صدیقه توانا

چند دهه قبل که دانش‌آموز بودیم از این همه کلاس و امکانات تحصیلی و مشاوران مجرب خبری نبود و در مسیر تند باد حوادث و وقایع گوارا و ناگوار تجاربی را کسب کرده و از راه آزمون و خطا پخته و آب دیده می‌شدیم و پستی و بلندی‌ها را نصفه و نیمه پشت سر می‌گذاشتیم و برای رسیدن به پله‌های ترقی و کمالات معنوی خیلی بالا و پایین داشتیم؛ مشاوری در کار نبود و پدر و مادرها هم بعضاً سواد زیادی برای مشورت‌های تخصصی نداشتند، اما امروزه به مدد پیشرفت‌های علمی در مسیر تعلیم و تربیت تمام این کم و کاستی‌ها برطرف شده و دانش‌آموزان در بستری آماده و فضایی غنی از امکانات به تحصیل می‌پردازند. بنابراین کمترین قصوری از آنها در زمینه افت تحصیلی یا مثلاً بی‌انگیزگی در درس و تحصیل وجود ندارد. کما اینکه انسان در هر مقطعی از زمان بی‌نیاز از مشاوره و راهنمایی نیست.
به اعتقاد کارشناسان مسائل تربیتی انسان تنها موجودی است که با همنوعان خود به دنبال نظر می‌پردازد و برای شناخت و حل مشکلات خود با آنان مشورت و از راهنمایی آنان استفاده می‌کند. راهنمایی و مشورت در طول زندگی آدمیان مطرح بوده و افراد با کسانی که مورد قبول و اعتمادشان بوده مشورت می‌کردند.
با توسعه علوم انسانی و رشد علوم رفتاری به راهنمایی و مشاوره به عنوان شاخه‌ای مستقل از علوم رفتاری توجه شد. امروز راهنمایی و مشاوره به صورت حرفه‌ای، یاورانه برای کمک به افرادی است که در رشد، سازگاری و تصمیم‌گیری، روابط خانوادگی و مهارتهای اجتماعی مشکلاتی دارند و مشاوره به این افراد کمک می‌کند تا راه حل مناسبی برای حل مشکلات بیابند.
آنچه در بخش پایانی گزارش به آن می‌پردازیم ضرورت حضور مشاوران متعهد در مدارس در مقاطع مختلف تحصیلی است. البته نه با این ذهنیت که مشاوره مخصوص دانش‌آموزانی است که مشکل دارند، بلکه مشاوره به عنوان یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر در امر تعلیم و تربیت در دنیای جدید و عصر تکنولوژی مورد توجه است چرا که مشاوران رکن اصلی و پایه اساسی برنامه‌ها جهت راهنمایی هستند البته به شرط آنکه براساس دانشهای نظری و تجارب علمی صلاحیتهای همه جانبه را برای کمک به دانش‌آموز داشته باشند.
حاکم کردن فضای توحیدی در دل دانش‌آموز
اغلب اوقات با شنیدن نام مشاور تحصیلی این تعریف از کارکرد آنها در ذهن نقش می‌بندد که مشاوران کسانی هستند که می‌توانند فقط برای بچه‌ها یک برنامه‌ریزی درسی در طول سال تنظیم کرده و در انتخاب رشته در زمان برگزاری کنکور به دانش‌آموزان کمک کنند. اما آیا براستی نقش یک مشاور تحصیلی در طول 9 ماه سال فقط معطوف به درس و کلاس می‌شود و در چارچوب کتابهای درسی و کمک درسی خلاصه می‌شود؟
دکتر مهدی فیض معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی در یکی از روزهای پایانی ماه شهریور در اولین ساعات کاری ما را به دفترش فرا می‌خواند و دعوت ما را برای مصاحبه می‌پذیرد. وی با رویی گشاده به سؤالات متعدد کیهان در زمینه مشاوره و نقش مشاوران در امر تربیت دینی و تحصیلی بچه‌ها پاسخ می‌دهد. وی وظیفه یک مشاور را صرفاً راهنمایی تحصیلی نمی‌داند بلکه فراتر از آن دانسته و در توضیحات به دیگر وظایف مشاور از جمله دعوت به سوی توحید اشاره می‌کند.
 به اعتقاد معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی بچه‌ها به دلیل فطرت‌پاک و دست نخورده‌ای که دارند خیلی راحت در دعوت به سوی الله پاسخ مثبت نشان می‌دهند و لذا دعوت معلم و مشاور باید دعوت به سوی خدایی شدن والله باشد و لازمه این دعوت این است که ما به عنوان مشاور او را درست راهنمایی کنیم.»
وی در ادامه می‌گوید: «در شرایط فعلی که شاهد ترویج عرفانهای کاذب هستیم، می‌طلبد مشاوران علاوه بر رشته تخصصی اهل مطالعات در حوزه دین و مسائل معنوی باشند. چرا که بهترین روشهای درمانی و بهترین روشهای پیشگیری از بحران‌های روحی، روش مبتنی بر توحید است. اگر توحید کسی درست شود، همه چیز او درست می‌شود، مشاور باید فضای توحید را در دل و ذهن دانش‌آموز حاکم کند. آن وقت مکاتب و مذاهب دیگر دل دانش‌آموز را به سمت خود نمی‌کشد.»
مشاوران مسلط به احکام شرعی
یکی دیگر از ویژگی‌های مشاوران از نقطه نظر دکتر فیض مسلط بودن به احکام شرعی و عامل بودن خود آنهاست. فیض در این مورد می‌گوید: «مشاور قبل از هر کس باید مسلمانی خود را اظهار کند، الان ما احساس می‌کنیم مسلمانی ما باید مکتوم باشد حال آنکه قرآن می‌گوید، مسلمانی خود را اظهار کنید. کار مشاور و معلم گفتار است، کسی که محور رابطه‌اش با دیگران گفتار است باید ویژگی‌هایی داشته باشد از جمله آنکه  مسلمانی خود را آشکارا اعلام کند، در نظام اسلامی این فضا باید در دفاتر مشاور ما جاری شود.  دلیل این همه تاکید وی بر مسائل معنوی ولایتی مشاوران را در شرایطی که نگاه همه به کار یک مشاوره مدرسه و صرفا هدایت تحصیلی است؟ می‌پرسم و او پاسخم را این‌طور می‌دهد: « نکته‌ای که در پیشرفت تحصیلی مهم است اینکه به شاگرد انگیزه مناسب داده شود و این انگیزه ظریف است که به چه نوعی در ذهن و دل دانش‌آموز شکل گیرد. یکی از حساس‌ترین وظایف محیط آموزش و پرورش ایجاد تعالی در انگیزه دانش‌آموزان می‌باشد. دانش‌آموزان به دلیل آنکه انسان هستند و انسان ذاتا عجول است و نسیه را نمی‌پسندد و نقد طلب است، و انسان نقدطلب به دنبال اهداف و مقاصد نقد است لذا یکی از وظایف مهم معلم و بیشتر از او مشاور این است که انگیزه دانش‌آموز را از انگیزه دنیایی به سوی انگیزه‌های متعالی و ابدی سوق دهد. اگر شاگرد با انگیزه دنیایی یک عمر تحصیل کند محال است این شاگرد پس از درس با انگیزه‌ای غیر از انگیزه دنیوی وارد فعالیت شغلی شود و این شاگرد به‌خاطر منافع و مصالح دنیوی، مصالح اخروی را به راحتی زیر پا می‌گذارد و از خط قرمز‌ها براحتی عبور می‌کند.»
دکتر فیض که زمانی از اوقات خود را برای مشاوره به دانش‌آموزان مجتمع آموزشی خواجه نصیرالدین طوسی اختصاص می‌دهد با بیان اینکه الگوی حضور مشاور در مدارس باید تغییر کند می‌گوید: «اینکه می‌بینیم مشاور یک اتاقی در یک نقطه متروکه از مدرسه دارد که اگر دانش‌آموزی وارد می‌شود برچسب مشکل داشتن به او زده می‌شود خود این الگو غلط است.» وی می‌گوید: «اتاق مشاور نباید مثل اتاق یک دکتر و بیمار در ذهن بچه‌ها ترسیم شود. مشاور باید با بچه‌ها زندگی کند. در اردوها، در ساعت بازی همیشه در کنار دانش‌آموز باشد. در نظام جدید آموزش و پرورش همزمان با تغییر الگوی حضور مشاوران، به تعداد مشاوران از جهت نیازسنجی در مدارس هم باید دقت شود تا مشکل کمبود مشاور در مدارس مرتفع شود و این قیاسی که صورت گرفت و می‌گفتند هر مدرسه یک مربی بهداشت و یک مشاور لازم دارد، قیاس اشتباهی است و باید اصلاح شود، ماموریت هر یک از آنها متفاوت است. با این قیاس نیازسنجی غلطی برای تعیین تعداد مشاوران یک مدرسه صورت گرفته که حتما باید اصلاح شود.»
از دکتر فیض می‌خواهم خاطره‌ای از 20 سال دوران مشاوره‌اش در مدارس برایمان بگوید، مأخوذ به حیا می‌شود و پیداست که نمی‌خواهد از خود تعریفی کند ولی به یک نکته مهم اشاره می‌کند: «ما به عنوان مشاور، اگر در طول حیات شغلی خود بتوانیم یک نفر را به معنای واقعی هدایت کنیم و از مسیر گمراهی نجات دهیم از بسیاری آنچه که دیگران دنبال آن هستند، دست پرتر دنیا را ترک می‌کنیم و به پیشگاه خداوند وارد می‌شویم و لذا قدرت این مسئولیت را باید دانست و به قول شاعر که می‌فرماید: ذات نایافته از هستی، بخش/ کی تواند که شود هستی‌بخش لازمه هدایت یک نفر، هدایت شدن دائمی یک مشاور است و تا مشاور حرکت مستمر به سوی کمالات اخلاقی و الهی نداشته باشد محال است که بتواند کسی را در این مسیر هدایت کند. نقش یک مشاور مثل نجات غریق است که پیش از همه باید شنا بلد باشد تا بتواند دیگران را از غرق شدن نجات دهد.
بچه‌ام مؤمن باشد به دنیا می‌ارزد...
خانواده آنها را از سال‌ها قبل می‌شناختم. پدر و مادرش خیلی مؤمن و با خدا بودند رفت و‌آمد خانوادگی داشتیم.  از این رو با بچه‌های آنها هم رفاقتی دیرینه داشتیم. بچه‌ها که ازدواج کردند هرکدام دنبال زندگی خود رفتند. خداوند به پسر این خانواده که 20 سال قبل ازدواج کرده پسری عطا کرده بود که الان 16 سالش است. بچه‌ها خیلی اهل نماز و روزه نبودند و والدین از این موضوع خیلی عصبانی و ناراحت؛ به لطف خداوند نوه پسری آنها جبران همه مافات را کرده و الان بچه‌ای فوق‌العاده مؤمن و سر به زیر تربیت شده است. وقتی با مادر محسن صحبت می‌کردم می‌گفت: من خیلی دوست دارم بچه‌ام تمام  احکام دینی و اسلامی را رعایت کند و الان بحمدالله به مدد مشاوران مدرسه این تنها آرزویم که هدایت فرزندم به سوی توحید و یگانگی خداوند است برآورده شده است. همیشه می‌ترسیدم مثل پدرش خدایی ناکرده کاهل نماز باشد، الان نماز اول وقتش ترک نمی‌شود، امسال علی‌رغم گرمای هوا و اینکه مجبور بود هر روز به مدرسه برود، تمام روزه‌هایش را گرفت، سحری را با هم می‌خوردیم و دعا می‌خواندیم و من همه این توفیقات را به جرأت می‌گویم مرهون مشاوران مدرسه‌اش هستم.»
به او می‌گویم، شنیده‌ام مشاوران ساعتی 100 تا 300 هزار تومان هزینه مشاوره می‌گیرند؟  این برای شما گران نیست؟ می‌خندد و می‌گوید: «ما هزینه‌ای جدا بابت مشاوره امسال که محسن سال دوم دبیرستان است نمی‌دهیم آن مشاوره‌ها مخصوص پیش‌دانشگاهی است. ولی در وهله اول رشد دینی بچه برایم مهم است که به دنیا می‌ارزد.»
کمبود مشاور در مدارس دولتی
بنابه گفته مدیرکل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش 740 منطقه آموزش و پرورش در کشور داریم که به ازاء هر یک از آنها یک هسته مشاوره داریم و از بین این مناطق 220 مورد مرکز خدمات روانشناختی نیز فعالیت می‌کنند.
از دکتر عیسی مراد در مورد نحوه مراجعه دانش‌آموزان به این مراکز و فعالیت مشاوران سوال می‌کنم وی با اشاره به اینکه حضور بچه‌ها به صورت داوطلبانه است در توضیحات بیشتری می‌گوید: «البته گاهی اوقات مسئولان مدرسه بنابه تشخیص خود برخی دانش‌آموزان را که دچار بحران می‌شوند و نیاز به راهنمایی دارند به این مراکز ارجاع می‌دهند.»
مدیرکل امور تربیتی و مشاوره وزارت آموزش‌وپرورش با اظهار تاسف از اینکه مشاور به تعداد کافی نداریم می‌افزاید: «در حال حاضر بیشترین مشاوران در حوزه متوسطه دوم دبیرستان فعال هستند و در کل کشور 18 هزار مشاور در مدارس مستقر هستند که نسبت به کل مدارسی که 110 هزار مدرسه در سراسر کشور می‌باشد، خیلی کم و ناچیز است. به او می‌گویم ظاهرا بیشترین استقبال و کارکرد از مشاوران در مدارس غیردولتی است و مدارس دولتی در این زمینه دچار ضعف هستند؟ پاسخ عیسی مراد چنین است: «ما در جامعه ایده‌آلی  نیستیم که همه چیز ما درست و مرتب باشد. ما به ازای هر 15 نفر فقط یک ساعت مشاوره و در برخی موارد به ازای هر 12 دانش‌آموز یک ساعت مشاوره داریم. حال آنکه طبق استانداردبین‌المللی برای هر 6 دانش‌آموز باید یک ساعت مشاوره داشته باشیم.»
از این مقام مسئول می‌پرسم آیا اقدامات خاصی برای رفع این مشکل اندیشیده‌اید؟ می‌گوید: «در سند تحول بنیادین، آمده که مشاوره باید در کلیه سطوح با کلیه مفاهیم جاری شود و در حال راه‌اندازی نظام جامع مشاوره توسط دانشگاههای معتبر از جمله علامه هستیم.»
هدف از این نظام جامع، انسجام بخشی به کلیه فعالیت‌ها و محتوایی که قرار است در آموزش و پرورش به دانش‌آموزان در حوزه‌های مختلف از جمله بهداشت روان، شغلی، آسیب‌شناسی و... ارائه شود و این فعالیتها براساس یک مدل بومی-اسلامی است.»
پس از اعلام این خبر از سوی دکتر عیسی مراد به او می‌گویم امیدوارم این خبر در حد حرف باقی نماند و هر چه زودتر به مرحله عمل درآید، می‌گوید: «بله ما هم امیدواریم طرح جامع آن‌طور تعریف شود که مباحث براساس پشتوانه پژوهشی و علمی روز دنیا باشد و البته با مسائل فرهنگی- بومی و اسلامی ما سازگار باشد.»
از هزینه مشاور 5 هزار تومانی
تا 300 هزار تومانی
اکثر اوقات همه والدین دلشان می‌خواهد هرآنچه در توان دارند برای پیشرفت تحصیلی و رشد عاطفی و تربیتی فرزندانشان هزینه کنند تا در آینده نگرانی از بابت شغل، مسکن، ازدواج و مهم‌تر از همه امنیت روح و روان بچه‌شان نداشته باشند و چه بسا در این مسیر بعضی از والدین در مضیقه هستند.
اینجاست که باید در نظام تعلیم و تربیت توسط سازمانهای تابعه از جمله وزارت آموزش و پرورش راهکارهایی مناسب و عمومی متناسب با شرایط اجتماعی و اقتصادی خانواده‌ها اتخاذ کند که همه دانش‌آموزان چه در مدارس دولتی و چه در مدارس غیر انتفاعی به صورت یکنواخت از این امکانات بهره‌مند شوند و نباید شاهد فاصله زمین تا آسمانی مشاور‌های 5 هزار تومانی تا 300 هزار تومانی باشیم. اما آنچه فعلاً در زمینه مشاوره در شرایط فعلی در سیستم آموزش و پرورش ما مشاهده می‌شود مشاوره تحصیلی در زمینه انتخاب رشته به صورت عمومی در برخی از مدارس دولتی است و مشاوره در زمینه‌های دیگر از جمله بهداشت و روان و... در صورت ضرورت است.
نظر دکتر عیسی مراد در مورد هزینه‌های مشاوره این است که: «هزینه مراکز مشاوره در مدارس دولتی قابل توجه نیست و با مراکز مشاوره فاصله زیادی دارد و برخی موارد که دانش‌آموزی جهت مشاوره به مرکزی ارجاع داده می‌شود اصلاً نیازی به هزینه نیست و آن بخش که مربوط به مشاوره در زمینه انتخاب رشته برای کنکور است و بیشترین استقبال را از سوی خانواده‌ها دارد، ما هزینه کمی می‌گیریم یعنی 5 تا 10 هزار تومان...
از وی می‌پرسم چند مرکز مشاوره انتخاب رشته داریم؟ می‌گوید: «2 هزار مرکز انتخاب رشته تحصیلی برای دانش‌آموزان در کنکور داریم که خانواده‌ها از این مراکز هم به خاطر قیمت و هم به‌خاطر اعتمادی که به مدارس و مراکز مشاوره دولتی دارند زیاد استقبال می‌کنند.»