رضا الماسی
«ما نمی‌خواهیم دانشگاه ما تکرار و بازتولید فلان دانشگاه آمریکایی باشد؛ این را نمی‌خواهیم. علم را می‌خواهیم، شاگردی هم می‌کنیم، یاد می‌گیریم -یعنی از شاگردی کردن اصلاً‌ ننگمان نمی‌آید- امّا نمی‌خواهیم دانشگاه ما تکرار و  بازتولید فلان دانشگاه آمریکایی در تهران یا در فلان شهر دیگر کشور باشد؛ نمی‌خواهیم همان فرهنگ، اینجا تقلید بشود. فضای علمی کشور باید فضای علمیِ ایرانی و اسلامی باشد. خوشبختانه الان همین جور هم هست؛ مجموعه‌های علمی پیشرفته‌ِ برجسته را که انسان مشاهده می‌کند - مثل همین‌هایی که حالا در دهان‌ها هست: سلول‌های بنیادی، نانو، زیست‌فناوری، هسته‌ای و غیره- غالباً [این] مجموعه‌ها دارای انگیزه‌های دینی هستند. چون دین، حرکت علمی را جهاد می‌داند... این باید بر محیط علمی دانشگاه‌های کشور حاکم باشد.» (17/7/98)
تدوین الگوی پیشرفت منطبق بر فرهنگ اسلامی ایرانی برای رسیدن به اهداف عالی کشور، ضرورتی است که پیرامون آن در شماره نخست این گزارش بدان پرداخته شد. در تکمیل مباحث گذشته، آقای دکتر احمد افضل‌زاده، استاد تمام دانشگاه تهران در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «بر اساس سیاست‌های غلطی که بسیاری از آنها در تضاد و حتی تقابل با فرهنگ دینی و انقلابی‌مان قرار دارد، سبک زندگی مردم کشورمان به شدت تحت تاثیر قرار گرفته است. اعمال بیش از حد سیاست تنظیم خانواده و فرزندآوری به علت مشکلات اقتصادی، تبلیغات، رفاه‌طلبی و عدم هزینه‌های پیش‌بینی شده برای باروری زنان نابارور، افزایش طلاق و کاهش ازدواج به علت ترویج فرهنگ ازدواج سفید، تبلیغات فرهنگی غربی و عدم تامین نیازهای اولیه زندگی مثل مسکن، وام ازدواج، لوازم خانه و...، ترویج زندگی ‌اشرافی، توسعه تبلیغات منفی از طریق ابزارهای فرهنگی تبلیغاتی غربی مثل 300 کانال ماهواره‌ای به زبان فارسی، صدها کانال اینترنتی و شبکه‌های اینستاگرامی و تلگرامی که سبب ترویج سبک زندگی غربی شده است و... نمونه‌هایی از این واقعیت است.»
ضرورت اصلاح سبک زندگی
یکی از مهم‌ترین ارکان تمدن سازی و پایه اصلی پیشرفت، فرهنگ یک جامعه است. فرهنگی که از ابتدای پیروزی انقلاب با هجمه‌های فراوانی بمباران شده و موجب بسیاری تغییرات در نوع افکار و به تبع آن رفتارهای مردم و مسئولان در حوزه‌های مختلف شده است.
به عنوان نمونه ریشه بسیاری از مسائل و مشکلات اقتصادی که در یک دهه اخیر با آن مواجه بوده و هستیم و یک جنگ تمام عیار را دنبال می‌کنیم، از همین عامل ناشی می‌شود. به عقیده بسیاری از کارشناسان، مهم‌ترین فاکتور در اصلاحات فرهنگی پیرامون مسائل مختلف از جمله مسائل اقتصادی، اصلاح سبک زندگی است.
حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمد جواد توکلی، عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در این خصوص برایمان توضیح می‌دهد: «شاید بتوان گفت ریشه اصلاح مسائل اقتصادی بر اساس نگاه اسلام و به تعبیر مقام معظم رهبری «اقتصاد مقاومتی»، در «اصلاح فرهنگ اقتصادی»، «تغییر سبک زندگی مردم»، «اصلاح الگوی مصرف» و «توسعه فرهنگ کار و تلاش» و «تولید ملی» است. در یک جمله می‌توان گفت: ریشه اقتصاد مقاومتی در اصلاح سبک زندگی بر اساس الگوی اسلامی و ایرانی است.»
زمان‌بر بودن اصلاح سبک زندگی
وی در ادامه می‌افزاید: «تغییرات سبک زندگی اقتصادی به واسطه مبتنی بودن بر متغیر پایدار فرهنگ بسیار کُند صورت می‌گیرد. برخی از محققان سبک زندگی معتقدند تغییرات یک فرهنگ یا سبک زندگی ممکن است بیش از صد سال طول بکشد. اگر تجمل‌گرایی در یک جامعه‌ای به یک فرهنگ تبدیل شد، به این راحتی نمی‌توان آن را ریشه‌کن کرد. توجه به این نکته از این جهت مهم است که ما برای ترویج فرهنگ و سبک زندگی اسلامی- ایرانی باید صبر و حوصله داشته باشیم و هیچ وقت از کار و تلاش خسته نشویم.»
حجت‌الاسلام توکلی با بیان اینکه متأسفانه بسیاری از ما از تاثیر رفتارمان بر خانواده‌مان و جامعه غافلیم و یا با انفعال در مقابل شکل‌گیری سبک‌های زندگی غلط عملاً آن را می‌پذیریم، تاکید می‌کند: «وقتی ما یک مهمانی تجملی برگزار می‌کنیم و یا عروسی پر خرجی برای فرزندمان برگزار می‌کنیم، عملاً ما هم داریم به شکل‌گیری یک فرهنگ تجمل‌گرایی کمک می‌کنیم. اسلام به ما می‌گوید هم خودتان به دنبال ترویج سبک‌های زندگی اقتصادی غلط نباشید و هم دیگران را در این زمینه امر به معروف و نهی از منکر کنید. این مورد اخیر که بسیار کم‌رنگ شده است. ما گاهی می‌بینیم که افراد درگیر کم فروشی، رباخواری و بسیاری از آفت‌های اقتصادی می‌شوند ولی به آنها تذکر نمی‌دهیم، مقابل آنها نمی‌ایستیم. وقتی این فعالیت‌ها تکرار شد و کسی هم تذکر نداد، این کار کم کم تبدیل به یک فرهنگ می‌شود و در ادامه مقابله با آن بسیار مشکل است. پیامبر اعظم(ص) می‌فرمایند: هر كس سنت حسنه‌اي از خود به جاي بگذارد، براي او اجر این سنت و اجر عامل به این سنت است. بدون اينكه از اجر انجام دهنده آن كاسته شود.»
فرهنگ‌سازی را از خانه شروع کنیم
این عضو هیئت علمی موسسسه امام خمینی(ره) معتقد است: «فرهنگ‌سازی اقتصادی و اصلاح سبک زندگی را باید از خانه آغاز کرد. همچنین باید فکری هم به حال مدرسه کرد چرا که مدرسه خانه دوم بچه‌ها است و می‌توان از ظرفیت آن برای فرهنگ‌سازی استفاده کرد. در محل کار هم می‌توان مبلغ اقتصاد مقاومتی بود. هر یک از ما می‌تواند مروج حمایت از تولید ملی باشد، مروج صرفه‌جویی باشد، مروج کار و تلاش باشد.»
حجت‌الاسلام دکتر توکلی به ضرورت توجه به امر به معروف و نهی از منکر در روند اصلاح مسائل فرهنگی جامعه ‌اشاره کرده و می‌افزاید: «در اسلام امر به معروف و نهی از منکر دایره وسیعی دارد و شامل امور اقتصادی هم می‌شود. هر یک از ما باید در مورد اقتصاد مقاومتی مطالبه‌گری داشته باشیم، هم از مسئولان و هم از همکاران‌مان و هم از اقواممان. باید از همه کسانی که می‌توانیم بر آنها اثر بگذاریم این مطالبه‌گری را داشته باشیم. این امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند به تصحیح سبک زندگی ما و فرزندان‌مان کمک نماید.»
همان‌طور که قبلا ‌اشاره شد تمام این دغدغه‌ها و راهکارها باید به صورت سیاستی کلان و درازمدت دربیاید تا همه دست‌اندرکاران کشور در حوزه‌های مختلف با تبعیت از آن، ریل پیشرفت همه‌جانبه کشور را به صورت هماهنگ پی ریزی نمایند. مسئولیت این کار عظیم به‌عهده مرکز تدوین الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت است که هم‌اکنون آخرین تلاش‌های خود را برای تدوین نسخه نهایی این الگو انجام می‌دهد. برای اطلاع از آخرین اقدامات این مرکز تلاش کردیم با آقای دکتر واعظ‌زاده رئیس ‌مرکز الگوی پیشرفت گفت‌وگویی داشته باشیم اما متاسفانه این امر محقق نشد و مسئولین ارتباط با ایشان اعلام کردند که رئیس ‌این مرکز مصاحبه نمی‌کند! در عین حال با معرفی آقای دکتر اکبرزاده، یکی از اعضاء شورای عالی مرکز تدوین الگوی پیشرفت از سوی مسئولان، چند کلامی مهمان ایشان می‌شویم.
از الگوی پیشرفت چه خبر؟
دکتر اکبرزاده در ابتدا به گزارشگر روزنامه کیهان توضیح می‌دهد: «پس از ابلاغیه رهبر معظم انقلاب در ۲۲ مهر ۹۷، بلافاصله یک نقشه راه جدیدی را بر مبنای مفاد ابلاغیه طراحی کردیم. همان‌طور که مستحضر هستید، در آن ابلاغیه وظایف و مسئولیت‌های بخش‌های مختلف کشور مشخص شد که بر این اساس در نقشه راه طراحی شده، چگونگی تعامل مرکز با همه این بخش‌ها مشخص گردید. به طور مثال در تعامل با مجمع تشخیص مصلحت نظام تاکنون حدود ۲۰ جلسه برگزار شده که ۳، ۴ جلسه آن در صحن مجمع و مابقی در کمیسیون‌ها تشکیل شده است. نظرات این عزیزان دریافت شده و هم‌اکنون در حال جمع‌بندی آن هستیم. همچنین در مجلس هم مرکز پژوهش‌های مجلس نظراتشان را منعکس کرده‌اند. تعدادی از کمیسیون‌ها مثل کمیسیون فرهنگی و کمیسیون داخلی نیز نظراتشان را فرستاده‌اند که همه این نظرات در اختیار کارگروه‌های مرکز قرار گرفته و درحال بررسی و اعمال در نسخه تکمیلی است. در دولت هم بخش‌هایی مثل سازمان برنامه و بودجه نظرات خود را ارسال کرده‌اند و در دستور کار کارگروه‌ها قرار دارد.»
وی در ادامه تصریح می‌کند: «پیش‌بینی بنده این است که ان‌شاءالله در همان سقف زمانی دو ساله که حضرت آقا تعیین فرموده‌اند (حتی ۲، ۳ ماه زودتر در اوایل تابستان سال آینده)، جمع‌بندی نهایی از سوی مرکز صورت بگیرد. با توجه به اینکه شروع اجرای الگو از سال ۱۴۰۰ است، ما باید چند ماه قبل از آن به نسخه نهایی و تایید شده برسیم تا مقدمات اجرای آن و آمادگی دستگاه‌ها نیز فراهم گردد.»
این عضو شورای عالی مرکز تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت درخصوص اینکه چه تضمینی وجود دارد که برنامه‌های بالادستی موجود که در حال تدوین است (مثل برنامه ششم) با نسخه نهایی الگوی پیشرفت تعارض پیدا نکرده و موجب ایجاد دست‌انداز بر سر راه اجرای آن نشود، می‌گوید: «با توجه به تعاملی که ما با مجمع و مجلس داریم، سعی می‌شود که این‌گونه مشکلات بروز نکند. اعضای محترم مجمع و بسیاری از نمایندگان مجلس در جریان بحث‌های مرتبط با الگو هستند، لذا به نظر می‌رسد که چنین مشکلاتی بر سر راه اجرای نسخه نهایی الگو پیش نیاید.»
لزوم انطباق بخش‌های مختلف الگو
با یک منظومه منسجم فکری
او همچنین درخصوص حساسیتی که روی انطباق بخش‌های مختلف الگو با مبانی دینی وجود دارد، تصریح می‌کند: «هم در ترکیب شورای عالی مرکز و هم در ترکیب اندیشکده‌های مرتبط با مرکز، شخصیت‌های اسلام شناس مطرحی وجود دارند که همگی در شورای عالی منصوب حضرت آقا هستند. علاوه‌بر این، مابقی دست‌اندرکاران مرکز اگرچه روحانی نیستند اما با مبانی اسلامی آشنایی دارند و این حساسیت مورد توجه بوده و خواهد بود. این الگو بخش‌های مختلفی از جمله مبانی، آرمان‌ها، راهبردها، افق‌ها و... دارد که در فرآیند تدوین آن حساسیت زیادی نسبت به انطباق همه بخش‌ها با مبانی در نظر گرفته شده است.»
اکبرزاده در پایان یادآور می‌شود: «طبیعی است برای تدوین بخش افق که تصویر آرمان در زیست بوم ایران را شامل می‌شود، از دانش و تجربه‌های بشری استفاده خواهد شد امّا قطعاً در چارچوب‌های مبانی اسلامی خواهد بود. مثلا اگر ما در مباحث اقتصادی از دانش و تجارب دیگران استفاده می‌کنیم، قطعا انطباق آن با عدالت، معیشت مردم و همچنین موازین شرعی را در نظر خواهیم گرفت. مطمئن باشید این مراقبت‌ها به شدت انجام می‌گیرد. در حال حاضر یک بخش قابل توجهی از نظراتی که ما دریافت می‌کنیم از مراکز حوزوی است. به عنوان نمونه از موسسه آموزشی- پژوهشی امام خمینی(ره) اخیراً نظرات بسیار خوبی دریافت کردیم که این عزیزان با مطالعه تمام بخش‌های الگو این نظرات را به ما منعکس کردند. لذا حساسیت زیادی از طرف ما روی این موضوع وجود دارد زیرا حضرت‌آقا هم توجه ویژه‌ای به این مسائل دارند.»