بررسی مجموعه‌های مناسبتی سیما در ماه مبارک رمضان- قسمت پایانی
جای خالی جبهه مقاومت و موضوعات انقلابی در سریال‌های مناسبتی
آرش فهیم
سریال‌های تلویزیونی در دنیای رسانه‌ای امروز، از ابزار تجارت و سرگرمی فراتر رفته‌اند و به بسته‌های استراتژیک و برای القای اندیشه‌ها و آموزش سبک زندگی و یا بازسازی تاریخ تبدیل شده‌اند.
اگر صنعت سریال‌سازی در کشورهایی چون آمریکا، کره جنوبی و اسپانیا، در سطح جهان زبانزد شده است، به خاطر پردازش دقیق و دراماتیک ایدئولوژی‌ها، راهبردهای بین‌المللی و حتی آینده نگاری در این سریال‌هاست. فراتر از این حتی برخی از استراتژیست‌ها و سیاستمداران، نگاه و تصوری تسلیحاتی به سریال دارند!
نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی چند سال قبل حرفی زد که به نظر می‌رسد کاربرد واقعی سریال را برملا کرد. او گفت که با سریال باید به جنگ ایران رفت و از این طریق می‌توان این کشور را اشغال کرد! (نقل به مضمون) اشاره این سیاستمدار جنگ‌طلب و اشغالگر، به خاصیت و ماهیت قدرتمند سریال‌های نمایشی و دراماتیک در ساخت و تغییر ذهن آدم‌ها برمی‌گردد. وقتی یک فرد روزها، هفته‌ها و ماه‌های پی‌در‌پی، به تماشای یک دنیای جعلی و بازسازی شده می‌نشیند که در آن شکل‌هایی از روابط انسانی و روش‌هایی زیستی ترسیم شده است، رفته رفته به سمت همان روابط و روش‌ها تمایل پیدا می‌کند.
ایران نیز از کشورهای صاحب سبک و سنت در سریال سازی است. بسیاری از سریال‌هایی که طی 40 سال اخیر ساخته شدند در حوزه بازسازی و معرفی سبک زندگی و فرهنگ غنی اسلامی و ایرانی، تأثیرگذار بوده‌اند. برخی نیز مانند «یوسف پیامبر» و «مختارنامه» کارکردی بین‌المللی داشته‌اند. اما طی سال‌های اخیر چنین سریال‌هایی کمتر شده‌اند. حتی بسیاری از سریال‌هایی که در شبکه نمایش خانگی تولید و منتشر می‌شوند، کارکردی معکوس یافته و به تخریب زیست بومی و واقعی مشغول هستند.
در این میان، ماه مبارک رمضان و زمان طلایی بین افطار تا نیمه شب یک فرصت ویژه برای نمایش سریال‌هایی در جهت ترمیم و تقویت سبک زندگی هستند. چراکه بخش قابل توجهی از مردم به تماشا و پیگیری سریال‌های مناسبتی سیما در این مقطع خو گرفته و علاقه مندند و از طرفی نیز فضای ماه رمضان و روزه داری، روحیه مردم در پذیرش مفاهیم اخلاقی و متعالی را فراهم می‌کند. با این حال، همان طور که در قسمت قبلی این گزارش یادآوری شد، بازنمایی اندیشه و سبک زندگی اسلامی در آثار دراماتیک، مثل سریال‌های تلویزیونی، با دشواری‌ها و پیچیدگی‌هایی همراه است.
در ادامه، به بررسی برخی از محورهای موضوعی که می‌توانند سوژه ساخت سریال در ماه مبارک رمضان باشند می‌پردازیم.
نظر بزرگان انقلاب چیست؟
اگر مجموعه‌های نمایشی و سریال‌های تلویزیونی را در قالب هنر تعریف کنیم، می‌توان به چند شاخص اصلی و اساسی در اندیشه بزرگان انقلاب درباره نزدیک کردن این آثار به مضامین دینی دست یافت. با توجه به اینکه در سریال‌های تلویزیونی نیز مانند فیلم‌های سینمایی، وجه اجتماعی و ایدئولوژیک به شدت پررنگ است، این شاخص‌ها نیز در این طراز شناسایی می‌شوند.
«منشور هنر» که شامل پیام تاریخی امام خمینی(ره) به هنرمندان است، یکی از پیشروترین متون برای تعیین چارچوب در زمینه تولید سریال دینی و انقلابی است. بخشی از این پیام را باز می‌خوانیم: «تنها هنرى مورد قبول قرآن است که صیقل دهنده اسلام ناب محمدى- صلى‌الله علیه و آله و سلم- اسلام ائمه هدى- علیهم‌السلام- اسلام فقراى دردمند، اسلام پابرهنگان، اسلام تازیانه خوردگانِ تاریخِ تلخ و شرم آور محرومیت‌ها باشد. هنرى زیبا و پاک است که کوبنده سرمایه‌دارى مدرن و کمونیسم خونآشام و نابودکننده اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش و فرومایگى، اسلام مرفهین بى‌درد، و در یک کلمه «اسلام آمریکایى» باشد. هنر در مدرسه عشق نشان دهنده نقاط کور و مبهم معضلات اجتماعى، اقتصادى، سیاسى، نظامى است. هنر در عرفان اسلامى ترسیمِ روشن عدالت و شرافت و انصاف، و تجسم تلخکامى گرسنگانِ مغضوبِ قدرت و پول است. هنر در جایگاه واقعى خود تصویر زالوصفتانى است که از مکیدن خون فرهنگ اصیل اسلامى، فرهنگ عدالت و صفا، لذت مىبرند. تنها به هنرى باید پرداخت که راه ستیز با جهان‌خواران شرق و غرب، و در رأس آنان آمریکا و شوروى، را بیاموزد.» (30 شهریور 1367)
رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت امام خامنه‌ای نیز در بیاناتشان درباره مفهوم هنر دینی فرموده‌اند: «هنر ديني به هيچ وجه به معناي قشري‌گري و تظاهر رياکارانه ديني نيست و اين هنر لزوماً با واژگان ديني به وجود نمي‌آيد. اي بسا هنري صددرصد ديني باشد، اما در آن از واژگان عرفي و غيرديني استفاده شده باشد. نبايد تصور کرد که هنر ديني آن است که حتماً يک داستان ديني را به تصوير بکشد يا از يک مقوله ديني - مثلاً روحانيت و غيره - صحبت کند. هنر ديني آن است که بتواند معارفي را که همه اديان - و بيش از همه، دين مبين اسلام - به نشر آن در بين انسان‌ها همت گماشته‌اند و جان‌هاي پاکي در راه نشر اين حقايق نثار شده است، نشر دهد، جاودانه کند و در ذهن‌ها ماندگار سازد.]...] هنر ديني عدالت را در جامعه به صورت يک ارزش معرفي مي‌کند؛ ولو شما هيچ اسمي از دين و هيچ آيه‌اي از قرآن و هيچ حديثي در باب عدالت در خلال هنرتان نياوريد. مثلاً هيچ لزومي ندارد که در محاورات سينمايي يا در تئاتر، نام و يا شکلي که نماد دين است، وجود داشته باشد تا حتماً ديني باشد؛ نه. شما مي‌توانيد در باب عدالت، رساترين سخن را در هنرهاي نمايشي بياوريد. در اين صورت به هنر ديني توجه کرده‌ايد. آن چيزي که در هنر ديني به شدت مورد توجه است، اين است که اين هنر در خدمت شهوت و خشونت و ابتذال و استحاله هويّت انسان و جامعه قرار نگيرد.]...[ هنر ديني عبارت است از هنري که بتواند مجسّم‌کننده و ارائه‌کننده آرمان‌هاي دين اسلام - که البته برترين آرمان‌هاي اديان الهي است - باشد. اين آرمان‌ها همان چيزهايي است که سعادت انسان، حقوق معنوي انسان، اعتلاي انسان، تقوا و پرهيزگاري انسان و عدالت جامعه انساني را تأمين مي‌کند.»
سوژه‌هایی برای تولید سریال دینی
سعید مستغاثی، رئیس‌اسبق انجمن منتقدان و نویسندگان سینمایی در گفت وگو با گزارشگر روزنامه کیهان درباره سوژه‌ها و مضامینی که می‌توانند به تولید سریال‌های متناسب با ماه مبارک رمضان کمک کنند، می‌گوید: «در حکمی که رهبر معظم انقلاب در سال 88 برای تمدید مدیریت عزت الله ضرغامی در صداوسیما صادر کردند بر چهار عنصر «دین»، «اخلاق»، «آگاهی» و «امید» برای یک رسانه طراز جمهوری اسلامی تأکید کردند. طبیعتا این محورها در سریال‌های ماه رمضان باید پررنگ‌تر باشد. البته کسی انتظار ندارد که از روی دعای جوشن کبیر، سریال ساخته شود. اما هنرمندان ما در عرصه‌های دیگر بارها با الهام از این گونه متون آثار قابل توجهی خلق کرده‌اند. مثل شعر «نیلوفرانه» مرحوم قیصر امین‌پور که به نوعی ترجمان دعای کمیل است. این مفاهیم و متون همه قابلیت این را دارند که منبع تولید آثار هنری باشند و به طور غیرمستقیم نیز به مفاهیم دینی بپردازند. ادعیه، شهادت امام علی(ع)، شب‌های قدر و... همه می‌توانند سوژه ساخت سریال برای ماه مبارک رمضان باشند. این سریال‌ها می‌توانند در موضوعات مختلف مثل اخلاق، عدالت و حتی در قالب‌هایی چون ملودرام، حادثه‌ای، کودک و... ساخته شوند اما باید در بستر دین باشند. یعنی باید بتوانند حال و هوا و معنویت این ایام را یادآوری کنند.»
توجه به سیاست‌گذاری‌ها
در ساخت سریال
سهیل سلیمی، نویسنده و کارگردان سینما در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان راهکارهای تولید سریال‌های دینی و مناسب با ماه مبارک رمضان را این گونه شرح می‌دهد: «پیشنهاد من از زاویه کلان و سیاستگذاری این است که ابتدا ما باید ببینیم موضوعات و مسائل امروز کشورمان چیست و فرصتی مانند ماه مبارک رمضان را فصل رسیدگی رسانه‌ای به این مسائل قرار دهیم. برای مثال، یکی از این مسائل، می‌تواند مطالبه عدالت باشد؛ بایستی این موضوع به صورت یک استراتژی رسانه‌ای تعریف شود و آدم‌هایی که سریال و برنامه می‌سازند در مراکز استراتژیک کار می‌کنند. برای مثال اگر موضوع از قبل مشخص شود و تمام شبکه‌ها در حیطه همین موضوع مشغول شوند می‌توان به این موضوع با ژانرهای مختلف پرداخت مانند طنز- اکشن- کارهای رازآلود و....»
وی می‌افزاید: «به نظرمن شرح وظایف مدیران این نیست که استراتژی تعیین کنند. در حقیقت استراتژی‌ها باید توسط اندیشکده‌ها و در قالب تیم‌های فکری خاصی تهیه و تولید شود؛ توسط کسانی که دوره استراتژیک در رابطه با این موضوع را گذرانده‌اند. ما در ایران سه اندیشکده فعال در این حوزه داریم که محصولاتی که این سه اندیشکده تولید کردند در سینما و تلویزیون استفاده نمی‌شود.وقتی قرار باشد به صورت کلان و روتین کاری انجام شود باید یک سیاستگذاری عمیق صورت بگیرد و به یک فکر و دامنه فکری عظیم نیاز است؛ یعنی نخبگانی که بنشینند و روی موضوعاتی تمرکز کنند و کارشان این باشد که استراتژی‌ها را به کار فرهنگی تبدیل کنند و راهکاری را برای استفاده و ساخت محصولات ارائه دهند.»
موضوعات سریال‌های ماه رمضان
در جهان عرب
بسیاری از کشورهای جهان اسلام و از جمله گروه‌ها و کشورهای محور مقاومت نیز مانند ایران هر سال در ماه مبارک رمضان سریال‌هایی را تولید می‌کنند که سوژه‌های این سریال‌ها قابل تأمل است.
سجاد اسلامیان، کارشناس رسانه و پژوهشگر در حوزه رسانه‌های جهان اسلام در گفت وگو با گزارشگر روزنامه کیهان درباره سریال‌های ماه رمضان در شبکه‌های تلویزیونی جهان عرب می‌گوید: «اتفاق قابل تأمل در شبکه‌های تلویزیونی جهان عرب این است که هر سال بلافاصله پس از ماه مبارک رمضان، برنامه‌ریزی و سیاستگذاری برای تولید سریال‌های ماه رمضان سال بعد آغاز می‌شود. در صورتی که در تلویزیون کشور ما اغلب تا چند هفته مانده به ماه رمضان اصلا مشخص نیست که چه سریال‌هایی قرار است تولید و پخش شود! موضوعات سریال‌های ماه رمضان در این کشورها به فضای درونی آن کشورها بر می‌گردد. به طور مثال، شبکه‌های تلویزیونی عربستان سعودی امسال دو سریال «ام هارون» و «مخرج 7» را با موضوع عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی پخش می‌کنند. تلویزیون سوریه نیز سریال «حارس‌القدس» و «النهایه» را با محوریت مبارزه با رژیم صهیونیستی و حمایت از جبهه مقاومت تولید کرده و پخش می‌کند.»
وی درباره سریال‌های ماه رمضان در شبکه‌های تلویزیونی جبهه مقاومت نیز توضیح می‌دهد: «در سال‌های اخیر در سوریه، لبنان، و عراق و حتی یمن دشمن سعی کرده علاوه‌بر اینکه از بیرون حمله می‌کند از دورن نیز اختلاف ایجاد کند. بحث‌های اجتماعی از یک طرف و سوژه‌های تاریخی، عمده موضوع فیلم و سریال‌هایی بوده که طی این سال‌ها در این کشورها ساخته شده است. اگر بخواهم درباره لبنان مثال بزنم، شبکه المنار طی این سال‌ها از طریق یکی از شرکت‌های تابعه‌اش با عنوان مرکز تولیدات هنری بیروت، سریال‌هایی داشته که در ماه رمضان پخش می‌شده‌اند. این سریال‌ها یا به اختلافات درونی شیعه پرداخته‌اند و سعی می‌کرده‌اند در یک ساختار دراماتیک راه‌حل این مشکل را نشان دهند. تاریخ استعمار فرانسه و نقش آن در اختلاف افکنی بین لبنان و سوریه، حمایت برخی از علمای جبل عامل از قیام مردم سوریه علیه استعمار فرانسه، حمایت مردم سوریه از مقاومت اسلامی در لبنان پرداخته‌اند، لزوم تحکیم وحدت لبنان و سوریه و چگونگی تشکیل حزب‌الله، از موضوعات محوری سریال‌های ماه رمضان در این شبکه بوده است.»