پرسش:
از منظر قرآن‌کریم چه آیاتی دلالت بر سیر معرفتی شناخت خدا با خدا دارد؟
پاسخ:
در بخش نخست پاسخ به این سؤال به دو آیه شریفه قرآن‌مجید و شرح مختصر آن اشاره کردیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
3- «الا انه بکل شیء محیط» آگاه باش که او همه چیز را (به علم و قدرت خود) فراگیرنده است. (فصلت-54) قرآن کریم وصف محیط را مکرر بر خدای سبحان اطلاق کرده است، هم به صورت مطلق. مانند آیه فوق و آیه «و کان الله بکل شیء محیطا» (نساء-126) و هم به صورت موردی، مانند: «ان‌الله بما تعملون محیط» (آل عمران- 120)، «والله محیط بالکافرین» (بقره-19) در آیات فراوانی سراحاطه عام خدای سبحان، سعه وجودی، «ان‌الله واسع علیم» (بقره- 115) و گستره فراگیر ربوبیت و فیض او «وسع ربنا کل شیء علما» (اعراف-89) بیان شده است. چون خدای متعال واسع است و سعه وجودی او نامحدود، پس بر همه چیز احاطه دارد و اول و آخر و ظاهر و باطن است. در نتیجه به هر جهت توجه شود، آنجا «وجه الله» است «فاینما تولوا فثم وجه‌الله ان‌الله واسع علیم» (بقره- 115) بنابراین احاطه کامل خدای سبحان بر درون و بیرون همه هستی، انسان را در معرفت او از واسطه بی‌نیاز می‌کند، چون هرچه بخواهد واسطه معرفت خدا شود محاط اوست و محیط، قبل از محاط خود دیده و شناخته می‌شود. با این بینش، دید انسان نسبت به جهان تغییر می‌کند، به هرچه نظر می‌افکند نخست خدا را می‌بیند پس دیگری را. با سیر در عالم به خدایی خدا پی نمی‌برد بلکه با سیر در حقیقت هستی و معرفت خدای سبحان و صفات جمال و جلال او، عالم و آدم را می‌شناسد. یعنی وجود علمی هماهنگ با وجود عینی است، همان‌گونه که وجود خداوند قبل از وجود هرچیزی است و همه اشیاء متوقف بر وجود الهی‌اند، معرفت خداوند نیز قبل از هر چیز معلوم است و همه علوم و معارف متوقف بر معرفت خداوند است.
4- «الله نورالسموات والارض» خداوند نور آسمانها و زمین است. (نور-35) یکی از اسمای حسنای الهی «نور» است. ویژگی نور این است که ظاهر به ذات خود و مظهر اشیای دیگر است. این خصوصیت، هم برای نور محسوس که اشیای مادی فاقد نور را قابل رویت می‌کند و هم برای نور معنوی مانند عقل و وحی وجود دارد. عقل با کاوش خود موجب کشف مجهولات می‌شود و وحی، حقایق را از خفا خارج می‌سازد. وجود، نور است که مفاهیم و ماهیات را روشن می‌کند. هر وجودی نور خود را از نور مطلق گرفته است. به بیان دیگر، هرچه وجود بر آن صدق می‌کند، از آسمان و زمین و انسان و فرشته و... نور خود را از خدا گرفته است. بدین جهت هیچ یک از آنها نمی‌توانند معرف و مظهر خدا باشند. موجوداتی که خود در پرتو آن نور مطلق هویدا شدند، فرض ندارد بتوانند پیش از او دیده شوند، از این‌رو توان آن را ندارند که واسطه ارائه او گردند. کسی که می‌خواهد با نور استدلال، عقل و اندیشه، مفهوم، قضیه معرفت نفس، شهود و... خدا را بشناسد، نخست خدا را می‌بیند و می‌شناسد، آنگاه نوبت به دیدن و شناخت امور فوق می‌رسد، چون نور مطلق حق از درون و بیرون بر همه چیز احاطه دارد. امام‌حسین(ع) در این زمینه می‌فرماید: «فاسئلک یا رب! بنور وجهک الذی اشرقت له الارض و السموات و انکشف به الظلمات و...» خدایا تو را به نور جمالت می‌خوانم که زمین و آسمانها در پرتو آن روشن است و هر تیرگی و تاریکی با آن به ظهور و انکشاف رسید. (دعای عرفه، اقبال الاعمال، ص655).
البته این سیر معرفتی و دیدن آن نور الهی قبل از همه این مراحل، کار هرکسی نیست، بلکه دید الهی لازم است. تنها خواص از سالکان کوی حق براثر تهذیب نفس به این مقام بار یافته‌اند که قبل و بعد و همراه هر چیزی نخست خدا را مشاهده می‌کنند.