اهمیت مشاغل خانگی و نقش آن در رونق چرخه اقتصادمقاومتی- بخش نخست
دست‌های‌کار‌آفرین مولد چرخه تولید
گالیا توانگر
مشاغل خانگی هم زیبا، هم درآمدزا و هم سبب‌ساز رونق چرخه تولیدند. از این جهت گفتم زیبا که مشاغل خانگی را به جرات می‌توان زمان تلاش بی‌وقفه و گروهی اعضای خانواده برای ارتقای سطح معیشتی و درآمد و نیز تبلور استعدادها، هنرها و توانمندی‌های فردی و خانوادگی دانست.
گاه این مهارت‌ها از طریق سیستم سنتی استاد- شاگردی ویا به شیوه سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر در درون یک خاندان منتقل می‌شوند که معمولا هم با صرف هزینه اندک یا رایگان این آموزش‌ها صورت می‌گیرند.
رونق مشاغل خانگی می‌تواند راه‌حل موثری در کاهش نرخ بیکاری و نیز تقویت زیرساخت‌های اقتصاد مقاومتی باشد.
طبق اصل 43 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تامین شرایط و امکانات کار برای همه و قرار دادن وسایل کار در اختیار همه کسانی که قادر به کارند، ولی وسایل کار ندارند، موید اهمیت و جایگاه ویژه اشتغال در قوانین کشور ماست. ضرورت کاستن از وابستگی به درآمد نفت و همچنین با امعان نظر قرار دادن شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه باید در فکر الگوها و راهحلهای جدید و متفاوتی بود، تا با بسترسازی مناسب مقدمات متحول کردن نظام اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را ایجاد کرد.
تجارب سایر کشورها نشان می‌دهد آنهایی که به فکر و اندیشه متکی بودند تا به ذخائر زیرزمینی (نفت و گاز و ...) در بلندمدت موفق و سرفرازتر بوده‌اند. حل مشکل بیکاری برنامه‌ای است که نیاز به ارائه راهکارهای بلندمدت دارد، اما با ایجاد راهکارهای کوتاه‌مدت و میانی می‌توان شدت وحدت آن را در جامعه کاهش داد. از جمله مشاغل کوچک و متوسط مشاغل خانگی است که هزینه بالایی را به خانواده تحمیل نمی‌کند و درعین حال سبب افزایش درآمد و تولید ثروت می‌شود. کسب و کارهای خانگی از جمله راهکارهای مناسب برای توسعه اشتغال‌های خرد و متوسط به ویژه برای جمعیت وسیعی از زنان است که دارای مهارت کافی در انجام برخی از کارها هستند.
فعالیت اقتصادی در محیط خانگی امکان مشارکت اعضای خانوار برای انجام یک فعالیت اقتصادی مشترک بوده و جلوگیری از رفت‌وآمدهای شهری، صرفه‌جویی در هزینه‌های اجتماعی و در کنار خانواده بودن از مزایای مشاغل خانگی است.
مشارکت اعضای خانواده در یک فعالیت اقتصادی با بهره بردن از آموزش «استاد - شاگردی» که هزینه‌ای برای صاحب‌کار دربر ندارد، از مزایای دیگر مشاغل خانگی است که ضمن توسعه فرهنگ کار در خانواده، فرزندان از حضور مادر در خانواده احساس امنیت کرده و به اهمیت کسب‌وکار خو می‌گیرند. درکنار مزایای فراوانی که برای مشاغل خانگی متصور است، انعطاف‌پذیری این نوع کارهست که با هزینه بسیار اندکی درجهت تغییر و بهبود کار می‌توان گام برداشت و با کمک‌های دولت به طور یقین می‌توان تولیدات آن را به بازارهای خارجی صادر کرد.
شکی نیست که در مشاغل خانگی نیز همچون سایر کسب‌و‌کارها به سازوکارهایی نیاز است؛ مثلا درباره محصول یا خدمات تولیدی باید اطلاعات مبسوطی به دست آورد و یا تعیین محل کار، تهیه تجهیزات مناسب از جمله آنهاست. همچنین نیازهایی نظیر تبلیغات، ارتباط با فعالان همان صنف و سیستم حسابداری وجود دارد.
با حمایت و تمهیداتی که اندیشیده شده است گام‌های موفقیت در توسعه مشاغل خرد و خانگی برداشته می‌شود و علاوه بر آن به سیاست‌های کلی در جهت توسعه مؤسسات صنعتی بزرگ، توسعه صنعت گردشگری نیاز دارد تا با ایجاد تنوع در این مشاغل منجر به تولید ثروت شود.
شروع پخت نان سنتی
با «فِر» نیمه‌حرفه‌ای و دست دوم
در روزهای پایانی آذرماه 95 در فرهنگسرای اشراق هفتمین جشنواره انار برپا بود. هنرمندان از گوشه کنار کشورمان به این مکان آمدند تا ضمن به نمایش گذاشتن هنرشان بار دیگر توانمندی‌ها ی مشاغل خانگی را پیش روی همگان به ویژه جوانان جویای کار بگذارند.
برای شروع می‌توان از پخت نان‌های سنتی محل سکونت خود آغاز کنید. حتی اگر زرنگ باشید می‌توانید با دریافت وامی هر چند کوچک یک دستگاه «فِر» نیمه‌حرفه‌ای- دسته دوم- هم خریداری کرده و به کارتان رونق ببخشید.
شهرستان بجستان یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی است. این شهرستان تا مرداد ۱۳۸۷، یکی از بخش‌های شهرستان گناباد بود.
زهرا امیدی در حالی که دارد برای نان‌های سنتی و سمبوسه‌های خوشمزه‌ای که می‌پزد، از خمیر چانه‌گیری می‌کند، با گوشه آستینش زنگوله‌های عرق پیشانی‌اش را برمی چیند و درباره فعالیتش به گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «سه محصول اصلی ما قطاب، قِلِفی و یک نوع نان سنتی است. برای مثال مواد تشکیل دهنده قِلِفی سیب‌زمینی، گوجه، بادمجان، سبزیجات معطر و...است. قطاب‌ها که بیشتر شکل سمبوسه را در ذهن مشتری تداعی می‌کنند، مواد تشکیل‌دهنده شان آرد سبوسدار، سیب‌زمینی، سبزیجات معطر و... است.»
از این بانوی کارآفرین هنرمند درباره نان سنتی بجستان که بسی خوشمزه و خوش طعم است، کسب اطلاع برای دستور پخت می‌کنم، وی توضیح می‌دهد: «مواد تشکیل‌دهنده آن آرد سبوسدار، پیاز، کنجد و شاهدانه (آسیاب شده) و سبزیجات معطر است. مردم وقتی می‌شنوند که در پخت این محصولات تنها یک قاشق روغن استفاده شده و در «فِر» پخته می‌شوند، به جهت اطمینان از کیفیت محصول و تامین سلامتی‌شان بیشتر راغب به خرید می‌گردند.»
یکی دیگر از اعضای این خانواده تلاشگر «امیدی» روی دو تا از این نان‌های سنتی کوچک که در اندازه کماج هستند، شکر پاشیده و برایمان در کیسه می‌گذارد تا به رسم مهمان‌نوازی از ما پذیرایی کنند.
امیدی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «ما اغلب در نمایشگاه‌هایی که در فرهنگسراهای تهران به صورت مناسبتی و فصلی برگزار می‌شوند، شرکت می‌کنیم. به ما زنگ زدند و برای 20 روز به این نمایشگاه آمده‌ایم. استقبال شکر خدا خوب بوده است. حتی در محل سکونتمان نیز مردم محصولات ما را شناخته‌اند و برای مدارس و مهد‌کودک‌ها به ما سفارش پخت می‌دهند، اما گاه به حدی سرمان شلوغ می‌شود که مجبوریم برخی سفارش‌ها را رد کنیم.»
انتقال تجربیات به شیوه استاد- شاگردی
مژگان نوری غرفه‌دار دیگری است که «قاووت» یا «قووتو» کرمان می‌فروشد. تاکنون خیال می‌کردم مهیا کردن پودر«قووتو» باید کار راحتی باشد، اما نوری به گزارشگر روزنامه کیهان توضیح می‌دهد: «تهیه این پودر فرمول خاصی دارد و باید به میزان درست اجزای تشکیل‌دهنده‌اش را با هم قاطی کرد. ما در انسان چهار طبع سراغ داریم، در گام نخست باید به میزانی اجزای تشکیل‌دهنده را آسیاب و قاطی کنیم که برای همه طبع‌ها معتدل و قابل استفاده باشد. برای مثال من از استادم یاد گرفته‌ام که رازیانه به جهت اینکه تستسترون دارد، زیادش برای آقایان بد است؛ بنابراین باید رازیانه را به میزانی با پودر مخلوط کنیم که هم برای خانم‌ها و هم برای آقایان خطری نداشته باشد.»
از وی سؤال می‌کنم: «شما الان استاد دارید؟» پاسخ می‌دهد: «بله من دو تا سه سال است که وارد این کار شده‌ام و هنوز خودم را در مسیر یادگیری، ابتدای راه می‌بینم. من از استادم که درشهر کرمان است در زمینه اینکه چه چیزهایی را به چه میزان آسیاب کرده و با هم قاطی کنیم؟ دائما در حال یادگیری هستم. همان‌طور که گفتم برای هر طبعی اجزا و میزان ترکیب‌شان متفاوت است. بیشتر فروشمان پودری است که به کار طبع‌های معتدل می‌آید، ولی خُب برای افرادی که احیانا بدنشان ویژگی خاصی دارد، باید بتوانم مواد تشکیل‌دهنده‌ای را حذف و اضافه و یا کم و زیاد کنم.»
وی که درحقیقت به صورت روزمزد از صاحب‌کارش حقوق می‌گیرد، درمورد چالش‌های پیش روی خود برایمان می‌گوید: «یکی از مشکلات کار من که فقط از طریق نمایشگاه‌های این‌چنینی می‌توانم با مشتری ارتباط برقرار کنم این است که کارمان دائمی نیست. مدتی که هوا خیلی سرد شد، من مجبور شدم در خانه استراحت کنم. بعد برای این نمایشگاه با من تماس گرفتند و آمدم. من عاشق صحبت کردن با مردم هستم. باید به مردم در مورد محصول آگاهی داد تا راغب به خرید شوند. برپایی این قبیل نمایشگاه‌ها از این جهت برایمان مفید است؛ اما از این جهت که کارمان فصلی است و غرفه‌های دائمی وجود ندارد،کار فرازونشیب پیدا می‌کند.»
آمار درباره توسعه مشاغل خانگی
چه می‌گویند؟
وزارت کار و امور اجتماعی با همکاری وزارتخانه‌های اقتصادی و دستگاه‌های مرتبط با موضوع اشتغال و مشاغل خانگی ۲۱۴ شغل را به عنوان مشاغل خانگی اعلام کرده است که رشته‌های شناسایی شده در گروه‌های اصلی شغلی نظیر کشاورزی، صنعت، فناوری اطلاعات و فعالیت‌های اقتصادی - فرهنگی قرار دارند. همچنین در خدمات کشاورزی، دامپروری و شیلات نیز ۱۸ رشته شناسایی شد که فعالیت‌های تولیدی در صنعت نیز ۴۱ رشته را به خود اختصاص دادند.
کسب و کارهایی با گرایش فناوری اطلاعات نیز ۱۷ رشته و خدمات هم هفت رشته شغل خانگی را ارائه داده است. همان‌طور که گفته شد مشاغل یا کسب و کارهای خانگی یکی از راهکارهای موثر در ایجاد اشتغالزایی و یکی از حوزه‌هایی است که دولت برای اشتغالزایی در شرایط بحران بیکاری روی آن تاکید دارد. به همین دلیل است که دولت در راستای حمایت از متقاضیان مشاغل خانگی تسهیلاتی را به این امر اختصاص داده است، اما این حمایت‌ها و از همه مهم‌تر فرهنگسازی مناسب برای این پدیده، آن‌چنان که انتظار می‌رفت صورت نگرفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد اعتبارات مصوب برای پرداخت تسهیلات مشاغل خانگی در سال گذشته ۳۰۰ میلیارد تومان بوده است، در حالی که تنها ۱۰۰ میلیارد تومان تسهیلات برای این بخش پرداخت شده است که نشان‌دهنده آن است که تنها یک سوم اعتبارات تصویب شده به متقاضیان اختصاص پیدا کرده است.
در سال گذشته ۵۳ هزار و ۵۱۷ مجوز برای ایجاد مشاغل خانگی صادر و ۲۱ هزار و ۸۸۰ فقره وام برای این مشاغل پرداخت شده است، اما با بررسی وضعیت آماری تسهیلات پرداختی برای راه‌اندازی مشاغل خانگی این مسئله روشن می‌شود که سهم تسهیلات پرداخت شده برای این مشاغل در تمام استان‌های کشور کمتر از اعتبارات مصوب بوده است.
بیشترین میزان تسهیلات پرداختی مربوط به استان خراسان رضوی با تخصیص ۱۷ میلیارد تومان و کمترین میزان ۴۰۰ میلیون تومان تسهیلات است که به استان ایلام برای بخش مشاغل خانگی تخصیص داده شده است.
تشویق جوانان به سوی کارآفرینی
قربانی جوان ساوه‌ای هر دو سه روز بار انار به نمایشگاه می‌آورد و در روزهای آخر آذرماه و اوایل دی که فصلش است، فروش خوبی را -هر چند فصلی و مقطعی- برای خود رقم زده است.
وی حتی شب‌چله هم دور از خانواده مشغول فروش انارهایش است تا درسفره شادی مردم قرار گیرد؛ به گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «من گران‌فروش نیستم. بهترین انار ساوه را آورده‌ام و کیلویی دو تا سه هزار تومان می‌فروشم. این در حالی است که میوه فروشی‌های بالای شهرکیلویی چهار تا پنج هزار تومان هم می‌دهند و کیفیت انارهایشان این جورهم نیست.»
مهربانی خصیصه جدایی‌ناپذیر طبع مردمان سخت‌کوشی است که با عرق جبین رزق حلال را برای خود و خانواده‌شان به ارمغان می‌آورند. این جوان ساده دل برایمان چند کیلو انار در پلاستیک می‌ریزد، هر چه اصرار می‌کند که هدیه است، ما هم اصرار می‌کنیم که دارد زحمت می‌کشد و باید پولش را بگیرد. دست آخر تخفیفی می‌دهد، می‌خندم و می‌گویم: «تخفیف دادی، ممنوم.»
انارها خوشرنگند، در گوشه دیگری از نمایشگاه با دستگاه آبمیوه‌گیری دستی آب انار می‌گیرند. دانه‌ها دلشان آب می‌شود و ما وقتی به رنگ خوشرنگ آب انار می‌نگریم، دهانمان آب می‌افتد. برپایی این قبیل نمایشگاه‌ها هم از جهت معرفی مشاغل خانگی به مردم جنبه تاثیر‌گذاری دارند و هم با گردهمایی شاد اعضای خانواده درمحیطی سرشار از ذوق و هنر اوقات خوشی را برای خانواده‌های ایرانی رقم می‌زنند.حتی می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق به صورت گردشی در تمام طول سال این قبیل نمایشگاه‌ها را در مراکز فرهنگی مختلف بر پا کرد و مشوق جوانان به کارآفرینی شد.