوط به غيبت امام مهدى(ع) طرح و بررسى مىشود:
۳ ـ ۱ . پيشگويى در باره غيبت
پيشگويىهاى پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) از غيبت امام مهدى(ع) يكى از اقدامات مهم آنان جهت زمينهسازى براى پذيرش اين حادثه مهم توسط شيعيان بود. از اين رو در آغاز اين فصل، تحليلى جامع در باره مهم‌ترين اقدامات اهل بيت در اين زمينه ارائه شده است. پايانبخش اين فصل پژوهشى است درباره چگونگى غيبت آن امام، كه شامل توضيحاتى در باره سرداب معروف به سرداب غيبت و پاسخ به شبهاتى در اين زمينه است.
۳ ـ ۲ . حكمت غيبت
در اين فصل نكاتى كه اهل بيت عليهمالسلام در تبيين راز غيبت امام مهدى(ع) فرمودهاند، ضمن هفت عنوان تنظيم و گزارش شده و در پايان پژوهشى در باره حكمت غيبت امام آمده است.
۳ ـ ۳ . بركات غيبت
در اين فصل آثار و بركات تكوينى امام غايب از منظر احاديث تبيين شده است؛ بركاتى از قبيل بقاى نظام جهان و راهنمايى باطنى انسانها. پژوهش پايانى نيز در تبيين همين احاديث است.
بخش چهارم: سفرا و وكلاى امام مهدى(ع)
در اين بخش، مباحث مرتبط با نهاد وكالت در عصر امامان اهل بيت تا امام مهدى(ع)، فضاى جامعه اسلامى منتهى به دوران غيبت كبرا، نايبان خاص امام در دوران غيبت صغرا و مدّعيان دروغين نيابت و مهدويت، در چهار فصل مورد بررسى قرار مىگيرد:
۴ ـ ۱ . نهاد وكالت
در اين فصل، مسائلى مانند، دلايل تشكيل و گسترش نهاد وكالت از سوى امامان، وظايف نهاد وكالت، ساختار نهاد وكالت، قلمرو جغرافيايى نهاد وكالت و اسامى شمارى از وكيلان ـ كه به ما رسيده ـ، تبيين مىگردد .
۴ ـ ۲ . فضاى جامعه اسلامى
در اين فصل، فضاى جامعه اسلامى پيش از غيبت كبرا در دو قسمت مورد بررسى قرار گرفته است:
بخش اول: جهان اسلام در آستانه غيبت صغرا . در اين بخش اجمالاً برخلاف شمارى از عباسيان از دوران حكومت «الواثق باللّه» تا «المعتمد على اللّه» اشاره شده و در ادامه، تجزيه دولت عباسى و نيز برخورد امامان با دولتمردان بنىعباس تبيين گرديده است.
بخش دوم: جهان اسلام در دوران غيبت صغرا، در اين بخش، فضاى جامعه اسلامى در طول غيبت صغرا ـ كه مقارن با خلافت شش تن از خلفاى عباسى بودـ، ترسيم گرديده و به رويدادهاى سياسى مهم اين دوران اشاره شده است. در پايان اين بخش، دانشمندان بزرگ شيعه در عصر غيبت صغرا معرفى شدهاند و سپس جمعبندى نهايى مطالب اين فصل، ارائه گرديده است.
۴ ـ ۳ . نايبان خاص
اين فصل، اختصاص دارد به شرح حال اجمالى نايبان خاص امام مهدى(ع) در دوران غيبت كوتاه مدّت(صغرا) كه به ترتيب عبارتاند از: عثمان بن سعيد، محمد بن عثمان، حسين بن روح و على بن محمد سمرى.
۴ ـ ۴ . مدّعيان دروغين
در فصل چهارم ، ابتدا مباحث مهمى مانند: سوء استفاده از مفاهيم اصيل، انگيزه مدّعيان دروغين، زمينههاى پذيرش ادّعاى مدّعيان دروغين و خاستگاه مدّعيان دروغين تبيين مىگردد و پس از آن، تاريخچهاى از مهديان دروغين ارائه مىشود.
بخش پنجم: توقيعات امام مهدى(ع)
اين بخش با تحليلى درباره توقيعات (مكاتبان / نامههاى) امام مهدى(ع) آغاز مىشود و در ادامه پاسخهاى مكتوب امام در ايام غيبت كوتاهمدّتش به پارهاى از پرسشهاى مختلف، ضمن چهار فصل می‌آید.
۵ ـ ۱ . توقيعات اعتقادى و سياسى
برخى از توقيعات مطرح شده در اين فصل مربوط به اعتقاداتى از قبيل صفات خدا و شمارى از آنها سياسى است؛ مانند توقيع مربوط به حفاظت نمايندگان امام از آسيب دشمنان. برخى هم داراى هر دو بُعد سياسى و اعتقادى است؛ مانند توقيعهاى مربوط به امامت و خالى نماندن زمين از حجت.
۵ ـ ۲ . توقيعات فقهى
در اين فصل، ابتدا احاديثى نقل مىشود كه در آنها امام به شمارى از مسائل فقهى پاسخ داده است. در ادامه فصل، تحليل مبسوط و جامعى درباره مفاد اين روايات می‌آید.
۵ ـ ۳ . توقيعاتى حاكى از كرامت
در اين فصل توقيعاتى آمده كه حاكى از اجابت دعاى امام مهدى(ع) و يا پيشگويى ايشان درباره برخى از مسائل است.
۵ ـ ۴ . توقيعات گوناگون ديگر
توقيعاتى كه در قالب فصول گذشته نمىگنجيدند، در فصل چهارم مطرح شده است.
بخش ششم: ديدار با امام مهدى(ع)
اين بخش در پنج فصل داستانهاى كسانى گزارش شده كه پيش از غيبت امام مهدى(ع) يا در دوران غيبت صغرا و يا در ايام غيبت كبرا به محضر ايشان شرفياب شدهاند يا كرامتى از ايشان مشاهده كردهاند.
۶ ـ ۱ . ديدار با امام پيش از غيبت
در اين فصل شانزده گزارش از كسانى كه پيش از غيبت با امام ملاقات كردهاند، آورده شده است.
۶ ـ ۲ . ديدار با امام در دوران غيبت صغرا
در اين فصل، ۲۶ گزارش از كسانى كه در دوران غيبت صغرا موفق به ديدار امام شدهاند، فراهم آمده است.
۶ ـ ۳ . ديدار با امام در ايام غيبت كبرا
اين فصل با تحليلى در باره امكان ديدار با امام زمان در دوران غيبت كبرا آغاز مىشود و در ادامه، ۶۲ مورد از چنين ملاقاتهايى گزارش شده است.
۶ ـ ۴ . عنايت امام به شمارى از علما و مراجع تقليد
گزارشهاى اين فصل مربوط به شمارى از عالمانى است كه مشمول عنايات امام مهدى(ع) شدهاند.
۶ ـ ۵ . خاطراتى از نگارنده
فصل آخر اين بخش، شامل هفده گزارش از نگارنده(حجت‌الاسلام محمدی رى شهرى) درباره ديدار شيعيان با امام عصر و يا ديده شدن كرامتى از ايشان است.
بخش هفتم: وظايف مسلمانان در روزگار غيبت
اين بخش در پنج فصل، وظايف و مسئوليتهاى مسلمانان، به ويژه پيروان اهل بيت عليهمالسلام را در روزگار غيبت تبيين مىكند. اين وظايف عبارتند از: انتظار، خوددارى از عجله و تندروى، پايدارى، دعا و تلاش براى زمينهسازى جهت حكومت جهانى امام مهدى(ع).
۷ ـ ۱ . انتظار
فصل اول اين بخش در باره ترغيب پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) به انتظار براى ظهور امام مهدى(ع) و تبيين ارزش و اهميت انتظار و فضايل منتظران است. در پايان نيز تحليلى در اين باره تقديم علاقه‌مندان مىگردد.
۷ ـ ۲ . صبر
با توجّه به طولانى بودن غيبت امام مهدى(ع)، در احاديث فراوانى تأكيد شده كه منتظران بايد در اين دوران صبور باشند و از عجله دورى كنند تا هنگامى كه زمينه لازم براى تشكيل حكومت جهانى اسلام فراهم آيد. اين احاديث در اين فصل تحت چهار عنوان گرد آمدهاند.
۷ ـ ۳ . پايدارى
در روزگار غيبت امام مهدى(ع) تمسك به ولايت ايشان و ديندارى، كارى بس دشوار است. از اين رو در احاديث پرشمار تأكيدهاى بسيارى بر پايدارى در ديندارى در اين دوران شده است. اين روايات در فصل سوم تحت شش عنوان دستهبندى شدهاند.
۷ ـ ۴ . دعا براى فرج
توصيههاى فراوانى از پيامبر و امامان رسيده است كه مسلمانان را به «فرج (گشايش) خواستن از خدا» توصيه كردهاند. در اين زمينه، دعاهايى نيز از آن بزرگواران نقل گرديده كه در اين فصل به تفصيل به آنها پرداخته شده است. به علاوه، بر اساس احاديث، يكى از وظايف پيروان اهل بيت عليهمالسلام در دوران غيبت امام مهدى(ع)، دعا كردن براى تعجيل فرج ايشان (يعنى «گشايش كار وى» و خواستن ظهور او از خداوند) است. اين وظيفه ضمن روايات گرد آمده در اين فصل گوشزد شده است. گفتنى است كثرت احاديثى كه درباره دعا براى فرج در اين فصل نقل شده، براى توجّه دادن مخاطبان به اين وظيفه مهم است.
۷ ـ ۵ . زمينهسازى
فصل پنجم با رواياتى در باره زمينهسازان قيام مهدى(ع) آغاز مىشود و با تحليل جامعى درباره مهم‌ترين وظيفه شيعيان در عصر غيبت، يعنى فراهم ساختن زمينه قيام امام مهدى پايان مىيابد؛ امّا با توجّه به اينكه چنين حديثهايى مورد سوءاستفاده قدرتطلبان قرار گرفته، شمارى از اين دست روايات در باره مردمى كه قبل از ظهور مهدى با پرچمهاى سياه قيام مىكنند، ضمن تحليلى مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.
بخش هشتم : دعا، توسل و استخاره
اين بخش شامل دعاهايى است كه اهل بيت عليهمالسلام درباره ايشان و يارانش يا از امام زمان(ع) نقل شده است. همچنين استخارههاى منسوب به ايشان گزارش شده و در پايان چگونگى توسل به آن حضرت آمده است. اين بخش ده فصل دارد.
بخش نهم: زيارات
در اين بخش، موضوع زيارات در دو فصل طرح شده؛ يكى حول زيارتنامههايى براى زيارت امام مهدى(ع) و ديگرى پيرامون زيارتنامههاى منسوب به ايشان.
۹ ـ ۱ . زيارتنامههاى امام مهدى(ع)
در اين فصل مجموعا شش زيارتنامه براى امام مهدى(ع) گزارش شده كه تنها يكى از آنها، يعنى زيارت آل‌يس، مأثور از اهل بيت(ع) است. سند اين روايت در ادامه اين فصل مورد ارزيابى قرار مىگيرد.
۹ ـ ۲ . زيارتهاى منسوب به امام
در اين فصل سه زيارت منسوب به امام گزارش شده است؛ يكى زيارت امير مؤمنان، كه سند معتبرى ندارد و ديگرى زيارت سالار شهيدان در روز عاشورا. اعتبار سند اين دو نيز در تحليل پايانى بررسى شده است.
بخش دهم: نشانههاى ظهور
هدف اين بخش بررسى نشانههايى است كه قبل از ظهور امام مهدى(ع) يا همزمان با آن تحقّق مىيابد. اين نشانهها و تحليلهاى مرتبط با آنها ضمن سه فصل مطرح مىشوند.
۱۰ ـ ۱ . نشانههاى حتمى
احاديث نقل شده در اين فصل در باره علايمى است كه حتمى ناميده شدهاند؛ يعنى نشانههايى كه قطعا قبل از ظهور رخ خواهد داد؛ مانند خروج سُفيانى، كشته شدن نَفْس زَكيّه و شنيده شدن نداى آسمانى. پايانبخش اين فصل، روايتى است درباره امكان بدا در نشانههاى ظهور، حتّى در مواردى كه قطعى توصيف شدهاند.
۱۰ ـ ۲ . نشانههاى غير حتمى
در روايات اين فصل علايمى براى ظهور امام گزارش شده كه وصف حتمى ندارند. در پايان اين فصل هم تحليل مبسوطى در باره علايم ظهور، اعم از حتمى و غير حتمى آمده است.
۱۰ ـ ۳ . رجعت
بازگشت شمارى از درگذشتگان به دنيا در آخرالزمان، يكى از آموزههاى معرفتى مكتب اهل بيت عليهمالسلام و يكى از عقايد اختصاصى پيروان اين مكتب است. بنا بر احاديث، اين حادثه شگفت همزمان با قيام امام مهدى(ع) در جهان رخ خواهد داد.
بخش يازدهم: قيام
اين بخش، شامل نُه فصل براى ارائه گزارشهايى درباره زمان و مكان قيام امام، خصوصيات چهره و حالت ايشان هنگام قيام، ياران امام، فرود آمدن عيسى(ع) براى يارى آن بزرگوار، پرچم امام مهدى(ع)، سخنان ايشان در آغاز قيام و چگونگى برخورد ايشان با دشمنان است. در پايان اين بخش به پرسشهايى در زمينه مدّت حكومت قائم و چگونگى وفات ايشان پاسخ داده شده است.
۱۱ ـ ۱ . زمان قيام
در اين فصل احاديث مرتبط با زمان قيام امام مهدى(ع) در هفت عنوان دستهبندى شده و در كنار آنها سه تحليل آمده است؛ يكى درباره تعيين وقت ظهور، ديگرى درباره وقوع قيام ايشان در آخرالزمان و سرانجام تحليلى درباره اينكه آيا در ارتباط با قيام امام مهدى «بدا» تحقّق يافته است يا خير.
۱۱ ـ ۲ . مكان قيام
در اين فصل احاديث مرتبط با مكان قيام مهدوى با توضيحى در اين‌باره ارائه مىشود.
۱۱ ـ ۳ . سيماى امام هنگام قيام
بنابر احاديث، امام هنگام قيام، پيرى است با سيماى جوانان. اين احاديث در كنار احاديث ديگرى كه خصوصيات پيكر و لباس ايشان را بيان مىكنند، در اين فصل گرد آمدهاند.
۱۱ ـ ۴ . ياران امام
بر اساس احاديث اين فصل، ياران امام متشكل از چند گروهاند: دسته اول: شمارى از پيامبران؛ دسته دوم: شمارى از فرشتگان؛ دسته سوم: كسانى كه پس از مرگ براى يارى امام زنده مىشوند؛ دسته چهارم: شمارى از مسلمانان كشورهاى مختلف جهان؛ دسته پنجم: برخى از كسانى كه بهرهاى از نيكى ندارند كه درباره اين گروه اخير توضيحاتى ارائه شده است. همچنين در ادامه اين فصل، خصوصيات جسمى و روحى ياران امام، تعداد يارانِ خاص و عام ايشان، نقش زنان در يارى رساندن به امام و سرانجام نام و وطن شمارى از ياران امام گزارش شده که با تحليلى در باره ياران امام ادامه مىيابد.
در پايان اين فصل، گزارشهايى از چگونگى جمع شدن ياران امام، شروط بيعت با ايشان، شمار اصحاب امام و ابزار جنگى و امكانات پشتيبانى سپاه ايشان آمده است.
۱۱ ـ ۵ . عيسى بن مريم(ع) در كنار امام مهدى(ع)
اين فصل با احاديثى در باره فرود آمدن عيسى(ع) از آسمان براى يارى امام مهدى(ع) آغاز مىشود و در ادامه نماز خواندن ايشان پشت سر امام و مدّت زندگى او پس از اين ماجرا با استناد به احاديث گزارش مى شود.
۱۱ ـ ۶ . پرچم امام
موضوع اين فصل خصوصيات پرچم امام مهدى(ع) هنگام قيام است؛ براى مثال، گزارش شده كه پرچم ايشان همان پرچم پيامبر خدا(ص) است. همچنين بر آن نوشته شده است: «البيعة للّه؛ بيعت از آن خداست» يا «اسمعوا وأطيعوا؛ گوش به فرمان و مطيع باشيد». از ديگر خصوصيات اين پرچم آن است كه وحشت شديدى در دل دشمنان مىافكند و هيچ‌گاه شكست نمىخورد و سرنگون نمىشود.
۱۱ ـ ۷ . سخنان امام در آغاز قيام
در احاديثى كه در اين فصل گرد آمده، سخنان امام در آغاز قيام گزارش شده است.
۱۱ ـ ۸ . برخورد با دشمنان اسلام
گزارشهاى اين فصل گوياى آن است كه امام مهدى(ع) نهتنها با مستكبران و عدالتستيزان، بلكه با مدعيان دروغين تشيّع نيز با قاطعيت تمام برخورد مىكند و ريشه فتنه و فساد را از جهان بر مىكند. در پايان اين فصل، احاديثى را كه بر قتل عام مردم در قيام مهدوى دلالت دارند، نقد و ارزيابى مىكنيم.
۱۱ ـ ۹ . پاسخ به چند پرسش
در آخرين فصل مرتبط با قيام امام، به پرسشهايى در باره مدّت حكومت ايشان و چگونگى پايان يافتن عمر پربركت آن بزرگوار پاسخ داده مىشود.
بخش دوازدهم: سيره حكومتى
در اين بخش احاديث مربوط به سيره حكومتى امام و سياستهاى فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى، و قضايى ايشان، در شش فصل دستهبندى و در پايان تجزيه و تحليل شده است.
۱۲ ـ ۱ . مبانى سيره حكومتى مهدوى
در فصل نخست، احاديث مرتبط با مبانى و اصول سيره حكومتى امام مهدى(ع) و سياستهاى ايشان، در سه عنوان دستهبندى شدهاند:
دسته اول: احاديثى كه سيره حكومتى امام را مستند به كتاب خدا معرّفى مىكند. در اين احاديث، توضيح داده می‌شود كه مقصود از كتاب جديدى كه امام مهدى مىآورد، چيست.
دسته دوم: احاديثى كه سيره حكومتى امام را مستند به سنّت پيامبر معرّفى كردهاند. دسته سوم: احاديثى كه مبدأ و مقصد سيره مهدوى را احياى ارزشهاى اسلامى دانستهاند.
۱۲ ـ ۲ . اصلىترين سياستها
اين فصل، در باره مهم‌ترين و سرنوشتسازترين سياست در حكومت مهدوى، يعنى مبارزه با ظلم و سپس گسترش عدالت در سراسر جهان است. در اين فصل، با استناد به رواياتى از پيامبر صلىاللهعليهوآله و امامان عليهمالسلام در باره عدالت جهانى امام مهدى(ع)، گستره عدالت در حكومت ايشان در زمينههاى فردى و اجتماعى تبيين مىشود.
۱۲ ـ ۳ . سياستهاى فرهنگى
در اين فصل شمارى از سياستهاى فرهنگى در حكومت امام مهدى(ع) گزارش شده است؛ سياستهايى مانند گسترش مرزهاى دانش، آموزش قرآن بر اساس نزول آن، ساختن مساجد بزرگ، مبارزه با بدعتها، منهدم كردنِ سنگرهاى گمراهى، تعميق و تكامل ايمان، زنده كردن زمين با علم و ايمان و عدل و سرانجام پايان دادن به حكومت شيطان و فراگير ساختن حكومت اسلامى در جهان و وحدت اديان.
۱۲ ـ ۴ . سياستهاى اجتماعى
اين فصل با احاديثى آغاز مىشود كه تصريح مىكنند روابط اجتماعى در حكومت مهدوى بر پايه برادرى دينى است. در ادامه امنيت فراگير، پيشرفت بهداشت و درمان، توسعه راهها و اجراى قوانين رفتوآمد مطرح مىشود ومهم‌ترين نكته اينكه سياستهاى اجتماعى امام به گونهاى است كه نه تنها اهل زمين، بلكه آسمانيان نيز از حكومت او راضى مىشوند.
۱۲ ـ ۵ . سياستهاى اقتصادى
مهم‌ترين سياستهاى اقتصادى حكومت مهدوى، كه در احاديث اين فصل به آنها اشاره شده، عبارت است از: ريشهكن كردن فقر، بازپس گرفتن اموال عمومى از غاصبان، به‌كارگيرى اندوختههاى ثروتمندان در آغاز قيام، تقسيم اموال عمومى ميان مردم به طور يكسان و آباد كردن سراسر زمين. در پايان اشاره شده كه با اجراى اين سياستها، بركات الهى جامعه را فرا خواهد گرفت، گنجهاى زمين آشكار خواهد شد و در اين شرايط است كه هر كس مىتواند هر چه مىخواهد از امام بگيرد و بخششهاى امام بىحساب خواهد بود.
۱۲ ـ ۶ . سياستهاى قضايى
مهم‌ترين سياستهاى قضايى حكومت مهدوى، كه در روايات فصل ششم بدان اشاره شده، عبارت است از: آيين قضايى جديد، قضاوت بر پايه علم، فراهمسازى امكانات لازم براى قضاوت دقيق و سريع، بركنارى قضات ناشايست، گزينش قضات صالح، ريشهكن كردن رشوهخوارى، قضاوت زنان در خانه و قضاوت درميان پيروان اديان بر اساس كتابهاى آسمانىِ خودشان.
بخش سيزدهم: نمونههايى از سرودههاى مهدوى
در آغاز اين بخش، تحليلى در باره تحولات شعر مهدوى (اشعار سروده شده درباره امام مهدى عليهالسلام در طول تاريخ اسلام ارائه مىشود. در ادامه نمونههايى از اشعار سروده شده از قرن اوّل تا قرن حاضر، در پانزده فصل گزارش مىشود.
بخش چهاردهم: كتابشناسى مهدويت
در اين بخش، پس از توضيح كوتاهى درباره «مهدويتنگارى» در دوران مختلف تاريخ اسلام، مهم‌ترين آثارى كه تا كنون در اين زمينه، نگارش يافتهاند، در دو فصل، گزارش مىشوند:
۱۴ ـ ۱ . مهدويتنگارى تا قرن دوازدهم
در اين فصل، كتابها بر اساس ترتيب قرن نگارش، از قرن سوم معرفى مىشوند؛ زيرا از قرن اوّل و دوم، هيچ اثرى در منابع مرتبط با اين موضوع، ثبت نشده است.
۱۴ ـ ۲ . مهدويتنگارى پس از قرن دوازدهم
پس از قرن دوازدهم به ويژه دوران معاصر، به دلايل گوناگون، مهدويتنگارى به شدّت افزايش يافت. نگاشتههاى اين دوره را مىتوان در چند گروه كلى جاى داد:يك- تدوين رسالهها و كتابهاى فراوان؛ دو- تدوين آثار انتقادى و مغرضانه؛ سه- تدوين پاياننامههاى دانشگاهى؛ چهار- مجلات موضوعىـ تخصصى؛ پنج- تدوين فرهنگنامهها و دانشنامهها.
دانشنامه امام مهدی(ع)شامل يك درآمد، چهارده بخش و هفتاد فصل است و در آن مسائل مرتبط با موضوع مهدويّت، با تكيه بر نصوص معتبر اسلامى(متون آيات و احاديث)، بررسى مىشود.
براى آشنايى كلى با محتواى دانشنامه، مرورى سريع بر بخش‌ها و زيرفصلهاى آن خواهیم داشت.
بخش اول: مهدويّت از نگاهى كلى
به دليل اهميت موضوع مهدويّت و ويژگىهاى خاص اين عقيده، پيش از طرح مباحث مربوط به زندگى امام مهدى(ع) از ولادت تا تشكيل حكومت، در نخستين بخش از اين دانشنامه، عقيده به امام مهدى(ع) از نگاه قرآن و احاديث پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) به طور كلى و در پنج فصل بررسی شده است:
۱ ـ ۱ . تداوم رهبرى الهى
در اين فصل آيات و احاديثى را نقل مىكنيم كه بر حضور امام و حجتى الهى در زمين از آغاز تشكيل جامعه بشر تا پايان جهان تأكيد دارند و گوياى آن هستند كه پس از پيامبر خاتم(ص)، امامان از نسل ايشان خواهند بود.
۱ ـ ۲ . تداوم امامت در نسل پيامبر(ص)
در اين فصل مسئله بسيار مهم تداوم امامت و رهبرى امّت در نسل پيامبر خاتم(ص) تا قيامت، بر پايه حديث متواتر ثقلين كه مورد اتفاق شيعه و سنّى است، اثبات مىگردد. پايانبخش اين فصل، تحليلى فشرده و جامع است كه در آن از سند اين حديث و دلالت آن بر عصمت اهل بيت عليهمالسلام و مرجعيت علمى آنان براى امت اسلامى و همچنين امامت امام مهدى(ع) و غيبت ايشان بحث مىشود و در ضمن آن، نكات قابل توجّه ديگرى هم در باره اين حديث شريف خواهد آمد.
۱ ـ ۳ . شمار رهبران الهى پس از پيامبر
در اين فصل ابتدا احاديث پرشمارى را كه در آنها پيامبر خدا(ص) با تعبيرهاى گوناگون، رهبران الهى پس از خود را شناسانده، گزارش مىكنيم. در ادامه اين فصل با پژوهش در سند اين احاديث، زمان و مكان صدور آنها، اختلاف در متن آنها، مقصود از آنها و نظريههايى كه در اين باره وجود دارد، اثبات مىشود كه اين احاديث جز بر عقايد پيروان اهل بيت در باره امامت خاندان رسالت منطبق نيست.
۱ ـ ۴ . وجوب شناخت امام مهدى(ع)
در اين فصل با استناد به احاديث معتبر اثبات مىشود كه بر مسلمانان واجب است رهبر الهى زمان خود را كه از خاندان پيامبر(ص) است بشناسند و در ادامه فضيلت شناخت رهبر و خطر بىاطلاعى از او بيان مىشود. همچنين در اين فصل رواياتى كه از انكار امامتِ امامان اهل بيت عليهمالسلام، به ويژه امام دوازدهم نهى مىكنند، آورده شده است. در پايان فصل وظيفه كسى كه توان شناسايى امام را ندارد مشخص مىشود.
در اين فصل، دو تحليل ارائه مىگردد؛ يكى درباره وجوب معرفت امام در هر عصرى، و ديگرى در تبيين وظيفه كسى كه شناخت رهبر الهى برايش مقدور نيست.
۱ ـ ۵ . بشارات قرآن
موضوع اين فصل اشارتها و بشارتهاى مطرح در شمارى از آيات قرآن و پيشگويى آنها از فراگير شدن اسلام، تشكيل حكومت صالحان و امامت مستضعفان در آينده است. پايانبخش اين فصل، پژوهش درباره آياتى است كه به حكومت جهانى امام مهدى(ع) اشاره دارند.
بخش دوم: زندگىنامه امام مهدى(ع)
در اين بخش از دانشنامه، زندگىنامه امام مهدى(ع)، از نسب خانوادگى تا عمر بلند ايشان، برپايه احاديثى از پيامبر(ص) و خاندان ايشان، در هفت، فصل به ترتيب زير ارائه مىشود:
۲ ـ ۱ . نياكان
در اين فصل پس از ذكر نصوصى كه به صراحت گوياى تعلق امام مهدى(ع) به خاندان اهل بيت و عترت پيامبر خاتم هستند، به نقل رواياتى پرداخته شده كه به تفصيل اجداد ايشان را معرّفى كردهاند. اين فصل، با پژوهشى درباره مادر امام مهدى(ع) به پايان مىرسد.
۲ ـ ۲ . ولادت
اين فصل درباره تاريخ ولادت امام مهدى(ع)، چگونگى تولد ايشان، و امور مرتبط با اين موضوع است. اين فصل شامل سه پژوهش نيز هست؛ يكى درباره زمان و مكان ولادت، دومى درباره رشد غير عادى ايشان و سومى در رابطه با سخن گفتن آن بزرگوار پس از تولد.
۲ ـ ۳ . نام
نامها، كنيهها و لقبهاى امام مهدى(ع) در اين فصل گزارش مىشود. با توجّه به اينكه در برخى از مصادر حديثى اهل سنّت گزارش شده كه پدر آن حضرت همنام با پدر پيامبر(ص) است و اين گزارش با عقيده پيروان اهل بيت در تعارض است، ضمن پژوهشى بطلان آن اثبات مىشود. در تحليلى ديگر، به رواياتى مىرسيم كه از بر زبان آوردن نام اصلى امام منع كردهاند. پژوهش سوم در اين فصل در باره به‌پاخاستن از روى ادب هنگام ذكر نام امام مهدی(نام «محمّد») و يا لقب «قائم» است. در پژوهش پايانى نيز درباره لقب «ابا صالح» بحث مىشود.
۲ ـ ۴ . سيما
در اين فصل برپايه احاديث مربوط به شكل و شمايل امام مهدى(ع)، چهارده ويژگى مربوط به خصوصيات جسمى و سيماى ايشان بر شمرده شده است.
۲ ـ ۵ . طول عمر
در اين فصل ابتدا روايات مربوط به طول عمر امام مهدى(ع) ضمن سه دسته بيان شده و در پژوهش پايان فصل، ادله ثبوتى و اثباتى طول عمر ايشان به بحث گذاشته شده است.
۲ ـ ۶ . ويژگىها
در اين فصل شمارى از برجستهترين ويژگىهاى امام مهدى(ع) بر اساس احاديث جمعآورى كردهايم كه برخى از آنها عبارتند از: شباهتهايى با برخى پيامبران، شباهتى از ذوالقرنين، شباهتهاى فراوانى به پيامبر خاتم(ص)، برترى بر همه امامان جز امير مؤمنان عليهمالسلام، حضور همه ساله در حج و سرورى بر اهل بهشت. در پايان اين فصل توضيحى درباره سروران اهل بهشت ارائه مىشود.
۲ ـ ۷ . پاسخ برخى پرسشها
درباره امام مهدى(ع)، خصوصا در عصر حاضر، پرسشها و شبهاتى مطرح است كه آگاهى از پاسخهاى درست آنها، به ويژه براى نسل جوان، ضرورى است. شمارى از پرسشها به تناسب بحث، ضمن مباحث گوناگونى كه در اين دانشنامه آمده است، پاسخ داده مىشود. از اين رو در اين فصل تنها به مسائلى پرداخته شده كه در ساير بخش‌ها طرح نشدهاند؛ مانند: چگونگى امامت در خردسالى، موضوع ازدواج امام مهدى(ع)، مكانهاى منسوب به ايشان و جزيره خضراء.
بخش سوم : غيبت امام مهدى(ع)
در اين بخش، ضمن سه فصل، به ترتيب زير، مباحث مربوط به غيبت امام مهدى(ع) طرح و بررسى مىشود:
۳ ـ ۱ . پيشگويى در باره غيبت
پيشگويىهاى پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) از غيبت امام مهدى(ع) يكى از اقدامات مهم آنان جهت زمينهسازى براى پذيرش اين حادثه مهم توسط شيعيان بود. از اين رو در آغاز اين فصل، تحليلى جامع در باره مهم‌ترين اقدامات اهل بيت در اين زمينه ارائه شده است. پايانبخش اين فصل پژوهشى است درباره چگونگى غيبت آن امام، كه شامل توضيحاتى در باره سرداب معروف به سرداب غيبت و پاسخ به شبهاتى در اين زمينه است.
۳ ـ ۲ . حكمت غيبت
در اين فصل نكاتى كه اهل بيت عليهمالسلام در تبيين راز غيبت امام مهدى(ع) فرمودهاند، ضمن هفت عنوان تنظيم و گزارش شده و در پايان پژوهشى در باره حكمت غيبت امام آمده است.
۳ ـ ۳ . بركات غيبت
در اين فصل آثار و بركات تكوينى امام غايب از منظر احاديث تبيين شده است؛ بركاتى از قبيل بقاى نظام جهان و راهنمايى باطنى انسانها. پژوهش پايانى نيز در تبيين همين احاديث است.
بخش چهارم: سفرا و وكلاى امام مهدى(ع)
در اين بخش، مباحث مرتبط با نهاد وكالت در عصر امامان اهل بيت تا امام مهدى(ع)، فضاى جامعه اسلامى منتهى به دوران غيبت كبرا، نايبان خاص امام در دوران غيبت صغرا و مدّعيان دروغين نيابت و مهدويت، در چهار فصل مورد بررسى قرار مىگيرد:
۴ ـ ۱ . نهاد وكالت
در اين فصل، مسائلى مانند، دلايل تشكيل و گسترش نهاد وكالت از سوى امامان، وظايف نهاد وكالت، ساختار نهاد وكالت، قلمرو جغرافيايى نهاد وكالت و اسامى شمارى از وكيلان ـ كه به ما رسيده ـ، تبيين مىگردد .
۴ ـ ۲ . فضاى جامعه اسلامى
در اين فصل، فضاى جامعه اسلامى پيش از غيبت كبرا در دو قسمت مورد بررسى قرار گرفته است:
بخش اول: جهان اسلام در آستانه غيبت صغرا . در اين بخش اجمالاً برخلاف شمارى از عباسيان از دوران حكومت «الواثق باللّه» تا «المعتمد على اللّه» اشاره شده و در ادامه، تجزيه دولت عباسى و نيز برخورد امامان با دولتمردان بنىعباس تبيين گرديده است.
بخش دوم: جهان اسلام در دوران غيبت صغرا، در اين بخش، فضاى جامعه اسلامى در طول غيبت صغرا ـ كه مقارن با خلافت شش تن از خلفاى عباسى بودـ، ترسيم گرديده و به رويدادهاى سياسى مهم اين دوران اشاره شده است. در پايان اين بخش، دانشمندان بزرگ شيعه در عصر غيبت صغرا معرفى شدهاند و سپس جمعبندى نهايى مطالب اين فصل، ارائه گرديده است.
۴ ـ ۳ . نايبان خاص
اين فصل، اختصاص دارد به شرح حال اجمالى نايبان خاص امام مهدى(ع) در دوران غيبت كوتاه مدّت(صغرا) كه به ترتيب عبارتاند از: عثمان بن سعيد، محمد بن عثمان، حسين بن روح و على بن محمد سمرى.
۴ ـ ۴ . مدّعيان دروغين
در فصل چهارم ، ابتدا مباحث مهمى مانند: سوء استفاده از مفاهيم اصيل، انگيزه مدّعيان دروغين، زمينههاى پذيرش ادّعاى مدّعيان دروغين و خاستگاه مدّعيان دروغين تبيين مىگردد و پس از آن، تاريخچهاى از مهديان دروغين ارائه مىشود.
بخش پنجم: توقيعات امام مهدى(ع)
اين بخش با تحليلى درباره توقيعات (مكاتبان / نامههاى) امام مهدى(ع) آغاز مىشود و در ادامه پاسخهاى مكتوب امام در ايام غيبت كوتاهمدّتش به پارهاى از پرسشهاى مختلف، ضمن چهار فصل می‌آید.
۵ ـ ۱ . توقيعات اعتقادى و سياسى
برخى از توقيعات مطرح شده در اين فصل مربوط به اعتقاداتى از قبيل صفات خدا و شمارى از آنها سياسى است؛ مانند توقيع مربوط به حفاظت نمايندگان امام از آسيب دشمنان. برخى هم داراى هر دو بُعد سياسى و اعتقادى است؛ مانند توقيعهاى مربوط به امامت و خالى نماندن زمين از حجت.
۵ ـ ۲ . توقيعات فقهى
در اين فصل، ابتدا احاديثى نقل مىشود كه در آنها امام به شمارى از مسائل فقهى پاسخ داده است. در ادامه فصل، تحليل مبسوط و جامعى درباره مفاد اين روايات می‌آید.
۵ ـ ۳ . توقيعاتى حاكى از كرامت
در اين فصل توقيعاتى آمده كه حاكى از اجابت دعاى امام مهدى(ع) و يا پيشگويى ايشان درباره برخى از مسائل است.
۵ ـ ۴ . توقيعات گوناگون ديگر
توقيعاتى كه در قالب فصول گذشته نمىگنجيدند، در فصل چهارم مطرح شده است.
بخش ششم: ديدار با امام مهدى(ع)
اين بخش در پنج فصل داستانهاى كسانى گزارش شده كه پيش از غيبت امام مهدى(ع) يا در دوران غيبت صغرا و يا در ايام غيبت كبرا به محضر ايشان شرفياب شدهاند يا كرامتى از ايشان مشاهده كردهاند.
۶ ـ ۱ . ديدار با امام پيش از غيبت
در اين فصل شانزده گزارش از كسانى كه پيش از غيبت با امام ملاقات كردهاند، آورده شده است.
۶ ـ ۲ . ديدار با امام در دوران غيبت صغرا
در اين فصل، ۲۶ گزارش از كسانى كه در دوران غيبت صغرا موفق به ديدار امام شدهاند، فراهم آمده است.
۶ ـ ۳ . ديدار با امام در ايام غيبت كبرا
اين فصل با تحليلى در باره امكان ديدار با امام زمان در دوران غيبت كبرا آغاز مىشود و در ادامه، ۶۲ مورد از چنين ملاقاتهايى گزارش شده است.
۶ ـ ۴ . عنايت امام به شمارى از علما و مراجع تقليد
گزارشهاى اين فصل مربوط به شمارى از عالمانى است كه مشمول عنايات امام مهدى(ع) شدهاند.
۶ ـ ۵ . خاطراتى از نگارنده
فصل آخر اين بخش، شامل هفده گزارش از نگارنده(حجت‌الاسلام محمدی رى شهرى) درباره ديدار شيعيان با امام عصر و يا ديده شدن كرامتى از ايشان است.
بخش هفتم: وظايف مسلمانان در روزگار غيبت
اين بخش در پنج فصل، وظايف و مسئوليتهاى مسلمانان، به ويژه پيروان اهل بيت عليهمالسلام را در روزگار غيبت تبيين مىكند. اين وظايف عبارتند از: انتظار، خوددارى از عجله و تندروى، پايدارى، دعا و تلاش براى زمينهسازى جهت حكومت جهانى امام مهدى(ع).
۷ ـ ۱ . انتظار
فصل اول اين بخش در باره ترغيب پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) به انتظار براى ظهور امام مهدى(ع) و تبيين ارزش و اهميت انتظار و فضايل منتظران است. در پايان نيز تحليلى در اين باره تقديم علاقه‌مندان مىگردد.
۷ ـ ۲ . صبر
با توجّه به طولانى بودن غيبت امام مهدى(ع)، در احاديث فراوانى تأكيد شده كه منتظران بايد در اين دوران صبور باشند و از عجله دورى كنند تا هنگامى كه زمينه لازم براى تشكيل حكومت جهانى اسلام فراهم آيد. اين احاديث در اين فصل تحت چهار عنوان گرد آمدهاند.
۷ ـ ۳ . پايدارى
در روزگار غيبت امام مهدى(ع) تمسك به ولايت ايشان و ديندارى، كارى بس دشوار است. از اين رو در احاديث پرشمار تأكيدهاى بسيارى بر پايدارى در ديندارى در اين دوران شده است. اين روايات در فصل سوم تحت شش عنوان دستهبندى شدهاند.
۷ ـ ۴ . دعا براى فرج
توصيههاى فراوانى از پيامبر و امامان رسيده است كه مسلمانان را به «فرج (گشايش) خواستن از خدا» توصيه كردهاند. در اين زمينه، دعاهايى نيز از آن بزرگواران نقل گرديده كه در اين فصل به تفصيل به آنها پرداخته شده است. به علاوه، بر اساس احاديث، يكى از وظايف پيروان اهل بيت عليهمالسلام در دوران غيبت امام مهدى(ع)، دعا كردن براى تعجيل فرج ايشان (يعنى «گشايش كار وى» و خواستن ظهور او از خداوند) است. اين وظيفه ضمن روايات گرد آمده در اين فصل گوشزد شده است. گفتنى است كثرت احاديثى كه درباره دعا براى فرج در اين فصل نقل شده، براى توجّه دادن مخاطبان به اين وظيفه مهم است.
۷ ـ ۵ . زمينهسازى
فصل پنجم با رواياتى در باره زمينهسازان قيام مهدى(ع) آغاز مىشود و با تحليل جامعى درباره مهم‌ترين وظيفه شيعيان در عصر غيبت، يعنى فراهم ساختن زمينه قيام امام مهدى پايان مىيابد؛ امّا با توجّه به اينكه چنين حديثهايى مورد سوءاستفاده قدرتطلبان قرار گرفته، شمارى از اين دست روايات در باره مردمى كه قبل از ظهور مهدى با پرچمهاى سياه قيام مىكنند، ضمن تحليلى مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.
بخش هشتم : دعا، توسل و استخاره
اين بخش شامل دعاهايى است كه اهل بيت عليهمالسلام درباره ايشان و يارانش يا از امام زمان(ع) نقل شده است. همچنين استخارههاى منسوب به ايشان گزارش شده و در پايان چگونگى توسل به آن حضرت آمده است. اين بخش ده فصل دارد.
بخش نهم: زيارات
در اين بخش، موضوع زيارات در دو فصل طرح شده؛ يكى حول زيارتنامههايى براى زيارت امام مهدى(ع) و ديگرى پيرامون زيارتنامههاى منسوب به ايشان.
۹ ـ ۱ . زيارتنامههاى امام مهدى(ع)
در اين فصل مجموعا شش زيارتنامه براى امام مهدى(ع) گزارش شده كه تنها يكى از آنها، يعنى زيارت آل‌يس، مأثور از اهل بيت(ع) است. سند اين روايت در ادامه اين فصل مورد ارزيابى قرار مىگيرد.
۹ ـ ۲ . زيارتهاى منسوب به امام
در اين فصل سه زيارت منسوب به امام گزارش شده است؛ يكى زيارت امير مؤمنان، كه سند معتبرى ندارد و ديگرى زيارت سالار شهيدان در روز عاشورا. اعتبار سند اين دو نيز در تحليل پايانى بررسى شده است.
بخش دهم: نشانههاى ظهور
هدف اين بخش بررسى نشانههايى است كه قبل از ظهور امام مهدى(ع) يا همزمان با آن تحقّق مىيابد. اين نشانهها و تحليلهاى مرتبط با آنها ضمن سه فصل مطرح مىشوند.
۱۰ ـ ۱ . نشانههاى حتمى
احاديث نقل شده در اين فصل در باره علايمى است كه حتمى ناميده شدهاند؛ يعنى نشانههايى كه قطعا قبل از ظهور رخ خواهد داد؛ مانند خروج سُفيانى، كشته شدن نَفْس زَكيّه و شنيده شدن نداى آسمانى. پايانبخش اين فصل، روايتى است درباره امكان بدا در نشانههاى ظهور، حتّى در مواردى كه قطعى توصيف شدهاند.
۱۰ ـ ۲ . نشانههاى غير حتمى
در روايات اين فصل علايمى براى ظهور امام گزارش شده كه وصف حتمى ندارند. در پايان اين فصل هم تحليل مبسوطى در باره علايم ظهور، اعم از حتمى و غير حتمى آمده است.
۱۰ ـ ۳ . رجعت
بازگشت شمارى از درگذشتگان به دنيا در آخرالزمان، يكى از آموزههاى معرفتى مكتب اهل بيت عليهمالسلام و يكى از عقايد اختصاصى پيروان اين مكتب است. بنا بر احاديث، اين حادثه شگفت همزمان با قيام امام مهدى(ع) در جهان رخ خواهد داد.
بخش يازدهم: قيام
اين بخش، شامل نُه فصل براى ارائه گزارشهايى درباره زمان و مكان قيام امام، خصوصيات چهره و حالت ايشان هنگام قيام، ياران امام، فرود آمدن عيسى(ع) براى يارى آن بزرگوار، پرچم امام مهدى(ع)، سخنان ايشان در آغاز قيام و چگونگى برخورد ايشان با دشمنان است. در پايان اين بخش به پرسشهايى در زمينه مدّت حكومت قائم و چگونگى وفات ايشان پاسخ داده شده است.
۱۱ ـ ۱ . زمان قيام
در اين فصل احاديث مرتبط با زمان قيام امام مهدى(ع) در هفت عنوان دستهبندى شده و در كنار آنها سه تحليل آمده است؛ يكى درباره تعيين وقت ظهور، ديگرى درباره وقوع قيام ايشان در آخرالزمان و سرانجام تحليلى درباره اينكه آيا در ارتباط با قيام امام مهدى «بدا» تحقّق يافته است يا خير.
۱۱ ـ ۲ . مكان قيام
در اين فصل احاديث مرتبط با مكان قيام مهدوى با توضيحى در اين‌باره ارائه مىشود.
۱۱ ـ ۳ . سيماى امام هنگام قيام
بنابر احاديث، امام هنگام قيام، پيرى است با سيماى جوانان. اين احاديث در كنار احاديث ديگرى كه خصوصيات پيكر و لباس ايشان را بيان مىكنند، در اين فصل گرد آمدهاند.
۱۱ ـ ۴ . ياران امام
بر اساس احاديث اين فصل، ياران امام متشكل از چند گروهاند: دسته اول: شمارى از پيامبران؛ دسته دوم: شمارى از فرشتگان؛ دسته سوم: كسانى كه پس از مرگ براى يارى امام زنده مىشوند؛ دسته چهارم: شمارى از مسلمانان كشورهاى مختلف جهان؛ دسته پنجم: برخى از كسانى كه بهرهاى از نيكى ندارند كه درباره اين گروه اخير توضيحاتى ارائه شده است. همچنين در ادامه اين فصل، خصوصيات جسمى و روحى ياران امام، تعداد يارانِ خاص و عام ايشان، نقش زنان در يارى رساندن به امام و سرانجام نام و وطن شمارى از ياران امام گزارش شده که با تحليلى در باره ياران امام ادامه مىيابد.
در پايان اين فصل، گزارشهايى از چگونگى جمع شدن ياران امام، شروط بيعت با ايشان، شمار اصحاب امام و ابزار جنگى و امكانات پشتيبانى سپاه ايشان آمده است.
۱۱ ـ ۵ . عيسى بن مريم(ع) در كنار امام مهدى(ع)
اين فصل با احاديثى در باره فرود آمدن عيسى(ع) از آسمان براى يارى امام مهدى(ع) آغاز مىشود و در ادامه نماز خواندن ايشان پشت سر امام و مدّت زندگى او پس از اين ماجرا با استناد به احاديث گزارش مى شود.
۱۱ ـ ۶ . پرچم امام
موضوع اين فصل خصوصيات پرچم امام مهدى(ع) هنگام قيام است؛ براى مثال، گزارش شده كه پرچم ايشان همان پرچم پيامبر خدا(ص) است. همچنين بر آن نوشته شده است: «البيعة للّه؛ بيعت از آن خداست» يا «اسمعوا وأطيعوا؛ گوش به فرمان و مطيع باشيد». از ديگر خصوصيات اين پرچم آن است كه وحشت شديدى در دل دشمنان مىافكند و هيچ‌گاه شكست نمىخورد و سرنگون نمىشود.
۱۱ ـ ۷ . سخنان امام در آغاز قيام
در احاديثى كه در اين فصل گرد آمده، سخنان امام در آغاز قيام گزارش شده است.
۱۱ ـ ۸ . برخورد با دشمنان اسلام
گزارشهاى اين فصل گوياى آن است كه امام مهدى(ع) نهتنها با مستكبران و عدالتستيزان، بلكه با مدعيان دروغين تشيّع نيز با قاطعيت تمام برخورد مىكند و ريشه فتنه و فساد را از جهان بر مىكند. در پايان اين فصل، احاديثى را كه بر قتل عام مردم در قيام مهدوى دلالت دارند، نقد و ارزيابى مىكنيم.
۱۱ ـ ۹ . پاسخ به چند پرسش
در آخرين فصل مرتبط با قيام امام، به پرسشهايى در باره مدّت حكومت ايشان و چگونگى پايان يافتن عمر پربركت آن بزرگوار پاسخ داده مىشود.
بخش دوازدهم: سيره حكومتى
در اين بخش احاديث مربوط به سيره حكومتى امام و سياستهاى فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى، و قضايى ايشان، در شش فصل دستهبندى و در پايان تجزيه و تحليل شده است.
۱۲ ـ ۱ . مبانى سيره حكومتى مهدوى
در فصل نخست، احاديث مرتبط با مبانى و اصول سيره حكومتى امام مهدى(ع) و سياستهاى ايشان، در سه عنوان دستهبندى شدهاند:
دسته اول: احاديثى كه سيره حكومتى امام را مستند به كتاب خدا معرّفى مىكند. در اين احاديث، توضيح داده می‌شود كه مقصود از كتاب جديدى كه امام مهدى مىآورد، چيست.
دسته دوم: احاديثى كه سيره حكومتى امام را مستند به سنّت پيامبر معرّفى كردهاند. دسته سوم: احاديثى كه مبدأ و مقصد سيره مهدوى را احياى ارزشهاى اسلامى دانستهاند.
۱۲ ـ ۲ . اصلىترين سياستها
اين فصل، در باره مهم‌ترين و سرنوشتسازترين سياست در حكومت مهدوى، يعنى مبارزه با ظلم و سپس گسترش عدالت در سراسر جهان است. در اين فصل، با استناد به رواياتى از پيامبر صلىاللهعليهوآله و امامان عليهمالسلام در باره عدالت جهانى امام مهدى(ع)، گستره عدالت در حكومت ايشان در زمينههاى فردى و اجتماعى تبيين مىشود.
۱۲ ـ ۳ . سياستهاى فرهنگى
در اين فصل شمارى از سياستهاى فرهنگى در حكومت امام مهدى(ع) گزارش شده است؛ سياستهايى مانند گسترش مرزهاى دانش، آموزش قرآن بر اساس نزول آن، ساختن مساجد بزرگ، مبارزه با بدعتها، منهدم كردنِ سنگرهاى گمراهى، تعميق و تكامل ايمان، زنده كردن زمين با علم و ايمان و عدل و سرانجام پايان دادن به حكومت شيطان و فراگير ساختن حكومت اسلامى در جهان و وحدت اديان.
۱۲ ـ ۴ . سياستهاى اجتماعى
اين فصل با احاديثى آغاز مىشود كه تصريح مىكنند روابط اجتماعى در حكومت مهدوى بر پايه برادرى دينى است. در ادامه امنيت فراگير، پيشرفت بهداشت و درمان، توسعه راهها و اجراى قوانين رفتوآمد مطرح مىشود ومهم‌ترين نكته اينكه سياستهاى اجتماعى امام به گونهاى است كه نه تنها اهل زمين، بلكه آسمانيان نيز از حكومت او راضى مىشوند.
۱۲ ـ ۵ . سياستهاى اقتصادى
مهم‌ترين سياستهاى اقتصادى حكومت مهدوى، كه در احاديث اين فصل به آنها اشاره شده، عبارت است از: ريشهكن كردن فقر، بازپس گرفتن اموال عمومى از غاصبان، به‌كارگيرى اندوختههاى ثروتمندان در آغاز قيام، تقسيم اموال عمومى ميان مردم به طور يكسان و آباد كردن سراسر زمين. در پايان اشاره شده كه با اجراى اين سياستها، بركات الهى جامعه را فرا خواهد گرفت، گنجهاى زمين آشكار خواهد شد و در اين شرايط است كه هر كس مىتواند هر چه مىخواهد از امام بگيرد و بخششهاى امام بىحساب خواهد بود.
۱۲ ـ ۶ . سياستهاى قضايى
مهم‌ترين سياستهاى قضايى حكومت مهدوى، كه در روايات فصل ششم بدان اشاره شده، عبارت است از: آيين قضايى جديد، قضاوت بر پايه علم، فراهمسازى امكانات لازم براى قضاوت دقيق و سريع، بركنارى قضات ناشايست، گزينش قضات صالح، ريشهكن كردن رشوهخوارى، قضاوت زنان در خانه و قضاوت درميان پيروان اديان بر اساس كتابهاى آسمانىِ خودشان.
بخش سيزدهم: نمونههايى از سرودههاى مهدوى
در آغاز اين بخش، تحليلى در باره تحولات شعر مهدوى (اشعار سروده شده درباره امام مهدى عليهالسلام در طول تاريخ اسلام ارائه مىشود. در ادامه نمونههايى از اشعار سروده شده از قرن اوّل تا قرن حاضر، در پانزده فصل گزارش مىشود.
بخش چهاردهم: كتابشناسى مهدويت
در اين بخش، پس از توضيح كوتاهى درباره «مهدويتنگارى» در دوران مختلف تاريخ اسلام، مهم‌ترين آثارى كه تا كنون در اين زمينه، نگارش يافتهاند، در دو فصل، گزارش مىشوند:
۱۴ ـ ۱ . مهدويتنگارى تا قرن دوازدهم
در اين فصل، كتابها بر اساس ترتيب قرن نگارش، از قرن سوم معرفى مىشوند؛ زيرا از قرن اوّل و دوم، هيچ اثرى در منابع مرتبط با اين موضوع، ثبت نشده است.
۱۴ ـ ۲ . مهدويتنگارى پس از قرن دوازدهم
پس از قرن دوازدهم به ويژه دوران معاصر، به دلايل گوناگون، مهدويتنگارى به شدّت افزايش يافت. نگاشتههاى اين دوره را مىتوان در چند گروه كلى جاى داد:يك- تدوين رسالهها و كتابهاى فراوان؛ دو- تدوين آثار انتقادى و مغرضانه؛ سه- تدوين پاياننامههاى دانشگاهى؛ چهار- مجلات موضوعىـ تخصصى؛ پنج- تدوين فرهنگنامهها و دانشنامهها.