گالیا توانگر

برای مثال در جدیدترین شایعه خبری که اخیرا به طور گسترده  در شبکه های اجتماعی مجازی - روزهای آخر فروردین ماه- منتشر شد این متن از شایعه بود: فوری فوری؛یک خانم در ایستگاه مترو... خودش را جلو قطار انداخت. فوت نشده اما حال وخیمی دارد.
وحالا همین متن شایعه بالا را با متن حقیقی خبر که توسط خبر گزاری ایرنا منتشر شده مقایسه کنید:مدیر روابط عمومی مرکز اورژانس تهران گفت: یک خانم میانسال که در ایستگاه مترو امام علی(ع) منتظر ورود قطار به ایستگاه بود به دلیل ضعف جسمانی بر روی ریل خط مترو سقوط کرد.
حسن عباسی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود:«این خانم میانسال با حضور و تلاش به موقع نیروهای امدادی و عوامل اورژانس پیش‌از ورود قطار شهری به ایستگاه، از محدوده خط مترو خارج و به بیرون منتقل شد.»
وی با بیان اینکه عوامل اورژانس تهران مشغول مداوای این خانم هستند ، اظهار کرد:«علت سقوط این خانم میانسال بر روی خط مترو ضعف جسمانی و بی حالی نامبرده بوده است.»
از این دست شایعات به‌ویژه در شبکه‌های مجازی تلفن همراه بسیار گسترده منتشر می‌شوند و در اندک زمانی دامنه وسیعی از افکار عمومی را تنها با یک کلیک و کپی کردن در بر می‌گیرند.شاید اولین قدم در مسیر دوری گزیدن از دام شایعات خبری این باشد که در اولین منظر خودمان به هر خبری اعتماد نکرده و به انتشار هر خبر بی مستنداتی در فضای مجازی با کلیک و کپی کمک نکنیم.
خیلی از کارشناسان بر این باورند که چنانچه اینترنت بومی و نیز نرم افزارهای اینترنتی تلفن همراه از نوع بومی داشته باشیم، خیلی از مسائل حل شده و نظارت بر متون خبری منتشره در شبکه های اجتماعی تلفن همراه نیز آسانتر خواهد شد. برای مثال در جدیدترین تلاش دانشجویان خلاق کشورمان، نوعی نرم افزار نظیر وایبر و واتس‌آپ طراحی شده است.
بابک فرخی، مجری طرح نرم‌افزار پیام رسان «بیسفون» می گوید:«پس از رونمایی رسمی از نرم‌افزار بیسفون این نرم‌افزار از لحاظ استقبال کاربران رشد ثابتی را داشته است به‌طوری که هم‌اکنون «بیسفون»  ۹۰۰ هزار کاربر دارد.»
وی با اشاره به اینکه نرم افزار بیسفون یک ابزار پیام رسان مانند وایبر و واتس‌آپ است، خاطر نشان می کند: «نرم افزار بیسفون یک ابزار بومی است که کلیه نیازهای کاربران را در برقراری ارتباطات موبایلی برطرف می‌کند و قابل رقابت با نمونه‌های خارجی است. نرم‌افزار بیسفون در عین حال که کلیه امکانات پیام‌رسان‌هایی مانند وایبر را دارد برخی از نگرانی‌های کاربران در مورد حریم خصوصی را نیز برطرف کرده است.»
فرخی با تاکید بر اینکه رواج نرم‌افزارهای بومی رابطه تنگاتنگی با اعتماد کاربران دارد، می گوید: «هر نرم‌افزار بومی که از لحاظ ساختار فنی و گرافیکی در سطح استاندارد قابل قبولی باشد می‌تواند نظر کاربران را به خود جلب کند؛ چرا که هر کاربری به محض رضایت از هر ابزاری آن را به دیگران توصیه می‌کند و این خود بزرگ‌ترین تبلیغ است.ساختار کلی این نرم‌افزار از جهت پیام‌رسان بودن مانند سایر ابزارهای این حوزه است اما آنچه که بیسفون را از دیگر نرم‌افزارهای خارجی متمایز می‌‍ کند تمرکزجدی بر موضوع محتوای بومی آن است. هم‌اکنون این نرم‌افزار با ارائه کانال‌های اختصاصی برای گروه‌های خبری و فرهنگی و هنری این امکان را فراهم کرده است که بتوانند در یک محیط ایرانی و با زبان فارسی موضوعات حوزه خود را منتشر کرده و مخاطبان خود را جذب کنند.»
طراح پیام‌ رسان بیسفون می افزاید: «این نرم‌افزار با ایجاد «کانال‌های اختصاصی» در حوزه‌های مختلف توانسته است اثرات مخرب شایعه‌پراکنی در فضای مجازی را کاهش دهد؛ چرا که متاسفانه شایعه‌پراکنی در فضای مجازی هم‌اکنون به یکی از مهم‌ترین تهدیدات این حوزه تبدیل شده است.»
رسالت سنگین رسانه های داخلی در پالایش خبری
روزانه توسط رسانه های مجازی ده‌ها خبر در اختیار کاربران قرار می گیرد که معلوم نیست کدامیک صحت دارد و کدامیک  خبر کذب است؟! در حقیقت مخاطب در معرض بمباران خبری است و بدون شک در این بمباران خبری ده ها خبر بی‌اساس که به شایعه شهرت دارند نیز بر سر مخاطب بی دفاع و نا‌آگاه همچون بمب شیمیایی فرو می ریزند و فضای افکار عمومی را با دروغ و اخبار بدون مستندات مسموم می‌کنند.
محمد کاظم انبارلویی سردبیر روزنامه رسالت برای تشخیص صحت و سقم اخبار وجود فیلتر را ضروری دانسته و به گزارشگرکیهان می گوید: «رسانه های داخلی در  امر با پالایش خبری وظیفه بسیار سنگینی در قبال مخاطبین خود دارند و باید به مخاطبین‌شان در مسیر شناسایی صحت خبر و عبور از مرز شایعه کمک کنند .الان شرایط به‌گونه ای است که کاربران بی دفاع در برابر هجوم خبری قرار دارند. البته در داخل کشورمان با جهد نیروهای انقلابی در فضای مجازی تا حدودی امنیت خبری وجود دارد،اما نباید فراموش کرد با حجم بالای خبرهای منتشره در فضای مجازی توسط منابع مختلف خبری و رسانه ها همچنان از سوی دشمنان انقلاب تهدیداتی علیه نظام با انتشار خبرهای کذب و نشر شایعات به‌ویژه در شبکه های اجتماعی تلفن همراه وجود دارد.»
وی در رابطه با روشی برای واکسینه شدن در برابر شایعات خبری می گوید: «قرآن صراحتا می‌فرماید: اگر فاسقی برایتان خبر آورد،به آن خبر اعتماد نکنید.چرا باید منبع خبری ما رسانه‌های بیگانه قرار گیرند؟در اولین گام باید منبع خبری خود را رسانه های خودی و داخلی قرار دهیم و به آنها اعتماد کنیم. کاربران در برابر اخبار و گزارش‌های غیر خودی نباید سرپذیرش فرود آورند.»
رجوع به منبع اصلی جلو نشر شایعات را می‌گیرد
یکی از جاذبه های رصد اخبار در فضای مجازی این است که  با یک کلیک می توان به گستره‌ای از داده ها، اطلاعات و اخبار دسترسی پیدا کرد.البته به همین راحتی که اخبار در دسترسند به همین راحتی هم نمی توان درک کرد که کدام خبر درست و کدام خبر کذب است؟
تقی دژاکام کارشناس رسانه  در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان توضیح می دهد: «برای مثال بدون پرداخت هزینه‌ای می توان در فضای مجازی وبلاگ راه‌اندازی کرد. حال پس از راه‌اندازی وبلاگ بنده به عنوان نویسنده آن که از یک شخصی در قالب یادداشتی خاطره‌گونه  نقل قول هایی داشته آن را اداره می کنم ..سوال اساسی که مطرح می‌شود این است که  از کجا معلوم می شود این نقل قول‌ها صحت دارند؟ »
این کارشناس رسانه برای تشخیص صحت و سقم اخبار منتشره در فضای مجازی راهکارهایی را مطرح می کند؛وی می گوید:«راهکار اول این است که به وب سایت های منبع اصلی و مرجع مراجعه کنیم. برای مثال برای اطلاع از قیمت  ارز،سکه ،طلا ، خودرو و... اینکه معمولا این قبیل کالاها چقدر ارزان یا گران شده اند، معمولا به سایت‌های اصلی و منبع مراجعه می کنیم.  همین شیوه را برای رصد سایر خبرها و کشف میزان صحت و سقم شان باید در پیش بگیریم.
راهکار دوم این است مطالبی را که اشخاص در آنها راجع به دیدگاه های خود پیرامون یک مسئله اظهار نظر کرده اند به عنوان یک سند بپذیریم. اما اگر از زبان یک شخصیتی مطلبی نقل شده سریعا به منبع اصلی که در اینجا می‌تواند وب سایت شخصی آن شخصیت باشد، مراجعه کرده و ببینیم که آیا عین همان نقل قول در نوشته‌ها و سخنان وی بوده است یا خیر؟ بنابراین  خاطرات و نقل قول ها زمانی سندیت پیدا می کنند که از طریق منابع معتبر صحتشان تایید شده باشد.»
از دژاکام سوال می کنم:آیا دهان به دهان چرخیدن و زیاد تکرار شدن خبر، خاطره و یا نقل قولی دلیلی برای سندیت داشتن و صحت آن  است؟وی پاسخ می دهد: «ما در فقه اسلامی هم داریم که یک حدیث که زیاد نقل شده به اصطلاح جنبه متواتر پیدا کرده و به این قبیل احادیث که به صحتشان صحه می گذارند احادیث متواتر می‌گویند. اگر خبری را جمعی از آدم های قابل اعتماد و صاحب تشخیص نزد مردم نقل کنند، خب می توان به درستی خبر اعتماد کرد، اما اگر آدم‌های حاشیه‌ای خبری را نقل کنند، دلیلی برای صحت خبر قرار نمی‌گیرد.»
وی در مورد خبرهایی که در شبکه های  اجتماعی تلفن همراه نشر داده می شوند، می‌گوید:«روشن است که این شبکه ها بسیار گسترده‌تر از نسل قبلی خود نظیر وبلاگ‌ها هستند. وبلاگ تا حدودی امنیت خبری بیشتری داشت. به‌ویژه زمانی که نویسنده وبلاگ به‌طور کامل با مشخصات حقیقی خود معرفی شده بود.اما در مورد اخباری که در شبکه های اجتماعی فضای مجازی نشر داده می‌شوند این حقیقت صادق است که 80 تا 90 درصد میزان تاثیرگذاری بیشتری دارند، چون از همه اقشار جامعه، از هر گروه سنی، پیر و جوان عضو این قبیل شبکه ها شده‌اند و با یک کلیک می‌توان خبری را در کمترین زمان ممکن به بدنه خیل کثیری از جامعه تزریق کرد. بنابراین به همین میزان درصد آسیب‌ها از طریق نشر اخبار کذب در چنین شبکه هایی بالا می رود. راه حل این است که هر حرفی را که صرفا ظاهر زیبایی دارد و به دل می‌نشیند، به عنوان حرف و کلام فلان شخصیت، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و... نپذیریم. برای مثال اگر فلان جمله به آیت‌الله بهجت(ره) نسبت داده می شود، سریعا به سایت وی مراجعه کرده و از صحت و سقم آن مطلع شویم. این‌طور نباشد که دو ماه از انتشار آن جمله در فضای مجازی به نام  این علامه عالیقدر بگذرد و منتظر بنشینیم تا دفتر ایشان تکذیبیه صادر کند. پس گام نخست این است که پیش از انتشار نقل قول ها باید سند را جست‌وجو کرد. بنابراین تا مطمئن نشدید فلان نقل قولی را که به فلان شخصیت نسبت داده می شود، از دوستانتان نپذیرید. اگر در پی منابع اصلی بروید، جلو نشر خیلی از شایعات گرفته می‌شود. نگذارید این جست‌وجوگری مشمول  گذر زمان شود. چون وقتی یک خبر کذب تحت عنوان شایعه خبری پخش می شود، در همان لحظات اولیه اثر خود را خواهد گذاشت. اگر خیلی سریع شایعه تکذیبیه بخورد، شاید بتوان اندکی زهر آن را گرفت، هرچند به طور صددرصد نمی‌توان اثر منفی آن را خنثی کرد.»
مسمومیت شبکه‌های اجتماعی  بیشتر از ماهواره
واقعیت روزگار ما این است که هجوم گسترده‌ای به جوامع جهان سومی وارد شده است. رشد شبکه های اجتماعی در این جوامع موجب شده تا بسیاری از مخاطبان این شبکه‌ها بدون در نظر گرفتن صحت و سقم انبوه اطلاعات که به سوی آنها به شکل هدفدار سرازیر شده قدرت طبقه‌بندی و یا اندیشیدن درباره اصالت و نتیجه حاصله را نداشته باشند.
کامران شرفشاهی نویسنده و روزنامه‌نگار در توصیف این شرایط به گزارشگر کیهان می‌گوید:«در چنین شرایطی به نظر می رسد که از طریق رسانه‌های گروهی باید درباره وضعیت پیش آمده اطلاع‌رسانی صورت پذیرد. از سوی دیگر آماده کردن ذهن کلیه اقشار جامعه رسالت مهمی است که نباید درباره آن کوتاهی و یا سهل‌انگاری صورت پذیرد. به عبارت دیگر آموزش و پرورش و دانشگاه‌های ما موظف هستند از سنین نوجوانی و جوانی نسبت به اطلاع‌رسانی در این باره اقدام کنند. به‌ویژه نسل جوان ما باید بیاموزد که به کلیه اخباری که از طریق شبکه‌های مجازی دریافت می کند، به دید تام و محض نگاه نکند و به سادگی تحت تاثیرهر خبری به‌ویژه اخبار پیچیده و القایی قرار نگیرد.»         
این کارشناس اهل فن معتقد است رسانه‌هایی که از طریق تلفن همراه این روزها جای خود را به‌ویژه در بین نسل نوجوان و جوان بازکرده‌اند، در انتشار خبر به شکلی خطرناک‌تر و موذیانه‌تر نسبت به رسانه‌های بیگانه عمل می کنند. وی درباره دلایل این ادعای خود می‌گوید:« زیرا در این شیوه به‌ویژه در شبکه وایبر شاهد انبوه خبرهای جعلی و یا حتی اخباری همراه با توهین و گستاخی نسبت به هویت ملی و مقدسات هستیم. هیچ کس هم در قبال این بی حرمتی‌ها پاسخگو نیست. اگر روزگاری در خصوص ماهواره‌ها نگرانی گسترده ای در سطح جامعه ما وجود داشت ،این روزها شبکه‌های مجازی نو رسیده تبدیل به نگرانی بزرگ‌تری شده‌اند.در وایبر اخباری پراکنده می‌شوند که فرستنده خبر یا پیام کاملا ناشناس بوده و برخی از این اخبار هرگونه مرزهای اخلاقی را در نوردیده‌اند.از این طریق افکار مسموم خود را به تدریج رواج می‌دهند. به نظر می‌رسد کارشناسان و اصحاب وسایل ارتباط جمعی ما باید بسیار هوشمندانه پیش از رواج این شبکه‌ها اقدام کنند و آگاهی لازم را به اقشار مختلف جامعه در خصوص آثار زیانبار و ویرانگر این شبکه ها بدهند.»
آثار روحی و روانی اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی
شرفشاهی در باب آثار روحی و روانی اختصاص زمان زیادی از سوی کاربران به رصد و رد و بدل کردن پیام در چنین شبکه هایی توضیح می دهد: «در حال حاضر شیفتگی برخی از مخاطبان این شبکه‌ها به حدی است که ساعات بسیار زیادی را صرف استفاده از این شبکه‌ها می کنند و استفاده از آنها به نوعی اعتیاد برای آنها مبدل شده است. گذشته از مسئله اهانت به مقدسات ملی و مذهبی و تلاش در جهت آماده‌سازی افکار عمومی برای عدم مواجهه با بعضی رخدادها این شبکه ها با از بین بردن زمان بسیار زیادی از وقت مفید مخاطبان موجب می شوند تا آنها(مخاطبان) به تدریج افرادی سطحی و فاقد اطلاعات و معلومات پایه و قابل اعتنا شوند که خود این آسیب خسارت بزرگی محسوب می‌شود. متاسفانه بسیاری از استفاده‌کنندگان این نرم‌افزارها از این واقعیت غافل هستند و بالعکس می‌پندارند که از این طریق به دامنه اطلاعات و آگاهی‌های فراوان و قابل ملاحظه‌ای دسترسی پیدا کرده‌اند اما در واقع این‌طور نیست. برای مثال در برخی گروه‌های وایبری که جنبه تخصصی دارند، مثلا در حوزه ادبیات دیده می‌شود که علی‌رغم اصرار مدیر گروه و اعتراض برخی اشخاص، جریانی دائما در صدد نفوذ و ارائه مطالب خارج از موضوع و هدفمند به این گروه‌هاست. در این خصوص باید از مدیر گروه‌های تخصصی که ارتباط افزون‌تری با اشخاص نخبه دارند، خواسته شود تا در زمینه ارائه مطالب در گروه‌های تخصصی، هوشمندی بیشتری لحاظ شود. هر مطلب مورد نقد و بررسی قرار گرفته و از عضویت کسانی که با ارائه مطالب خارج از موضوع و یا مطالبی که دارای جنبه اهانت هستند، گروه را از هدف اصلی خود دور می‌سازند، جلوگیری کنند.»
این نویسنده و روززنامه نگار در تکمیل صحبت‌های خود می گوید: «به هر طریق هجوم شکل‌های جدیدی از رسانه در روزگار ما محدود شدنی به نظر نمی‌آید و در برابر این رشد شتابناک باید با آگاهی و اتخاذ روش‌های هوشمندانه بکوشیم تا از این وسایل به شکل مناسب و در خدمت اهداف ملی و نشر مفاهیم مذهبی و سودمند استفاده کنیم.»