نگاهی به هنر اصیل بافندگی ومزیت‌های آن(بخش دوم)
هنر بافتنی در دستان کد بانوی ایرانی
یکی از هنرهایی که همه ما با آن آشنایی داریم، بافتنی است که حتی اگر خودمان هم بلد نباشیم به احتمال خیلی زیاد مادربزرگ یا مادرمان را در حال بافتن دیده‌ایم.
این هنر غیر از اینکه می‌تواند یک سرگرمی خیلی خوب برایمان باشد و یا برای بافتن شال‌گردن و کلاه و دستکش و این جور چیزها -که شاید کمی برایمان تکراری شده بکار برود- می‌تواند استفاده‌های دیگری هم داشته باشد. بیشتر آدم‌ها دست و پا شکسته بلدند که بافتنی ببافند. خوب حالا می‌شود از این مهارت استفاده متفاوت برده و یک سری چیزهای خلاقانه درست کرد.حتی می‌توان از این متفاوت‌های بافتنی برای فروش هم نمونه‌هایی تدارک دید و درآمدی هر چند جزیی را با یک هنر خانگی رقم زد.
اگر نگاهی به کاموا فروشی‌های سطح شهر بیندازیم به عینه در می‌یابیم که کامواها بسیار متنوع‌تراز گذشته شده‌اند.
کامواهایی که درحین بافت - هر چند بافت ساده یک زیر، یک رو- در بین رج‌هایشان نقوش می‌افتد، بازار را قرق کرده‌اند. این در حالی ست که اگر بافنده حرفه‌ای و اهل ایجاد انواع و اقسام پیچ در حین بافت باشی،کامواهای ساده بیشتر به کارت می‌آید. کشورهایی که در بازار نخ کاموا نام آشنایند، بیش از هر چیز به این جزییات توجه کرده و هر روز درصدد ابداع جدیدی در طرح‌های کاموایی هستند. حال اگر توجه به طرح کاموا وکیفیت نخ کاموایی توامان باشد، مشتری را مسحور آن برند ونام در صنعت تولید نخ کاموایی خواهد کرد.
چوب حراج به محصولات دستباف
مریم احمدی یک فروشنده دست بافت‌هایی چون جوراب و اسکاچ و لیف و... کارهای رنگارنگ و مدل‌های زیبایش را هر بعد از ظهر در میانه خیابان نبرد تهران پهن می‌کند و چشم هر رهگذری را خیره می‌سازد.
از وی سؤال می‌کنم: «تصمیم نداری برای خودت مغازه‌ای اجاره کنی؟ کار کردن به صورت بساطی سختت نیست؟»
وی صادقانه می‌گوید: «کی بدش می‌آید در سرما و بارندگی سقفی بالای سرش باشد؟ اما درآمد و سرمایه من به حدی نیست که بتوانم مغازه‌ای بگیرم. چند مدتی است همین گوشه بساطی پهن می‌کنم و مشتری‌های ثابتی جذب کرده‌ام.»
این هنرمند که همه مدل شال و کلاه مردانه، زنانه و بچه گانه هم می‌بافد، برایمان درباره مزیت‌های بافته‌های دستی می‌گوید: «اگر نخ ارزان و بادوام گیر بیاورید و خودتان هم ولو بافت ساده (یک زیر، یک رو) بلد باشید، می‌توانید شال و کلاه امسالتان را با ثلث قیمت بازار تهیه کنید. البته من هم کارهایم را گران نزده‌ام. یک دست شال و کلاه مدل دار بزرگسال با احتساب کاموایش را پنجاه هزار تومان می‌دهم که در بازار- اگر مارک کار ترک هم به آن سنجاق کنند- قیمتش به صد هزار تومان هم می‌رسد.»یکی ازمشتری‌ها هم از راه می‌رسد. زینب محمدزاده در واقع هم مشتری وهم همکار مریم احمدی محسوب می‌شود. وی برایمان توضیح می‌دهد: «من فقط دومیل بلدم، اما مریم هم دومیل بلد است و هم قلاب، همین موضوع باعث شده که کارهایش متنوع‌تر از کارهای من باشند. بعضی وقت‌ها چند دست شال و کلاه که با دومیل بافته‌ام، برای فروش به او می‌دهم و یا از این اسکاچ‌های مدل میوه‌ای اش که با قلاب می‌بافد،بر می‌دارم.»به کیسه کلاف‌های کاموایی که به دست دارد،اشاره کرده و می‌گویم: «کامواهایت را از کجا می‌خری که قیمت مناسب تری داشته باشند؟»
وی پاسخ می‌دهد: «هرهفته یک‌بار - بخصوص در پاییز- به میدان حسن آباد(مرکز کاموافروشی‌های پایتخت) سری می‌زنم و کلاف‌هایی که کیفیت بهتری دارند و ارزانتر هستند را گلچین می‌کنم.»
مشخصات کاموای با کیفیت و بادوام چیست؟
نخ‌ها به طور کلی به 4 دسته طبیعی (پشم و موی حیوانات)، کتان (الیاف گیاهی)، ابریشم و نخ‌های مصنوعی تقسیم می‌شود. کامواهایی با الیاف نخی، کتان، پشم، موهر، بالی، کاموای زنجیره و ابریشمی انواع کاموای موجود در بازارهستند که این روزها برای بافت‌های خانگی بیشتر کامواهای پشمی و کتان روی بورسند.
نخ‌های کتانی را با مارک‌های مختلف می‌توان تهیه کرد. معمولا نخ‌های کتانی از گرمای کمتری نسبت به کامواهای پشمی برخوردارند،ولی از نظر کیفیت استحکام و زیبایی در بافت کاموای مناسبی هستند. بافت نخ‌هایی از نوع کتان را نمی‌بایست خیلی شل انجام داد زیرا در اثر استفاده و گرمای بدن و شستشو بافت‌های شل و افتادگی زیادی پیدا می‌کنند.
کاموای پشمی با درصدهای مختلف پشم ۵۰،۴۰،۳۰ و یا ۱۰۰ در صد پشم در بازار موجود است. نخ‌هایی که با درصد بالاتری از پشم موجود هستند، معمولا از گرما و کیفیت بیشتری برخوردارند. در هنگام بافت کاموای پشمی بهتر است بافت خیلی محکم و سفت نباشد، زیرا در اثر شستشو بافت به هم پیچیده و کار سفت و غیر قابل انعطاف می‌شود. بهتر است برای بافت لباس‌های رو ، مثل مانتو و پالتو و ژاکت از نخ‌های پشمی استفاده شود.
بافتنی فقط بافتن شال و کلاه
و جوراب نیست
شاید خیلی از کتاب‌ها و سی‌دی‌های آموزش هنر بافتنی اعم از خارجی و داخلی بازار را قرق کرده باشند، اما هیچ آموزشی موثرتر از آموزش حضوری و نگاه به دست بافنده باتجربه دیگر نیست.
سارا امینیان یک هنرجو هنر بافتنی در سرای محله‌ای در شرق تهران برایمان می‌گوید: «از هر سو به هنر بافتنی نگاه کنید، منشا برکات زیادی است. اولا ایجاد‌کننده مهر و صمیمیت بین اعضای خانواده است. وقتی یک ژاکت بافتنی به فرزند و یا همسرتان هدیه می‌دهید حقیقتا دنیایش رنگ دیگری به خود می‌گیرد. گویی تن پوشی از مهرتان را به تن می‌کند. در ثانی با آموزش مستقیم از روی دست باتجربه‌ها و بزرگترها خواه‌ناخواه رابطه بین جوان‌ها و بزرگترها را در محیط خانواده و جمع آشنایان بیشتر می‌کند.»
امینیان معتقد است که بافندگی هم به اقتصاد خانواده کمک قابل توجهی کرده و هم اگر با دید وسیع تری به این هنر نگریسته شود و احیانا مشمول تسهیلات کار آفرینی گردد، می‌توان یک شغل خانگی با درآمد متوسط را رقم زد؛ به شرط آنکه بافتنی تنها به بافتن شال و کلاه و جوراب محدود نشده و به بافتنی‌های فانتزی نظیر بافت انواع عروسک‌ها و بافتنی‌های تزیینی نیز توجه گردد.
فروش نخ‌های ایرانی
در برابر مارک‌های خارجی چگونه است؟
نخ‌های ایرانی به مراتب از نخ‌های خارجی ارزانتر است، اما کیفیتشان به اندازه آنها خوب نیست، در عین حال تنوع رنگی هم ندارند. قیمت یک کلاف نخ ایرانی بین سه تا 4500 تومان و قیمت نخ‌های ترکیه‌ای بین پنج تا 15 هزار تومان است.
عباس صادقی یک کاموا فروش در میدان حسن‌آباد برایمان توضیح می‌دهد: «تنوع جنس و رنگ در نخ‌های ایرانی کم است. کارخانه‌های بزرگ ترکیه هر سال جنس‌ها و طرح‌های جدیدی به بازارعرضه می‌کنند که با سلیقه مشتری هم سازگار است. 80 درصد فروش ما از نخ‌های ترکی است، اما در عین حال نخ‌های ایرانی هم فروش خوبی دارد. سبد نخ‌های ایرانی را در روز چند باری پر می‌کنیم، مشتری‌های خاص خودش را دارد.»
در این بخش از صحبت‌های فروشنده کاموا مشتری‌هایی را می‌بینم که برای خرید کاموای ایرانی به میدان حسن آباد تهران آمده‌اند.فاطمه بیات یک بافنده می‌گوید: «من برای عروسک بافی از نخ‌های نازک داخلی استفاده می‌کنم،چون هم قیمت مناسبی دارند وهم خوب به هم تنیده شده‌اند.نوعی خشکی خاصی دارند که گویی به آنها آهار زده باشند. در کار عروسک بافی خوب جلوه می‌کنند.»
صادقی فروشنده کاموا درباره تبلیغات ژورنالی با کیفیت عالی برندهای وارداتی می‌گوید: «مارک‌های معروف نخ‌های ترکیه‌ای علاوه بر اینکه هر سال با آغاز فصل پاییز کامواهای جدید خود را به بازار عرضه می‌کنند، ژورنال‌های تازه خود را هم در دو بخش کودکان و بزرگسالان روانه بازار می‌کنند؛ ژورنال‌هایی که کیفیت چاپشان بالاست و مدل‌های جدید را معرفی کرده که در انتهای آن از صفر تا صد بافتن هر مدل هم با جزئیات توضیح داده شده است.»
این فروشنده ادامه می‌دهد: «این ژورنال‌ها 15هزار تومان است در حالی‌که نوع ایرانی آن 25 هزار تومان شده که در کیفیت چاپ و محتوا پایین‌تر از خارجی است. معلوم است که مشتری ژورنال خارجی را می‌خرد. ضمن اینکه همه مارک‌های خارجی ژورنال اینترنتی فعال هم دارند که انواع و اقسام مدل‌هایی که می‌شود با هر کاموا بافت را معرفی کرده است.»
گرمابخشی بافتنی جایش را به تنوع رنگ
و طرح داده است
احتمالا از آنهایی که سنی ازشان گذشته زیاد شنیدید که هوا در فصل‌های سرد نسبت به قدیم‌ها وحتی همین ده سال و بیست سال پیش گرم‌تر شده است. این روزها توی پاییز و زمستان از لباس‌های بافتنی به اندازه گذشته خبری نیست. شاید به نظر عجیب بیاد، ولی آن وقت‌ها پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایی بودند که حتی عادت داشتند در بهار هم لباس بافتنی تنشان کنند. به رسم عادت همان زمستان‌های سرد و شاید هم به قول خودشان می‌ترسیدند استخون‌هایشان بچاد و باور داشتند هیچ بخاری نمی‌تواند کار یک پلیور و یا جوراب بافتنی را بکند.
منصوره فتحی پور،یک مدرس فنی و حرفه‌ای هنر بافتنی برایمان می‌گوید: «امروزه لباس‌های بافتنی یا خیلی نازک هستند و یا بسیار متخلل(تور بافت). اخیرا در طراحی بافتنی کمتر به بخش گرم‌کنندگی آن توجه می‌شود که البته اقتضای زمان است و شرایط فعلی آب وهوا. برعکس بیشتر انرژی طراحان برای زیبایی و به روز بودن لباس‌های بافتنی صرف می‌شود،اما در گذشته چنین نبود؛ اگر مرحله پشم‌چینی و نخ‌ریسی و رنگ‌آمیزی کلاف‌ها را به کنار بگذاریم، قسمت بافت لباس‌های زمستانی و بافتنی در تمام تابستان و پاییز یکی از کارهای زنان و دختران و گاهی مردان بود. جالب این‌جاست که این کار عموما متعلق به زمان بیکاری و اوقات فراغت، و حتی گاهی در مواقع رفع خستگی بعد از کارهای پرزحمت و پر مشقت روزانه انجام می‌گرفت. بعضی از زنان هم شغلشان بود و برایشان منبع درآمد محسوب می‌شد؛حتی سال‌ها بعد که کامواهای رنگی مختلف در همه فروشگاه‌ها پر شد و لباس‌های کاموایی آماده به بازار آمد بسیاری چه در شهر‌ها و چه در روستا‌ها شغل اصلی‌شان بافت این گونه لباس‌ها بود و در همه محلات،کوچه‌ها و خیابان‌ها حضور داشتند.»
وی با نگاهی به عصر تکنولوژی و هر لحظه پیچیده‌تر شدن ماشین‌های صنعتی ادامه می‌دهد: «پس از آمدن ماشین‌های بافت خانگی تا مدت‌ها هنوز بسیاری از میل بافتنی و روش سنتی بهره می‌بردند. رنگ‌ها و طرح‌ها ساده بود و انتظار از لباس بافتنی بیش از شیک بودن گرم‌کننده بودن آن بود و پس از آن سبکی و نرم بودن و آزار نرساندن به پوست بدن. ماشین‌های بافت و بافندگان به سرعت توانستند جای خود را در خانه‌ها باز کنند و سال‌های بعد حضور این ماشین‌ها در خانه‌ها به نوعی مد شد. دوره‌ها و کلاس‌های بافت در محلات به راه افتاد و تعداد ماشین‌ها بیشتر و بیشتر شد و به دلیل حضور سلایق فراوان شکل و فرم لباس‌های بافتنی دارای تحول فراوانی شدند. بعضی از عروس خانم‌ها روی جهیزیه ماشین بافتنی به خانه شوهر می‌بردند و این‌گونه نشان می‌دادند که این‌کار را بلدند. شب‌های پاییز به جای اینکه میل بافتنی در دست بانوان ببینی آنها را پشت ماشین‌های بافت بزرگ می‌دیدی.»
این مدرس با تجربه هنر بافتنی در تکمیل صحبت هایش می‌گوید: «ولی دیری نپایید که ماشین‌ها هم جای‌شان در منازل خالی شد. هجوم لباس‌های بافتنی در بازار، که هم از لحاظ طرح و رنگ و هم از لحاظ قیمت از بافت‌های خانگی یا سر بود یا همسنگ - آن‌چنان که زحمت بافت دیگر به صرفه نبود- باعث شد که مشتری‌ها از خرید کاموا و دادن آن به بافنده‌ها صرف نظر کنند و به‌جای آن در بازار به دنبال جنس مورد نظر بگردند. شاید برای بسیاری از جوانان امروز اینکه روزگاری عده‌ای برای تهیه یک پلیور ساده که گاه در حراجی‌ها از قیمت کاموای آن کمتر است، پشم می‌چیدند و می‌ریسیدند و می‌بافتند به شکلی که مراحل تهیه یک پلیور یک فصل یا بیشتر به طول می‌انجامید، آن هم در خانه، غیر قابل تصور باشد؛ولی واقعیت این است که این کار آن قدر جا افتاده و معمولی بود که زنانی که در شب‌های زمستانی دمی کارشان سبک می‌شد، بافت لباس‌های رنگارنگ بافتنی سنت‌شان شده بود و البته امروز برای عده‌ای که به خاطر دارند خاطره مانده است.»