جمهوری اسلامی و ساخت جامعه و تمدن نوین اسلامی
حمید دهقانان
پس از گذشت نزدیک به 4 دهه از پیروزی انقلاب و استقرار نظام جمهوری اسلامی، یکی از سوالاتی که می‌توان مطرح کرد این است که دستاوردهای مدل حاکمیتی جمهوری اسلامی چه بوده است و جامعه ایده‌آل و مورد نظر رهبران این نظام از چه مشخصات و ویژگی‌هایی برخوردار است. البته همواره در خصوص عملکرد و دستاوردهای اجرایی و ملموس نظام جمهوری اسلامی در ایران گفت‌وگوها و اظهار نظرات مختلفی از جنبه‌های گوناگون انجام گرفته، اما در این نوشته قصد داریم با بررسی گفتمان انقلاب اسلامی و با در نظر گرفتن تفکرات و باورهای امام خمینی(ره) و همچنین مقام معظم رهبری، دورنما و جامعه ایده‌آل برخواسته از استراتژی‌ها و تفکرات حاکمیت جمهوری اسلامی را مورد بحث قرار دهیم به عبارت دیگر مدینه فاضله یا جامعه و تمدن اسلامی مورد نظر جمهوری اسلامی ایران چگونه جامعه‌ای است. از دیدگاه جامعه‌شناسی، با بررسی تاریخ تحولات جوامع بشری، به طور کلی سیر تکامل و توسعه هر جامعه پس از یک انقلاب و تحول اساسی از پنج مرحله تشکیل شده است:
گام اول، رخ دادن انقلاب در جامعه،
گام دوم، شکل گیری و استقرار نظام و حکومت جدید،
گام سوم، تثبیت دولت و سازوکارهای بروکراتیک و دیوان سالارانه،
گام چهارم، ظهور جامعه جدید و رابطه دولت - ملت (Nation-State)،
گام پنجم، به وجود آمدن تمدن نوین.
مقام معظم رهبری نیز در سخنرانی بسیار مهم خود در مهرماه سال 1390 در جمع دانشجویان و دانشگاهیان شهر کرمانشاه، به این تقسیم‌بندی و سیر تکاملی اشاره فرمودند.
با نگاهی به تاریخ معاصر ایران در 50 سال گذشته خواهیم دید که، مرحله اول از این سیر تکاملی و پیشرفت با انقلاب تاریخی اسلامی در ایران در سال 1357 به وقوع پیوست. در گام دوم، حکومت جمهوری اسلامی و نهادهای اساسی آن با رای اکثریت قاطع مردم به قانون اساسی در سال 1358 مشروعیت قانونی پیدا کرده و رسما بنیان گذاشته شد. پس از این مرحله در گام سوم، دولت و مجموعه دستگاه‌ها و نظامات بروکراتیک و دیوان‌سالارانه کشور بر مبنای قانون اساسی و قوانین و دستورات اسلامی شکل گرفته و در حال حاضر نیز در حال حرکت به سمت استقرار کامل و رسیدن به کارآمدی لازم و قابل قبول می‌باشد. پس از قوام یافتن دولت و نظامات اجرایی و اداره کشور، در گام چهارم شاهد شکل‌گیری جامعه اسلامی بر مبنای رابطه متقابل «دولت- ملت» و شکوفایی ظرفیت‌های اجتماعی خواهیم بود و در نهایت در گام پنجم تمدن نوین اسلامی بر اساس رابطه «امامت – امت» پا به منصه ظهور خواهد گذاشت.
بررسی و ارزیابی عملکرد نظام مقدس جمهوری اسلامی بدون در نظر گرفتن عملکرد و نقش مقام معظم رهبری میسر نخواهد بود. به همین منظور و برای درک بسیاری از تصمیمات و سیاست‌های اتخاذ شده در جمهوری اسلامی لازم است تا در ابتدا به مشکلات متعددی که از همان اوایل انقلاب دامنگیر کشور و مسیر رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای شده بود اشاراتی داشته باشیم. اول اینکه، پس از رحلت امام خمینی (ره) ایشان، بسیاری از دشمنان داخلی و خارجی انقلاب که به خیال خود فرصت را غنیمت شمرده بودند، با هدف انتقام‌گیری از انقلاب و نظام اسلامی شدیدترین حملات، دسیسه‌ها و توطئه‌ها را علیه مقام معظم رهبری از خود نشان می‌دادند. نکته دوم این است متاسفانه تنها پس از گذشت چند سال از رحلت امام خمینی(ره) بخش اجرایی حاکمیت در دوران سازندگی با چرخش ایدئولوژیک نسبت به ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب اسلامی، خواسته یا ناخواسته باعث بروز شکاف عمیقی در بدنه حاکمیت نظام شد و نکته سوم فروپاشی بلوک شرق و اتحاد جماهیر شوروی است که موجب تک قطبی شدن و برهم خوردن موازنه قدرت در سطح جهانی بود. با دقت در شرایط ذکر شده اینگونه به نظر می‌رسد که مقام معظم رهبری از همان روزهای ابتدایی مسئولیت خود به عنوان رهبر انقلاب، با سخت‌ترین و جدی‌ترین بحران‌های ممکن مواجه بوده‌اند که همین مشکلات و عوامل به ویژه دشمنی‌ها و ایران‌ستیزی‌های ایالات متحده آمریکا، بدون تردید تاثیر بسزایی در ناهمواری مسیر استقرار دولت و دستگاه‌های بروکراتیک و دیوان سالارانه کارآمد در کشور داشته است.
اگرچه ایران فعلی فاصله زیادی با جامعه‌ای توسعه یافته، عدالت محور و ایده‌آل مورد نظر اسلام دارد اما در زمینه‌های مختلف و متعددی به برکت نظام مقدس جمهوری اسلامی دستاوردهای بسیار ارزشمند و بزرگی حاصل شده است که این مهم مدیون تلاش‌ها و کوشش‌ها و رنج و زحمت‌های مردان و زنان این مرز و بوم و خون پاک هزاران شهید است. برخی از این موفقیت‌ها را می‌توان برشمرد:
- تبدیل نظام طاغوت سالار به نظامی مردم سالار آن هم برپایه ایدئولوژی و تفکرات اسلامی و نه بر اساس تئوری‌های متناقض و متضاد غربی و شرقی.
- پیاده‌سازی نظامی مشروع و مردم سالار با مشارکت فعال و پرنشاط مردمی و حاکم کردن آحاد ملت بر سرنوشت خود.
- به ارمغان آوردن استقلال سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به گونه‌ای که امروزه مردم ایران شرافتمندانه و سربلند در عرصه‌های مختلف جهانی تاثیرگذار و مطرح می‌باشند.
- برپایی فضای توسعه یافته سیاسی با هدف فعالیت احزاب و جریان‌های گوناگون سیاسی البته با تعاریف مشخص و اسلامی از حزب سیاسی و نه با تعاریف غربی و برپایه قدرت‌طلبی
- برقراری نظم و امنیت پایدار در کشور آن هم در یکی از نا امن‌ترین و حساس‌ترین نقاط جهان مبتنی بر استراتژی دفاعی بسیار کارآمد و بازیگران منطقه‌ای چون حماس، حزب‌الله، حشدالشعبی، مبارزان یمنی، بحرین، سوریه و عراق و دلاوری رزمندگان و سردارانی چون سردار بزرگ ایرانی سردار قاسم سلیمانی به گونه‌ای که امروزه می‌توان از ایران به عنوان جزیره ثبات منطقه نام برد.
- استقرار و تثبیت دولت و سایر نهادها و دستگاه‌های اجرایی و حکومتی در فرآیند تمدن‌سازی، که البته نیاز جدی به بهبود و ارتقای کارآیی این ساختارها احساس می‌شود
- رشد و توسعه بی‌نظیر علمی در عرصه‌های مختلف بومی اعم از تکنولوژیکی، صنعتی، کشاورزی، خدماتی و غیره.
- ایجاد جایگاه رفیع و عزتمندانه برای نقش‌آفرینی بانوان در عرصه‌های مختلف اجتماعی، ورزشی، سیاسی و فرهنگی با حفظ کرامت و شأن ایشان به گونه‌ای که به طور مثال شاهد راهیابی صدها نفر از بانوان به شوراهای اسلامی شهر و روستا و مجلس شورای اسلامی می‌باشیم، بسیاری از کرسی‌های آکادمیک و دانشگاهی در اختیار بانوان است و تعداد زیادی از مشاغل و مسئولیت‌های حساس مدیرتی در کشور به درستی در دست اقشار مختلف بانوان فرهیخته قرار گرفته است.
شاید بتوان گفت امروزه جدی‌ترین چالش اجتماعی که در کشور با آن مواجه هستیم، مدیریت سبک زندگی جامعه و مقابله با استحاله فرهنگ ایرانی- اسلامی و هضم آن در فرهنگ غربی است. مقام معظم رهبری با تیزبینی تاریخی خود سال‌ها پیش در خصوص خطر شبیخون فرهنگی شدیدا هشدار داده و تلاش در جهت تدوین الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت از جمله سبک زندگی ایرانی اسلامی را در دستور کار نهادهایی چون مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت قرار داده‌اند.
نظام جمهوری اسلامی همواره تلاش کرده تا در سال‌های اخیر و پس از استقرار کامل امنیت و ثبات سیاسی در کشور، با تعیین سیاست‌ها و برنامه‌های استراتژیک و سازماندهی و ساختارسازی نهادهای حاکمیتی و اجرایی در ایران پرتلاطم بعد از انقلاب و جنگ تحمیلی، مسیر پیشرفت و توسعه بر مبنای ارزش‌های اسلامی را تبیین نماید و با تدوین و ارائه شاخص‌های روشن و شفاف، جایگاه حکومت صالح و ایده‌آل، رهبر صالح، دولت صالح، رئیس جمهور صالح، خانواده اسلامی و در نهایت جامعه و تمدن مورد نظر و استاندارد اسلامی را برای عموم مردم نمایان سازد. حکومت و دولت ایده‌آل اسلامی و مورد نظر مقام معظم رهبری، به فرموده شخص ایشان دارای اولویت‌های مهمی است که به اهم آن‌ها اشاراتی مختصر می‌شود:
- در حوزه سیاسی اصل بر استقلال و برقراری روابط مبتنی بر عدالت و عزت ملی است،
- در مباحث اقتصادی اولویت بر عدم وابستگی بوده و اقتصاد مقاومتی درون‌زا و برون‌گرا مورد نظر است،
- در عرصه فرهنگی نیز مبنا بر فرهنگ اصیل اسلامی- ایرانی قرار گرفته است،
- همچنین در زمینه پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی دست یافتن به بالاترین جایگاه‌ها و استانداردها همواره در دستور کار قرار داشته است،
- در امور اجرایی و اداره کشور مدیریت جهادی و پرتلاش بر دیوان‌سالاری‌ها و فرآیندهای فرسوده بروکراتیک ارجحیت دارد،
- مدیران و مسئولان می‌بایست خواسته متن مردم و عموم آحاد ملت را بر تمایلات گروه‌های اقلیت ترجیح دهند، البته واضح است که می‌بایست حقوق قانونی این اقلیت‌ها نیز مادامی که در چهارچوب خطوط اصلی قانونی کشور در حال حرکت می‌باشند بسیار محترم شمرده شود،
- در توسعه و پیشرفت اقتصادی و مادی لازم است مستضعفان و مناطق دورافتاده و کمتر توسعه‌یافته محور اصلی سرمایه‌گذاری و رشد قرار گیرند،
لازم به ذکر است که نخبگان و فرهیختگان جامعه نیز می‌بایست با تبیین و تشریح بنیان‌های فکری و علمی تئوری و ایدئولوژی اسلامی، راه را بر پیدایش جامعه و تمدن نوین اسلامی هموارتر سازند. بدون تردید جمهوری اسلامی ایران با همراهی مردم و به پشتوانه جوانان پرشمار، پرشور و با بصیرت انقلابی، بسیار قدرتمندتر از دهه‌های قبل به پیش رفته و در این مسیر دشمنی بدخواهان و کینه‌توزی منافقان هیچ طرفی نخواهد بست.
پس از گذشت نزدیک به 4 دهه از پیروزی انقلاب و استقرار نظام جمهوری اسلامی، یکی از سوالاتی که می‌توان مطرح کرد این است که دستاوردهای مدل حاکمیتی جمهوری اسلامی چه بوده است و جامعه ایده‌آل و مورد نظر رهبران این نظام از چه مشخصات و ویژگی‌هایی برخوردار است. البته همواره در خصوص عملکرد و دستاوردهای اجرایی و ملموس نظام جمهوری اسلامی در ایران گفت‌وگوها و اظهار نظرات مختلفی از جنبه‌های گوناگون انجام گرفته، اما در این نوشته قصد داریم با بررسی گفتمان انقلاب اسلامی و با در نظر گرفتن تفکرات و باورهای امام خمینی(ره) و همچنین مقام معظم رهبری، دورنما و جامعه ایده‌آل برخواسته از استراتژی‌ها و تفکرات حاکمیت جمهوری اسلامی را مورد بحث قرار دهیم به عبارت دیگر مدینه فاضله یا جامعه و تمدن اسلامی مورد نظر جمهوری اسلامی ایران چگونه جامعه‌ای است. از دیدگاه جامعه‌شناسی، با بررسی تاریخ تحولات جوامع بشری، به طور کلی سیر تکامل و توسعه هر جامعه پس از یک انقلاب و تحول اساسی از پنج مرحله تشکیل شده است:
گام اول، رخ دادن انقلاب در جامعه،
گام دوم، شکل گیری و استقرار نظام و حکومت جدید،
گام سوم، تثبیت دولت و سازوکارهای بروکراتیک و دیوان سالارانه،
گام چهارم، ظهور جامعه جدید و رابطه دولت - ملت (Nation-State)،
گام پنجم، به وجود آمدن تمدن نوین.
مقام معظم رهبری نیز در سخنرانی بسیار مهم خود در مهرماه سال 1390 در جمع دانشجویان و دانشگاهیان شهر کرمانشاه، به این تقسیم‌بندی و سیر تکاملی اشاره فرمودند.
با نگاهی به تاریخ معاصر ایران در 50 سال گذشته خواهیم دید که، مرحله اول از این سیر تکاملی و پیشرفت با انقلاب تاریخی اسلامی در ایران در سال 1357 به وقوع پیوست. در گام دوم، حکومت جمهوری اسلامی و نهادهای اساسی آن با رای اکثریت قاطع مردم به قانون اساسی در سال 1358 مشروعیت قانونی پیدا کرده و رسما بنیان گذاشته شد. پس از این مرحله در گام سوم، دولت و مجموعه دستگاه‌ها و نظامات بروکراتیک و دیوان‌سالارانه کشور بر مبنای قانون اساسی و قوانین و دستورات اسلامی شکل گرفته و در حال حاضر نیز در حال حرکت به سمت استقرار کامل و رسیدن به کارآمدی لازم و قابل قبول می‌باشد. پس از قوام یافتن دولت و نظامات اجرایی و اداره کشور، در گام چهارم شاهد شکل‌گیری جامعه اسلامی بر مبنای رابطه متقابل «دولت- ملت» و شکوفایی ظرفیت‌های اجتماعی خواهیم بود و در نهایت در گام پنجم تمدن نوین اسلامی بر اساس رابطه «امامت – امت» پا به منصه ظهور خواهد گذاشت.
بررسی و ارزیابی عملکرد نظام مقدس جمهوری اسلامی بدون در نظر گرفتن عملکرد و نقش مقام معظم رهبری میسر نخواهد بود. به همین منظور و برای درک بسیاری از تصمیمات و سیاست‌های اتخاذ شده در جمهوری اسلامی لازم است تا در ابتدا به مشکلات متعددی که از همان اوایل انقلاب دامنگیر کشور و مسیر رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای شده بود اشاراتی داشته باشیم. اول اینکه، پس از رحلت امام خمینی (ره) ایشان، بسیاری از دشمنان داخلی و خارجی انقلاب که به خیال خود فرصت را غنیمت شمرده بودند، با هدف انتقام‌گیری از انقلاب و نظام اسلامی شدیدترین حملات، دسیسه‌ها و توطئه‌ها را علیه مقام معظم رهبری از خود نشان می‌دادند. نکته دوم این است متاسفانه تنها پس از گذشت چند سال از رحلت امام خمینی(ره) بخش اجرایی حاکمیت در دوران سازندگی با چرخش ایدئولوژیک نسبت به ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب اسلامی، خواسته یا ناخواسته باعث بروز شکاف عمیقی در بدنه حاکمیت نظام شد و نکته سوم فروپاشی بلوک شرق و اتحاد جماهیر شوروی است که موجب تک قطبی شدن و برهم خوردن موازنه قدرت در سطح جهانی بود. با دقت در شرایط ذکر شده اینگونه به نظر می‌رسد که مقام معظم رهبری از همان روزهای ابتدایی مسئولیت خود به عنوان رهبر انقلاب، با سخت‌ترین و جدی‌ترین بحران‌های ممکن مواجه بوده‌اند که همین مشکلات و عوامل به ویژه دشمنی‌ها و ایران‌ستیزی‌های ایالات متحده آمریکا، بدون تردید تاثیر بسزایی در ناهمواری مسیر استقرار دولت و دستگاه‌های بروکراتیک و دیوان سالارانه کارآمد در کشور داشته است.
اگرچه ایران فعلی فاصله زیادی با جامعه‌ای توسعه یافته، عدالت محور و ایده‌آل مورد نظر اسلام دارد اما در زمینه‌های مختلف و متعددی به برکت نظام مقدس جمهوری اسلامی دستاوردهای بسیار ارزشمند و بزرگی حاصل شده است که این مهم مدیون تلاش‌ها و کوشش‌ها و رنج و زحمت‌های مردان و زنان این مرز و بوم و خون پاک هزاران شهید است. برخی از این موفقیت‌ها را می‌توان برشمرد:
- تبدیل نظام طاغوت سالار به نظامی مردم سالار آن هم برپایه ایدئولوژی و تفکرات اسلامی و نه بر اساس تئوری‌های متناقض و متضاد غربی و شرقی.
- پیاده‌سازی نظامی مشروع و مردم سالار با مشارکت فعال و پرنشاط مردمی و حاکم کردن آحاد ملت بر سرنوشت خود.
- به ارمغان آوردن استقلال سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به گونه‌ای که امروزه مردم ایران شرافتمندانه و سربلند در عرصه‌های مختلف جهانی تاثیرگذار و مطرح می‌باشند.
- برپایی فضای توسعه یافته سیاسی با هدف فعالیت احزاب و جریان‌های گوناگون سیاسی البته با تعاریف مشخص و اسلامی از حزب سیاسی و نه با تعاریف غربی و برپایه قدرت‌طلبی
- برقراری نظم و امنیت پایدار در کشور آن هم در یکی از نا امن‌ترین و حساس‌ترین نقاط جهان مبتنی بر استراتژی دفاعی بسیار کارآمد و بازیگران منطقه‌ای چون حماس، حزب‌الله، حشدالشعبی، مبارزان یمنی، بحرین، سوریه و عراق و دلاوری رزمندگان و سردارانی چون سردار بزرگ ایرانی سردار قاسم سلیمانی به گونه‌ای که امروزه می‌توان از ایران به عنوان جزیره ثبات منطقه نام برد.
- استقرار و تثبیت دولت و سایر نهادها و دستگاه‌های اجرایی و حکومتی در فرآیند تمدن‌سازی، که البته نیاز جدی به بهبود و ارتقای کارآیی این ساختارها احساس می‌شود
- رشد و توسعه بی‌نظیر علمی در عرصه‌های مختلف بومی اعم از تکنولوژیکی، صنعتی، کشاورزی، خدماتی و غیره.
- ایجاد جایگاه رفیع و عزتمندانه برای نقش‌آفرینی بانوان در عرصه‌های مختلف اجتماعی، ورزشی، سیاسی و فرهنگی با حفظ کرامت و شأن ایشان به گونه‌ای که به طور مثال شاهد راهیابی صدها نفر از بانوان به شوراهای اسلامی شهر و روستا و مجلس شورای اسلامی می‌باشیم، بسیاری از کرسی‌های آکادمیک و دانشگاهی در اختیار بانوان است و تعداد زیادی از مشاغل و مسئولیت‌های حساس مدیرتی در کشور به درستی در دست اقشار مختلف بانوان فرهیخته قرار گرفته است.
شاید بتوان گفت امروزه جدی‌ترین چالش اجتماعی که در کشور با آن مواجه هستیم، مدیریت سبک زندگی جامعه و مقابله با استحاله فرهنگ ایرانی- اسلامی و هضم آن در فرهنگ غربی است. مقام معظم رهبری با تیزبینی تاریخی خود سال‌ها پیش در خصوص خطر شبیخون فرهنگی شدیدا هشدار داده و تلاش در جهت تدوین الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت از جمله سبک زندگی ایرانی اسلامی را در دستور کار نهادهایی چون مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت قرار داده‌اند.
نظام جمهوری اسلامی همواره تلاش کرده تا در سال‌های اخیر و پس از استقرار کامل امنیت و ثبات سیاسی در کشور، با تعیین سیاست‌ها و برنامه‌های استراتژیک و سازماندهی و ساختارسازی نهادهای حاکمیتی و اجرایی در ایران پرتلاطم بعد از انقلاب و جنگ تحمیلی، مسیر پیشرفت و توسعه بر مبنای ارزش‌های اسلامی را تبیین نماید و با تدوین و ارائه شاخص‌های روشن و شفاف، جایگاه حکومت صالح و ایده‌آل، رهبر صالح، دولت صالح، رئیس جمهور صالح، خانواده اسلامی و در نهایت جامعه و تمدن مورد نظر و استاندارد اسلامی را برای عموم مردم نمایان سازد. حکومت و دولت ایده‌آل اسلامی و مورد نظر مقام معظم رهبری، به فرموده شخص ایشان دارای اولویت‌های مهمی است که به اهم آن‌ها اشاراتی مختصر می‌شود:
- در حوزه سیاسی اصل بر استقلال و برقراری روابط مبتنی بر عدالت و عزت ملی است،
- در مباحث اقتصادی اولویت بر عدم وابستگی بوده و اقتصاد مقاومتی درون‌زا و برون‌گرا مورد نظر است،
- در عرصه فرهنگی نیز مبنا بر فرهنگ اصیل اسلامی- ایرانی قرار گرفته است،
- همچنین در زمینه پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی دست یافتن به بالاترین جایگاه‌ها و استانداردها همواره در دستور کار قرار داشته است،
- در امور اجرایی و اداره کشور مدیریت جهادی و پرتلاش بر دیوان‌سالاری‌ها و فرآیندهای فرسوده بروکراتیک ارجحیت دارد،
- مدیران و مسئولان می‌بایست خواسته متن مردم و عموم آحاد ملت را بر تمایلات گروه‌های اقلیت ترجیح دهند، البته واضح است که می‌بایست حقوق قانونی این اقلیت‌ها نیز مادامی که در چهارچوب خطوط اصلی قانونی کشور در حال حرکت می‌باشند بسیار محترم شمرده شود،
- در توسعه و پیشرفت اقتصادی و مادی لازم است مستضعفان و مناطق دورافتاده و کمتر توسعه‌یافته محور اصلی سرمایه‌گذاری و رشد قرار گیرند،
لازم به ذکر است که نخبگان و فرهیختگان جامعه نیز می‌بایست با تبیین و تشریح بنیان‌های فکری و علمی تئوری و ایدئولوژی اسلامی، راه را بر پیدایش جامعه و تمدن نوین اسلامی هموارتر سازند. بدون تردید جمهوری اسلامی ایران با همراهی مردم و به پشتوانه جوانان پرشمار، پرشور و با بصیرت انقلابی، بسیار قدرتمندتر از دهه‌های قبل به پیش رفته و در این مسیر دشمنی بدخواهان و کینه‌توزی منافقان هیچ طرفی نخواهد بست.